به گزارش خبرنگار خبرگزاری کتاب ایران (ایبنا)، ترجمۀ فارسی «عهد اردشیر» به همراه متن عربی، از سوی انتشارات فرهنگ معاصر منتشر شده است. متن عربی این اثر را استاد احسان عباس تصحیح کرده و سید محمدعلی امام شوشتری آن را به فارسی برگردانده است. ویراستاری کتاب نیز بر عهده عسکر بهرامی بوده است.

دیباچه ترجمان، اندرزنامه اردشیر بابکان، نگاهی به اندرزنامه اردشیر، ارجی که در روزگار اسلامی به اندرزنامه اردشیر می‌نهاده‌اند، پژوهیدن اندرزنامه اردشیر، عهد اردشیر، این اندرزنامه اردشیرشاه است، سخن‌های گونه‌گون از اردشیر، حاشیه‌ها و سنجش‌ها میان نسخه‌های اندرزنامه، فهرست نام کسان، سرچشمه‌های دیباچه پژوهنده و نمایه بخش‌های کتاب را تشکیل می‌دهند.

در میان متن‌های به‌جامانده از ایران باستان، آثار پرشماری از گونۀ ادبی اندرز وجود دارد که دسته‌ای از آنها شامل اندرز پادشاه به جانشین، و در واقع دستور و منشور حکومتداری بوده است. یکی از این متن‌ها در نوشته‌های دورۀ اسلامی بارها بدان اشاره و برگردان عربی متن آن به‌صورت خلاصه یا کامل نقل شده، اندرز اردشیر بنیان‌گذار حکومت ساسانی به فرزندش شاپور یکم است. این متن به نام «عهد اردشیر» شهرت دارد و چنان‌که نویسندگان نخستین سده‌های اسلامی گفته‌اند، به‌دلیل محتوا و نثر آن، گذشته از دبیران، نویسندگان آثار تاریخی و ادبی هم آن را می‌خواندند و خواندنش را به دیگران توصیه می‌کردند؛ این متن برای آموزش بزرگ‌زادگان و فرزندان شاه و سپس هم خلفا به‌کار می‌رفته است.

عهد اردشیر در واقع وصیت‌نامه سیاسی این پادشاه است و منشور حکومت برای پادشاهانی که پس از وی به حکومت خواهند رسید. برخی از عبارت‌ها و اندرزهای این متن صورت مثل را یافته و گاه نیز به منزله سخنانی از شخصیت‌های دیگر در متن‌ها نقل شده‌اند.

نام «عهد اردشیر» در نوشته‌های دورۀ اسلامی بارها ذکر شده و از جمله ابوعلی مسکویه در کتاب تجارب الامم از آن چنین یاد کرده است: «از بهترین چیزی که از او (اردشیر) مانده عهد اوست به پادشاهانی که پس از وی آیند و این نسخه آن است…» و در ادامه روایتی از آن را نقل کرده است. این عهد در قرن ششم نیز در میان تاریخدانان شهرت داشته است. ذکر نام این اثر در مجمل التواریخ و القصص دلیل بر شهرت کتاب مذکور در حدود سال ۵۲۰ ق است.

متن اصلی عهد اردشیر که به زبان پهلوی بوده به دست نیامده است و تنها روایت‌هایی از ترجمۀ عربی آن موجود است. نخستین بار بلاذری، نویسندۀ بزرگ ایرانی و صاحب اثر ارزشمند فتوح‌البلدان، عهد اردشیر را از پهلوی به عربی منظوم برگرداند. ابن ندیم در کتاب الفهرست این ترجمه را یکی پنج کتابی دانسته است که از بهترین آثار ادبی عربی به شمارند. این ترجمه باقی نمانده است، همچنین ترجمه‌ای که برخی منابع در فهرست آثار ابن مقفع آورده‌اند؛ اما در چند کتاب عربی روایتی نسبتاً بلند از یک متن به نام اردشیر آمده است که نویسندگان مختلف از آن با نام عهد اردشیر، و گاه بدون ذکر نام، یاد و پاره‌هایی را نقل کرده‌اند.

در دوران معاصر شرق‌شناس ایتالیایی، ماریو گرینیاشی، براساس نسخه‌ای کهن از این روایت، متنی ویراسته از عهد اردشیر را به‌همراه برگردان فرانسوی آن در سال ۱۹۶۶ میلادی به چاپ رساند و همزمان دکتر احسان عباس (۲ دسامبر ۱۹۲۰ ۲۹ ژانویه ۲۰۰۳) ادیب، تاریخ‌نگار، پژوهشگر، ناقد و استاد فلسطینی دانشگاه بیروت هم بر اساس روایت‌های دیگر، این متن را تصحیح کرد و به همراه مقدمه‌هایی در معرفی و بررسی اهمیت این اثر در سال ۱۹۶۷ میلادی منتشر ساخت.

او در تهیۀ این اثر از میان روایتهای موجود، کامل‌ترین روایت را برگزیده و به کمک روایت‌های دیگر، متنی مصحح از آن فراهم کرده است. احسان عباس مجموعه‌ای از گفته‌های پراکندۀ اردشیر را هم از کتاب‌های عربی گرد کرده و در پایان اندرزنامه آورده است.

متن ویراستۀ احسان عباس را استاد و پژوهشگر ایرانی، سید محمدعلی امام شوشتری، به فارسی برگرداند و او نیز در مقدمه‌ای نکاتی دیگر را دربارۀ این موضوع مطرح ساخت. این ترجمه را در سال ۱۳۴۸ ش انجمن آثار ملی منتشر کرد؛ اما با وجود همۀ توجه و دقت مترجم گرامی و ناشر ارجمند، کاستی‌های زیادی به این ترجمه راه یافت و گذشته از غلط‌های چاپی، شماری از پانوشت‌ها جابه‌جا شده، ترجمه چند سطر از متن و سرانجام هم توضیحات مربوط به برخی نسخه‌بدل‌ها از قلم افتاده بود. در چاپ جدید که انتشارات فرهنگ معاصر آن را (در ۱۶۴ صفحه و قیمت ۲۲۰ هزار تومان) به طرزی شایسته آراسته و چاپ کرده، کاستی‌های متن برطرف، و برای بهره‌مندی بیشتر پژوهشگران، متن عربی هم در صفحۀ مقابل برگردان فارسی افزوده شده است.

«عهد اردشیر» به موضوعات مختلفی می‌پردازد و در واقع دشواری‌هایی را مطرح می‌کند که پادشاه و حاکم خواه ناخواه با آنها رویاروست. در این اثر، اردشیر ابتدا به متفاوت بودن خوی و رفتار پادشاه با زیردستان می‌پردازد و می‌گوید که برای پیشگیری از مشکلات، او باید بداند که با زیردستان چگونه رفتار کند و در هر جایگاه چه کسانی را بنشاند. همچنین شاه باید بداند که جانشین خود را چگونه تعیین و معرفی کند تا برای حکومت موجب رنج و گرفتاری نشود. موضوع مهم دیگری که اردشیر بر آن تأکید دارد، لزوم پیوستگی و همراهی دین و شهریاری است که به‌نظر او هر یکی در استحکام دیگری مؤثر است، اما در عین رابطه میان این‌دو بایستی چنان باشد که راه را برای ورود دین‌مردان و دخالت آنها در امور سیاسی باز نکند.

احسان رشید عباس (۲ دسامبر ۱۹۲۰ – ۲۹ ژانویه ۲۰۰۳) ادیب، تاریخ‌نگار، پژوهشگر، ناقد و استاد دانشگاه فلسطینی-اردنی بود. در زادگاهش روستای عین غزال، حیفا و عکا درس خواند. سپس در دانشکده عربی قدس به تحصیل ادامه داد. از دانشکده ادبیاتِ دانشگاه قاهره در سال ۱۹۴۹ م دانش‌آموخته شد. سپس در سال ۱۹۵۴ م دکترای خود را گرفت. در دانشگاه خارطوم (۱۹۵۱–۱۹۶۱) و دانشگاه آمریکایی بیروت (۱۹۶۱–۱۹۸۷) نیز استاد بود. در سال ۱۹۸۷ به اردن کوچید و در کمیسیون نگارش تاریخ سرزمین شام در دانشگاه اردن همکاری کردد. در امان درگذشت و همان‌جا دفن شد. کتابخانه شخصی خود را به امان آورد که جمعاً ۸۳۰۰ کتاب را شامل می‌شد. برخی از آن‌ها به دانشگاه اردن، دانشگاه فیلادلفیای امان و جای‌های دیگر اهدا کرد. احسان عباس با استفاده از آنچه از ترجمه عربی این متن در کتاب الغره، تجارب الامم ابوعلی مسکویه و نثر الدّرر ابوسعد آوی برجای مانده، اثری ترتیب داد که برگردان فارسی آن به قلم محمدعلی امام شوشتری در ۱۳۴۵ خورشیدی در سلسله انتشارات انجمن آثار ملی منتشر شد.

کتاب «عهد اردشیر» به همراه متن عربی در ۱۶۴ صفحه و قیمت ۲۲۰ هزار تومان از سوی اتشارات فرهنگ معاصر منتشر شده است.