سرویس مدیریت کتاب خبرگزاری کتاب ایران (ایبنا)، قیمت‌گذاری جدید برای کتاب؛ مسئله این است! مشکلات اقتصادی فعالان صنعت نشر و افزایش قیمت مواد اولیه تولید، موجب شده تا درج قیمت جدید برای کتاب، راهکاری شود برای جبران مشکلات اقتصادی ناشران و کتابفروشان که شاید کتاب ماه‌ها و یا حتی سال‌ها در کتابفروشی‌ها و یا انبار مراکز نشر باقی مانده باشد.

اما این فرایند چندان خوشایند مشتری نیست؛ حتی موجب بی‌اعتمادی و بازنگشتن مخاطب به کتابفروشی شود؛ در چنین شرایطی بسیاری از کتابفروشان، معتقدند قیمت کتاب باید متناسب با شرایط بازار در هر بازه زمانی تعیین شود.

محمد بابارئیسی، مدیر نشر «آذرفر» و «مهراب» درباره مسئله قیمت‌گذاری کتاب، بی‌اعتمادی مخاطب در نبود شفافیت در قیمت‌گذاری کتاب را آسیب جدی به بازار نشر می‌داند و بر راهکار نظارتی برای پیشگیری از اقدام برخی ناشران در حذف قیمت بعد از دریافت مجوز تاکید دارد.

- می‌دانیم بسیاری از کتاب‌ها قیمت پشت جلد ندارند و کتابفروشی ها به چسباندن برچسب با قیمت جدید اقدام می‌کنند. چرا این اقدام را باید مسئله بازار نشر دانست؟

مسئله درج نکردن قیمت کتاب و افزودن برچسب قیمت ازسوی کتابفروشی‌ها، از جنبه‌های مختلف قابل بررسی است؛ از یک سو، ناشران ممکن است به دلایلی مانند تورم، تغییر هزینه‌های چاپ، ناشی از نوسان نرخ ارز، ترجیح دهند قیمت نهایی کتاب، ثابت روی جلد درج نشود تا از سردرگمی خریداران یا نیاز به تجدید چاپ‌های مکرر پیشگیری کنند. علاوه براین کتابفروشی‌ها نیز گاهی به دلیل تفاوت در هزینه‌های عملیاتی، تخفیف‌های خاص، یا رقابت با سایر فروشندگان، قیمت‌ها را تغییر می‌دهند.

با این حال، این رویکرد می‌تواند به حقوق مصرف‌کننده لطمه بزند؛ زیرا خریداران پیش از انتخاب کتاب، حق دارند از قیمت دقیق آن مطلع باشند. برچسب‌زنی قیمت نیز ممکن است به ظاهر کتاب آسیب برساند. البته شفافیت در قیمت‌گذاری نه‌تنها به اعتماد عمومی کمک می‌کند؛ بلکه از سردرگمی در زنجیره تأمین کتاب نیز می‌کاهد. بنابراین برای حفظ حقوق مصرف‌کننده، همکاری ناشران، توزیع‌کنندگان و کتابفروشی‌ها ضروری است.

راهکار چیست؟

استفاده از بارکد، برای نمایش قیمت روز کتاب، ایده‌ای نوآورانه محسوب می‌شود که با توجه به پیشرفت فناوری، اجرای آن امکان‌پذیر است اما به تامین زیرساخت‌های خاص نیاز دارد؛ البته نباید از مزایا و معایبی این شیوه هم غافل شد.

با فرض تامین زیرساخت و استفاده ناشران و کتابفروشان از بارکد، چه مزیت‌هایی برای تولیدکننده و عرضه‌کننده کتاب ایجاد خواهد شد؟

یکی از مزایای این طرح، انعطاف‌پذیری در قیمت‌گذاری است؛ به این معنا که ناشران و کتابفروشی‌ها می‌توانند قیمت کتاب را بر اساس نوسانات اقتصادی تغییر دهند. همچنین، با حذف قیمت از روی جلد، نیازی به طراحی و چاپ مجدد جلد هنگام تغییر قیمت نخواهد بود که این موضوع به کاهش هزینه‌های چاپ و طراحی کمک می‌کند.

شفافیت دیجیتال هم سبب می‌شود، در فروشگاه‌های آنلاین یا کتابفروشی‌های مجهز به سیستم‌های هوشمند، بارکد با اتصال به پایگاه داده‌ای قیمت دقیق و به‌روز را نمایش دهد.

آسیب‌های استفاده از بارکد چیست؟

اجرای این سیستم نیازمند تجهیز کتابفروشی‌ها به اسکنرهای بارکد، نرم‌افزارهای مدیریت قیمت، و اتصال به اینترنت است که در برخی مناطق ممکن است هزینه‌بر یا غیرممکن باشد؛ همچنین خریداران باید به ابزارهای دیجیتال (مانند موبایل) دسترسی داشته باشند تا قیمت را بررسی کنند. این موضوع برای همه عملی نیست و ممکن است به اعتماد مشتری آسیب بزند.

درج نشدن قیمت پشت جلد درخواست برخی ناشران و کتابفروشان است اما آیا ناشران به درج قیمت ملزم هستند؟

در ایران، الزامات قانونی درباره درج قیمت روی جلد کتاب‌ها تا حدی به قوانین و مقررات صنف نشر، ضوابط سازمان‌های مرتبط (مانند وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی) و قوانین حمایت از حقوق مصرف‌کننده وابسته است. براساس قوانین فعلی، موارد زیر قابل توجه است:

۱. قانون حمایت از حقوق مصرف‌کننده؛ طبق ماده ۸ قانون حمایت از حقوق مصرف‌کننده (مصوب ۱۳۸۸)، فروشنده موظف است قیمت کالا یا خدمات را به‌طور واضح و خوانا روی محصول یا در محل قابل مشاهده درج کند. این قانون به‌طور کلی شامل کتاب نیز می‌شود؛ بنابراین اگر کتاب به‌عنوان یک «کالا» در نظر گرفته شود، فروشنده (کتابفروش) باید قیمت را شفاف اعلام کند.

۲. مقررات صنفی ناشران؛ برخی از دستورالعمل‌های وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی یا شورای عالی انقلاب فرهنگی ممکن است ناشران را ملزم به درج قیمت روی کتاب‌ها کنند. برای مثال، در فرآیند اخذ مجوز نشر یا شابک (ISBN)، گاه درج قیمت به‌عنوان بخشی از اطلاعات ضروری کتاب درخواست می‌شود.

اگرچه هیچ قانون صریح و فراگیری، ناشران را ملزم به درج قیمت روی جلد کتاب نمی‌کند اما قوانین حمایت از مصرف‌کننده و مقررات صنفی، کتابفروشان را موظف به اعلام شفاف قیمت به مشتریان می‌دانند؛ بنابراین، ناشران به‌طور غیرمستقیم از طریق الزامات توزیع و فروش، تحت فشار هستند تا قیمت را روی کتاب درج کنند. در غیر این صورت، کتابفروشی‌ها ممکن است، ناچار شوند خودشان قیمت را اضافه کنند که این کار نیز چالش‌های فنی و حقوقی خاص خود را دارد.

مرجع تعیین قیمت کتاب، کیست و آیا می‌توان به جای درج قیمت از بارکد بر روی کتاب استفاده کرد تا کتاب به نوعی با قیمت روز به فروش برسد؟

قیمت‌گذاری کتاب عموماً برعهده ناشر است؛ چراکه ناشر هزینه‌های تولید (مانند ویراستاری، چاپ، حقوق نویسنده، طراحی و توزیع) را محاسبه و براساس آن قیمت پایه را تعیین می‌کند. با این حال، عوامل دیگری نیز در تعیین قیمت نهایی تأثیرگذارند. به‌عنوان مثال سیاست‌های دولتی که در برخی کشورها، نهادهای فرهنگی یا وزارتخانه‌های مرتبط (مانند وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی) برای حمایت از کتابخوانی، قیمت‌گذاری را تنظیم یا محدود می‌کنند. شابک (ISBN)؛ در سیستم بین‌المللی شابک، قیمت کتاب جزو اطلاعات اختیاری است اما در ایران ممکن است در فرآیند ثبت کتاب، درج قیمت الزامی باشد.

بازار و رقابت؛ کتابفروشی‌ها و توزیع‌کنندگان گاهی با توجه به هزینه‌های عملیاتی خود (مانند اجاره، نیروی انسانی، یا حمل ونقل) قیمت نهایی را کمی افزایش می‌دهند؛ بنابراین، ناشر به‌عنوان مرجع اصلی قیمت‌گذاری شناخته می‌شود، اما قیمت نهایی ممکن است در مراحل توزیع و فروش، با هماهنگی ناشر، تعدیل شود.

در حال حاضر بسیاری از ناشران یک کتاب را با قیمت پشت جلد برای اخذ مجوز انتشار به وزارت فرهنگ و ارشاد ارسال می‌کنند و در نهایت کتاب بدون قیمت را به بازار عرضه می‌کنند این مسئله اطلاع دارید؟ چطور می‌توان مانع این کار شد؛ نهاد مسئول در این زمینه اتحادیه ناشران است یا وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی؟

بله؛ این مسئله در برخی موارد مشاهده می‌شود که ناشران برای اخذ مجوز، قیمتی را روی جلد کتاب درج می‌کنند اما پس از دریافت مجوز، نسخه‌های بدون قیمت را به بازار عرضه می‌کنند. این اقدام معمولاً ناشی از نوسانات اقتصادی (مانند تورم یا تغییر نرخ ارز) و تلاش ناشران برای پیشگیری از ضرر ناشی از ثابت ماندن قیمت چاپ شده روی جلد است. با این حال، این رویکرد به کاهش شفافیت بازار و اخلال در حقوق مصرف‌کننده می‌انجامد.

تقویت نظارت پس از صدور مجوز، مانند ایجاد سیستم بازرسی منظم ازسوی وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی؛ اعمال جریمه‌های سنگین برای ناشران متخلف؛ الزام به درج قیمت در مراحل توزیع؛ ایجاد سامانه رصد قیمت کتاب؛ استفاده از فناوری برای شفافیت؛ همکاری بین نهادهایی مانند وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، اتحادیه ناشران و تشکیل کمیته مشترک نظارتی، ازجمله راهکارهای مقابله با این مسئله است.

با توجه به افزایش قیمت دلار و زینک، کتاب‌ها هم به‌طور طبیعی افزایش قیمت دارند با این تفاسیر، آیا قانون، لزوم درج قیمت بر روی کتاب‌ها، باید حذف شود یا خیر؟

موضوع الزام درج قیمت روی کتاب‌ها در شرایط اقتصادی ناپایدار و تورم فزاینده و متاثر از افزایش نرخ ارز و هزینه‌های چاپ مانند زینک، نیازمند تحلیل دقیق تضمین حقوق مصرف‌کننده و انعطاف‌پذیری ناشران است. در این شرایط، دو دیدگاه متضاد وجود دارد.

نوسانات اقتصادی، مانند افزایش روزانه قیمت ارز و مواد اولیه که موجب می‌شود قیمت درج شده روی جلد به سرعت از روند واقعی بازار عقب بماند و ناشران را مجبور به تجدید چاپ‌های پُرهزینه یا فروش زیرقیمت تمام شده کند؛ همچنین رقابت ناعادلانه کتاب‌هایی که با قیمت قدیمی چاپ شده‌اند، در مقایسه با کتاب‌های جدیدتر، کاهش ضایعات کاغذ ازجمله دلایل موافقان لغو قانون درج قیمت است.

رعایت حقوق مصرف‌کننده مانند حق دانستن قیمت دقیق کتاب؛ از بین رفتن شفافیت بازار با حذف قیمت روی جلد؛ امکان سوءاستفاده برخی فروشندگان؛ بی‌ثباتی در زنجیره توزیع؛ نبود قیمت ثابت، هماهنگی بین ناشران؛ تجربه کاربری منفی نیز ازجمله دلایل مخالفان لغو قانون درج قیمت است.

خبرنگار: فاطمه میرزاجعفری