سرویس استان‌های خبرگزاری کتاب ایران (ایبنا) – سید حسن حسینی نژاد: برای مردم کهن دیار گرگان و دشت، «حکیم جرجانی» تنها یادآور نام بیمارستانی در حوالی وروری غربی شهرشان و یا تابلو سر درب دانشگاهی کمی آن سوتر نیست؛ بلکه یادآور یکی از فخرآفرینان زیست بومشان است که نام نیکش تا به امروز همچنان زنده مانده و به یاد و افتخارات پُر شمارش، سالروز تولدش را از سال ۱۳۸۲ به نام روز علوم آزمایشگاهی (۳۰ فروردین ماه) در تقویم رسمی کشورمان نام‌گذاری کرده‌اند.

میراث حکیم جرجانی برای نسل جوان

سالروز تولد حکیم جرجانی در کنار آنکه فرصتی مغتنم است تا از تلاش و کوشش عزیزان فعال در عرصه علوم آزمایشگاهی و راهگشایان و رمزگشایان طبیبیان، مدافعین خط اول نبرد با بیماری‌ها و دیده‌بانان گمنام حوزه سلامت کشور تقدیر و تشکر شود، فرصتی ارزشمند نیز برای تبیین دستاوردها و میراث «حکیم جرجانی» برای نسل جوان به شمار می‌رود.

حکیم سید اسماعیل جرجانی معروف به «حکیم جرجانی»، متولد ۳۰ فروردین ماه ۴۳۴ هجری قمری در جرجان (گرگان)، پزشک، آزمایشگر، پژوهنده و سرآمد در فلسفه، ادبیات و عرفان و پیشگام در تشخیص بیماری‌ها با روش آزمایش نمونه‌های انسانی و پایه‌گذار مکتب ایرانی در طب سنتی بود.

این حکیم صاحب نام، در سال ۵۰۴ هجری قمری به خوارزم سفر کرد و پس از ورودش با مشاهده شرایط مردم خوارزم متوجه شد که علم پزشکی در آن سرزمین چندان رواج ندارد و اکثر مردم به دلیل استفاده اشتباه، از غذاها و نیز آلودگی محیط شهر، به انواع بیماری‌ها مبتلا هستند.

بنیان‌گذاری مکتب ملی فارسی‌نویسی پزشکی

در نتیجه تصمیم گرفت کتاب ارزشمندنش «ذخیره خوارزمشاهی» را به زبان فارسی تألیف کند. کتابی درخشان که علاوه بر یک اثر علمی برجسته، قدمی برای بنیان‌گذاری مکتب ملی فارسی‌نویسی و نیز اثری جامع و قابل فهم بود که بسیاری از جملات، توصیه‌ها و اصطلاحات مندرج در آن، بعدها در علوم پزشکی کاربرد وسیعی یافت.

با نگاه و مرور اخبار و مطالب منتشر شده در بستر مجازی در دو دهه قبل، کمتر رد و نشانی از این حکیم فرزانه در میان سطور به تحریر در آمده و یا افکار عمومی به چشم می‌خورد. حتی به نقل از بسیاری از مردم منطقه، تا پیش از آنکه در اوایل دهه هشتاد شمسی نام بیمارستانی تازه تأسیس در گرگان به نام «حکیم جرجانی» انتخاب شود، کمتر کسی نامی از او شنیده بود و یا نهایت میزان شناخت افراد به نامش و کتاب ماندگارش «ذخیره خوارزمشاهی» محدود و خلاصه می‌شد.

حکیم حاذق همچنان گمنام است

اما در گذر زمان و شناسایی منابع و به تحریر در آمدن یادداشت‌ها و مقالاتی درباره این حکیم حاذق و نیز رجوع عمیق‌تر پژوهشگران به منابع قابل دسترس، نام و خدماتش بیش از پیش در جامعه شناخته شد؛ هر چند هنوز هم بسیاری از دانایان، صاحب‌نظران و پژوهشگران باور دارند، همچون بسیاری از مشاهیر و مفاخیر دیار گرگان و استان گلستان همچنان این چهره فرهیخته نزد افکار عمومی گمنام است.

در همین راستا و به بهانه سالروز میلاد این چهره فخرآفرین گرگان زمین، به سراغ رحمت‌الله رجایی، نویسنده و پژوهشگر گرگانی که مجموعه ۳ جلدی پژوهشی و ماندگار «پزشکی در سرزمین گرگان» را قلمی و روانه بازار نشر کرده است رفتیم. اثری در حدود ۱۷۰۰ صفحه که به همت انتشارات پیک ریحان منتشر و در سالی که گذشت به عنوان یکی از کتاب‌های «برگزیده کتاب سال استان گلستان» معرفی و انتخاب شد.

رحمت‌الله رجایی که صفحاتی از این اثر ارزشمندش به «حکیم جرجانی» اختصاص یافته است، درباره این چهره شاخص و خدماتش مطالبی خواندنی را عنوان کرد که در ادامه از نظر مخاطبان می‌گذرد.

زندگی و زمانه حکیم جرجانی

رحمت‌الله رجایی ضمن تبریک زادروز حکیم جرجانی و روز علوم آزمایشگاهی، گفت: حکیم جرجانی در دوره‌ای به دنیا آمد که بعد از یک دوره کشمکش طولانی میان ترکان غزنوی (مسعود) و سلجوقی (طغرل)، سرانجام در نبرد دندانقان، کفه ترازو به نفع سلجوقیان چربید و غزنویان با همه شکوه و قدرت تهاجمی به پایان راه خود رسیدند.

زمان رشد و نمو «حکیم جرجانی» توأم با سال‌هایی بود که سلجوقیان در اوج قدرت بودند و فضای فرهنگی آن عصر، در واقع آمیزه‌ای از گرایش‌های علوم عقلی از یک سو و تشدید احساسات و تعصبات و تبلیغات مذهبی از سوی دیگر بوده است.

وی افزود: حکیم جرجانی در شهر تاریخی جرجان رشد و نمو کرد و از مدارس آن بهره جست. او همچنین دست به سفرهایی به نیشابور، فارس، خوزستان، عراق عجم (ری، قم، اصفهان) و شیراز زد و سرانجام سر از خوارزم در آورد.

حکیم جرجانی، میراث‌دار طب اسلامی

رجایی ادامه داد: حکیم جرجانی علم طب را نزد طبیب مشهور «ابوالقاسم عبدالرحمان علی بن ابی الصادق» مؤلف «شرح فصول البقراط» آموخت و در ادامه میراث‌دار طب اسلامی شد که ریشه در طب جُندی شاپور داشت.

وی سپس با اشاره به اینکه نقش جرجانی را در تکوین دانش پزشکی در ایران باید در ۲ زمینه بررسی کرد، گفت: نخست به عنوان پزشکی حاذق و کثیرالتألیف و دیگر پزشکی فارسی‌نویس و لغت‌شناس و کسی که واژگان فارسی بسیاری در پزشکی وضع کرد.

رجایی ادامه داد: همچنین اهمیت جایگاه جرجانی از دو منظر است. نخست آنکه بعد از ابن سینا، نخستین کسی است که در آثار خود همه مباحث علم طب را چنانکه قدما می‌اندیشیدند، با تحقیقات و مطالعات جدید مورد مطالعه قرار داد.

از سویی دیگر، مهم‌ترین آثار طبی را در زبان فارسی پدید آورد و جمیع مباحث مربوط به علم پزشکی را در آن کتب مورد بحث و تحقیق قرار داد و بسیاری از اصطلاحات پارسی را در این علم که تا آن عهد وجود داشت و ممکن بود به تدریج از میان برود، در کتبش گردآورد. بزرگ مردی که پس از سال‌ها طبابت و تألیف آثاری ارزشمند، سرانجام در سال ۵۳۱ هجری قمری و در سن ۹۶ سالگی در مرو در گذشت و در همان‌جا به خاک سپرده شد.

ذخیره خوارزمشاهی، کتابی مفصل در علم پزشکی

وی همچنین درباره کتاب «ذخیره خوارزمشاهی» گفت: حکیم جرجانی با تألیف چنین کتاب عظیم و پر ارزشی ثابت کرد که زبان پارسی آماده تألیف مفصل‌ترین کتاب در علم پزشکی است.

جرجانی با تألیف این دایره‌المعارف، دوران تجدد طب ایرانی را به اوج خود رساند و مرجعی همیشگی در طب سنتی ایران و شاهکاری ارزشمند و جاودانه و بی‌نظیر در نثر فارسی از خود به یادگار گذاشت به طوری که «آنجلوس دو سن ژورف» محقق فرانسوی در کتاب فرهنگ خود که در سال ۱۶۸۳ میلادی منتشر کرد، از ذخیره به عنوان رایج‌ترین کتب طبی ایران نام برده است.

رحمت‌الله رجایی، افزود: از کتاب «ذخیره خوارزمشاهی» نسخ متعددی به صورت کامل یا ناقص در کتابخانه‌های ایران و جهان موجود است که قدیمی‌ترین نسخه ایران مربوط به کتابخانه مرکزی دانشگاه تهران با تاریخ کتابت ۵۴۶ هجری قمری و نیز نسخه کتابخانه شماره یک مجلس شورای اسلامی با تاریخ کتابت ۵۸۱ هجری قمری است.

وی درباره علل نگارش کتاب «ذخیره خوارزمشاهی» گفت: سید اسماعیل جرجانی در مقدمه این کتاب علل نگارش آن را در جواب توجهات بی‌دریغ خوارزمشاه و پاسخی به نیاز اهالی خوارزم برای آشنایی با علم طب و نهایتاً بی‌نیاز ساختن پزشکان و دانشجویان طب از مراجعه به کتب و مراجع متعدد و اینکه خود در دوره دانشجویی‌اش به این مشکل برخورده بود، اعلام کرده است.

مفاخر خود را بشناسیم

رحمت‌الله رجایی در پایان با اشاره به اینکه این کتاب عظیم بالغ بر هفتصد و پنجاه هزار کلمه و در ۱۰ جلد نگارش یافته است، گفت: وقتی حوزه دانش و یادگار پر ارزش حکیم جرجانی کتاب «ذخیره خوارزمشاهی» را عمیق نگاه می‌کنیم، در می‌یابیم که چه گوهر ارزشمندی در این دیار (گرگان زمین) زندگی می‌کرده و امروز می‌تواند الگو و سرمشقی تمام نشدنی برای نسل جوان باشد. مردی که در قرن‌ها پیش و در زمانه‌ای که خیلی چیزها غیر ممکن بود، با تلاش، دانش‌افزیی و آزمایش و تکرار، به علم طب خدمت کرد.

همچنین امیدوارم نسل جوان به خصوص فعالان در حوزه علوم آزمایشگاهی، امروز با دقتی مضاعف به زیست و اندیشه مفاخری چون حکیم جرجانی نگاه کنند و با بهره‌مندی از دانش روز و دقت مضاعف و تمرین و صبر و حوصله، برای خدمت به نظام سلامت ثابت قدم بمانند و از هیچ کوششی فروگذار نباشند.

به گزارش ایبنا، رحمت‌الله رجایی، متولد ۱۳۴۲ در گرگان، نویسنده، پژوهشگر، روزنامه‌نگار و فرهنگی بازنشسته و دانش آموخته تاریخ و مدیر مرکز دانشنامه گلستان است که تا به امروز از وی کتاب‌هایی چون، پیش درآمدی بر مطبوعات گلستان، آتش همچنان بدون دود، آموزش‌وپرورش نوین گرگان، استعمار در دیار سبز و پرچم‌دار نوگرایی در استرآباد روانه بازار نشر شده است.