به گزارش خبرگزاری کتاب ایران (ایبنا) نشست نقد و بررسی نخستین جلد از «دانشنامه مطبوعات ایران» عصر دیروز، شنبه 15 آذر با حضور سیدصادق سجادی، مسعود کوثری، مهدی جعفری خانقاه، به‌همراه محمد جعفر محمدزاده، سرپرست دانشنامه مطبوعات و امیدعلی مسعودی، از نویسندگان این دانشنامه و با اجرای داریوش مطلبی در تالار اندیشگاه کتابخانه ملی برگزار شد.

سیدصادق سجادی، معاون پژوهشی دایرةالمعارف بزرگ اسلامی، در این نشست گفت: ایران از جمله کشورهایی است که سابقه زیادی در مطبوعات داشته و روزنامه‌نگاران برجسته‌ای را در طول تاریخ مطبوعات تربیت کرده است. بر این اساس باید سال‌ها پیش  دانشنامه‌ای درباره مطبوعات ایرانی تدوین و منتشر می‌شد اما هرچند این اتفاق اکنون افتاده است باز جای شکرش باقی است.

وی افزود: دانشنامه‌نگاری کاری بسیار سخت، پرزحمت و زمان‌بر است. همین مسائل باعث می‌شود که با تمام توجه دست‌اندرکاران، بازهم در دانشنامه‌ها اشکالاتی وجود داشته باشد. جلد نخست «دانشنامه مطبوعات ایران» نیز از این اشکالات مستثنا نیست. هرچند ممکن است برخی اشکالات منتقدان به دانشنامه‌ها صرفا بر اساس سلیقه نگارش باشد.

این دانشنامه‌نگار همچنین با اشاره به این نکته که دانشنامه‌ها برای آیندگان نوشته می‌شوند، گفت: همه کسانی که در تولید، نگارش و انتشار دانشنامه‌ها فعالیت دارند باید بدانند که این‌گونه  آثار برای آیندگان تولید می‌شوند، بنابراین باید تمام تلاش‌شان را برای جلوگیری از راه پیدا کردن حتی یک غلط به دانشنامه‌ها، به کار گیرند. اگر در «دانشنامه مطبوعات ایران» حتی یک اشکال ویراستاری یا تایپی وجود داشته باشد، نویسندگان تاریخ مطبوعات ایران در 100 سال بعد را با مشکل مواجه می‌کند.

سجادی در ادامه با اشاره به اهمیت «مقدمه» در دانشنامه‌ها گفت: «مقدمه» دانشنامه‌ها مهم‌ترین بخش آن است. تولیدکنندگان در مقدمه می‌نویسند که به‌طور کل چه کرده‌اند؟ روش کاری‌شان چگونه بوده است؟ و چرا به برخی  مدخل‌ها پرداخته شده و به برخی دیگر، خیر؟ اما تولیدکنندگان «دانشنامه مطبوعات ایران» به این بخش توجه چندانی نشان نداده‌اند. بر این اساس من نتوانستم با مطالعه مقدمه این دانشنامه به معیار دست‌اندرکاران برای گزینش مدخل‌ها، دست پیدا کنم.

معاون پژوهشی دایرةالمعارف بزرگ اسلامی همچنین اظهار کرد: ارجاعات مستقیم و متقابل در دانشنامه‌ها اهمیت بسیاری دارند، اما این دانشنامه در این موضوع نیز نقص دارد که امیدوارم در چاپ یا ویرایش بعدی این اثر، اصلاح شود. همچنین برخی تصاویر منتشر شده در مدخل‌ها نیز کیفیت نامناسبی دارد و در شأن این دانشنامه نیست.

دانشنامه‌ها تولید علم نمی‌کنند
مسعود کوثری، عضو هیات علمی دانشکده علوم اجتماعی دانشگاه تهران و مدیر انتشارات علمی و فرهنگی نیز در این نشست گفت: معمولا نوشتن دانشنامه‌ها در موضوعات مختلف، زمانی امکان‌پذیر است که دانش و علم آن موضوع به‌طور کامل وجود داشته باشد؛ به‌عنوان مثال ما باید علم ارتباطات را در کشور به‌طور کامل داشته باشیم تا بتوانیم «دانشنامه علم ارتباطات در ایران» را تدوین و منتشر کنیم. بنابراین دانشنامه‌ها خود دانش تولید نمی‌کنند.

وی افزود: نگارش، تدوین و انتشار دانشنامه‌ها و فرهنگ‌ها، کار بسیار پر زحمتی است. ما اکنون در حوزه‌هایی چون تاریخ مطبوعات، دایرةالمعارف مطبوعات و حتی فرهنگ واژگان مطبوعات، کمبود کتاب و منبع معتبر داریم و من نمی‌دانم چرا تاکنون چنین کتاب‌هایی منتشر نشده است؟

کوثری همچنین اظهار کرد: تا پیش از انتشار این دانشنامه، علم ارتباطات در 200 سال اخیر در ایران، هیچ منبع مکتوب مناسبی نداشت. بنابراین این دانشنامه در حد خود بسیاری از کمبودها را پوشش خواهد داد.

مدیر انتشارات علمی و فرهنگی در ادامه به بیان برخی اشکالات راه‌یافته به این دانشنامه پرداخت و گفت: برخی مداخل این دانشنامه فاقد شأن اجتماعی موضوعات است. همچنین ارجاعات این اثر نیز ضعیف است و باید برای چاپ‌های بعدی حتما اصلاح شود.

عبرت از تاریخ
مهدی جعفری خانقاه نیز در این نشست گفت: انتشار این دانشنامه به‌خودی خود یک اتفاق بزرگ در عرصه مطبوعات ایران است و باید قدر آن دانسته شود. متاسفانه منابع مربوط به حوزه تاریخ مطبوعات در ایران بسیار پراکنده است و به همین دلیل تاکنون دانشنامه‌ای کامل و جامع یا یک «فرهنگنامه تاریخی مطبوعات ایران» منتشر نشده بود.

وی افزود: عبرت از تاریخ و همچنین بهره‌مندی از تجربیات پیشینیان، امکانات مناسبی را در اختیار فعالان رسانه در دنیای جدید می‌گذارد و «دانشنامه مطبوعات ایران» از این منظر بسیار عالی است. با این اوصاف این اثر نقص‌هایی هم دارد؛ به‌عنوان مثال از سال 1216 شمسی که سال تولد مطبوعات در ایران است، تا به امروز چیزی بیش از 16 هزار عنوان نشریه در کشور منتشر شده است، اما این دانشنامه نزدیک به 220 مدخل دارد.

جعفری خانقاه در ادامه با اشاره به این نکته که در این دانشنامه معیار مشخصی برای گزینش مدخل‌ها اتخاذ نشده است، گفت: از سال‌های ابتدایی انقلاب تاکنون حدود 6 هزار نشریه در کشور منتشر شده است. با وجود این در این دانشنامه تنها 53 مدخل به نشریات پس از انقلاب اختصاص دارد. این مساله نشان می‌دهد که بسیاری از مداخل احتمالی در این دانشنامه جا افتاده است. هرچند به نظر من اگر سرپرست و سرویراستار این دانشنامه در مقدمه اثر، نحوه گزینش مدخل‌ها را بیان می‌کرد، دیگر این اشکال گرفتن‌ها محلی از اعراب نداشت.

این محقق و پژوهشگر حوزه ارتباطات همچنین با اشاره به عدم اشاره به نشریات منتشر شده در برخی شهرها در این دانشنامه گفت: بسیاری از شهرها و حتی استان‌هایی که نشریات بعضا مهمی در آنها منتشر می‌شد، مدخلی در این دانشنامه ندارند و به‌نظر من این مساله نیز نقص بزرگی در این دانشنامه به حساب می‌آید. از این دست از شهرها می‌توان به اردبیل، زنجان، قزوین ارومیه، بوشهر، شهرکرد، زاهدان و بندر انزلی اشاره کرد.

همچنین محمد جعفر محمدزاده، سرپرست نگارش و انتشار «دانشنامه مطبوعات ایران» نیز در این نشست گزارشی از روند نگارش و انتشار جلد نخست و مراحل کاری دیگر مجلدات، به مخاطبان ارائه کرد. وی در بخشی از گزارش خود گفت: مراحل نگارش و تولید «دانشنامه مطبوعات ایران» از سال 1390 شروع شد. فاز نخست این اثر شامل جلد نخست حاوی مدخل‌های «آ» و «الف» با تلاش بیش از 80 نفر در تابستان گذشته (1393) منتشر شد.

وی افزود: فاز دوم این پروژه که کار بر آن در آینده شروع می‌شود، اسامی فعالان مطبوعاتی ایران از آغاز تاکنون را دربر می‌گیرد. همچنین فازهای بعدی این پروژه نیز شامل «اصطلاحات، موضوعات و همه مفاهیم مربوط به مطبوعات» و «نشریات فارسی زبان منتشر شده در خارج از کشور» است.

محمدزاده همچنین درباره چگونگی به‌روز کردن این دانشنامه گفت: متاسفانه دانشنامه‌ها در ایران با یکبار منتشر شدن، دیگر هیچ کاری روی آنها انجام نمی‌شود، در صورتی که در دنیا هر سه تا پنج سال دانشنامه‌ها برای به‌روز شدن ویرایش می‌شوند. «دانشنامه مطبوعات ایران» نیز در حال طی کردن روند دیجیتالی شدن است و ان‌شاالله پس از اتمام فروش جلد نخست، نسخه دیجیتالی آن نیز منتشر می‌شود.

جلد نخست «دانشنامه مطبوعات ایران» با شمارگان هزار و 500 نسخه و بهای 90 هزار تومان از سوی موسسه دانشنامه مطبوعات ایران با همکاری کتابخانه ملی منتشر شده است.