خبرگزاری کتاب ایران (ایبنا) _ حق تکثیر یا کپی‌رایت مجموعه‌ای از حقوق انحصاری است که به ناشر یا پدیدآورنده یک اثر تعلق می‌گیرد و حقوقی مانند نشر، تکثیر و الگوبرداری از اثر را شامل می‌شود.
دارندگان حق تکثیر برای کنترل تکثیر و دیگر بهره‌برداری‌ها از آثار خود برای زمان مشخصی، حقوق قانونی و انحصاری دارند و بعد از آن، اثر وارد مالکیت عمومی می‌شود.
در قانون حق تکثیر یا کپی‌رایت، هرگونه استفاده و بهره‌برداری از اثر منوط به دریافت اجازه از ناشر یا پدیدآورنده آن اثر است. دارنده حق تکثیر می‌تواند حقوق خود را به شخص دیگری منتقل کند.
تاریخچه حق تکثیر با حقوق انحصاری و امتیازات چاپ کتاب آغاز و نخستین اساسنامه آن در سال ۱۷۰۹ تدوین شد. در ابتدا، حق تکثیر تنها شامل تکثیر کتاب‌ها می‌شد، با گذر زمان محدودیت‌های دیگر از قبیل ترجمه و آثار اشتقاقی به آن افزوده شد.
تاریخچه قانون حق تکثیر در ایران مربوط می‌شود به قانون «ثبت علائم تجاری» که در سال ۱۳۰۴ تصویب شد. همچنین در ایران مجموعه‌ای از قوانین، قانون حق تکثیر را تشکیل می‌دهند، از جمله قانون حمایت حقوق مؤلفان، مصنفان و هنرمندان مصوب ۱۳۴۸، قانون ترجمه و تکثیر کتب و نشریات و آثار صوتی مصوب ۱۳۵۲، قانون حمایت از حقوق پدیدآورندگان نرم‌افزارهای رایانه‌ای مصوب ۱۳۷۹ و آیین‌نامه اجرایی آن مصوب ۱۳۸۳، قانون ثبت اختراعات، طرح‌های صنعتی و علائم تجاری و مواد ۶۲، ۶۳ و ۷۴ قانون تجارت الکترونیکی.
ایران از سال ۲۰۰۱ عضو سازمان جهانی مالکیت فکری است و تاکنون تعدادی از پیمان‌های مربوط به مالکیت فکری را پذیرفته است. ایران در سال ۱۳۸۰ به پیمان مادرید برای ثبت بین‌المللی علائم ملحق شد. اما هنوز عضو کنوانسیون برن و هیچ یک از کنوانسیون‌های بین‌المللی مربوط به حق تکثیر نیست و در سازمان تجارت جهانی تنها ناظر است و به موافقتنامه تریپس نپیوسته است. بعضی آثار ایرانی از جمله آثاری که در حال حاضر پدید می‌آیند شامل حق تکثیر در ایالات متحده نمی‌شوند و به حوزه عمومی تعلق دارند.
در سال ۱۳۹۰ پیش‌نویس لایحه جامع حمایت از حقوق مالکیت ادبی و هنری و حقوق مرتبط از سوی وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی به دولت ایران تقدیم شد. در این پیش‌نویس، مدت حمایت حقوق پدیدآورندگان از ۳۰ سال به ۵۰ سال افزایش یافته بود. اما این لایحه هفته گذشته از سوی شورای نگهبان رد شد.
در این راستا و به‌منظور فراهم کردن زمینه رعایت حق تکثیر در ایران، همایش «حقوق و مالکیت ادبی و هنری و حقوق مرتبط» توسط وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی برگزار می‌شود که ششمین دوره آن، دوشنبه (13 اردیبهشت‌ماه) سال 1395 در مرکز همایش‌های سازمان اسناد و کتابخانه ملی برگزار شد.
یکی از اهداف این‌گونه همایش‌ها (مالکیت ادبی، هنری و حقوق مرتبط) در جریان قرار گرفتن عموم مردم و حساس شدن آنها به رعایت حقوق مؤلفان و هنرمندان در جامعه است؛ رعایت این حقوق موجب تولید بیشتر در این زمینه و موجب افزایش اموال فکری در جامعه خواهد شد. همچنین برگزاری این همایش‌ها علاوه بر فرهنگ‌سازی در جامعه به افزایش انگیزه هنرمندان و پدیدآورندگان در جهت تولید آثار ادبی فاخر منجر می‌شود.
تدوین پیش‌نویس لایحه جامع حقوق مالکیت ادبی و هنری که از سوی دولت یازدهم به مجلس فرستاده شد، از دستاوردهای برگزاری دوره‌های پیشین این همایش است.
از زمان تهیه پیش‌نویس لایحه قانون جامع حمایت از حقوق مالکیت ادبی و هنری و حقوق مرتبط» به دست گروهی از حقوق‌دانان درسال ۸۹، هر از گاه اخباری گاه از سوی مسئولان و گاه هنرمندان یا سایر اصناف مرتبط با مقوله کپی‌رایت درباره اهمیت توجه به کپی‌رایت، به گوش می‌رسد. این اخبار از زمان روی کار آمدن دولت حسن روحانی بیشتر شده است و به تناسب آن جنب‌وجوشی کاملاْ محسوس در میان اصناف درگیر (ناشران، هنرمندان و…) به منظور پیوستن به کپی‌رایت دیده می‌شود.
با توجه به همکاری‌های نزدیک وایپو (سازمان جهانی مالکیت فکری) با وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی در برگزاری همایش مالکیت ادبی، هنری و حقوق مرتبط در سال‌های اخیر و با هماهنگی و همکاری وزارت امور خارجه، در ششمین دوره این همایش، از سوی وایپو خانم «گیدی لانگ» مشاور ارشد وایپو در بخش کپی‌رایت در این همایش حضور یافتند و به سخنرانی درباره اهمیت پیوستن به کپی‌رایت پرداختند. همچنین آقای دکتر «فیکسور» که پیش از این، معاون دبیرکل وایپو در بخش کپی رایت بوده و در تصویب معاهدات اینترنتی وایپو نقش داشته است نیز در این همایش سخنرانی کرد؛ این اخبار از آن جهت خوشحال کننده است که تاکنون هر فعالیت مرتبط با کپی‌رایت ـ از برگزاری همایش و سمینار تا تشکیل انجمن ـ در ایران همواره با غیبت نمایندگانی از این سازمان بوده است. چنین رخدادی می‌تواند از باز شدن و شناخته شدن راه بر مقامات دولتی و دانشگاهی برای آن‌که از مشاوره‌ها و تخصص‌های این سازمان استفاده کنند، به‌ویژه برای برگزاری کارگروه‌های عملی برای وکلا، قضات و نیز برای هنرمندان و پدیدآورندگان آثار یا نمایندگان آنها خبر دهد.
بدون شک فضای اقتصادی جدی و درستی در هیج کجای دنیا شکل نمی‌گیرد مگر آن‌که نظام فکری آن جامعه حفظ و رعایت شود. بنابراین، تمامی اصحاب فرهنگ و هنر برای احترام به حقوق خودشان و رسمیت بخشیدن به این حقوق، باید این حوزه را بیشتر جدی بگیرند و آن را مطالبه کنند.
از طرف دیگر، پذیرش موافقتنامه تجاری حقوق مالکیت ادبی، فکری و هنری یکی از شروط ورود به سازمان تجارت جهانی (WTO) است. با پذیرش این موافقتنامه و به موجب آن، الزاماً معاهدات مالکیت ادبی و هنری را که مهم‌ترین آن معاهده بِرن است، باید اجرا کنیم.
با توجه به اجرای توافق برجام، چشم‌انداز روشنی برای عضویت ایران در سازمان تجارت جهانی پدید آمده است. کشورمان سال‌هاست که درخواست عضویت در این سازمان را مطرح کرده اما کشورهای غربی و به‌ویژه آمریکا به دلیل حفظ شبکه تحریم‌های ظالمانه‌شان علیه ایران در راه عضویت کشورمان کارشکنی می‌کردند اما اکنون با به نتیجه رسیدن مذاکرات هسته‌ای و اجرای برجام که یکی از نتایج آن لغو و توقف تحریم‌هاست، راه برای عضویت ایران در سازمان تجارت جهانی هموار شده است.
در این میان، دولت یازدهم به‌ویژه شخص حجت‌الاسلام حسن روحانی، رئیس جمهوری نگاه و عنایت بسیار جدی به مقوله حق مالکیت ادبی و هنری و حقوق مرتبط دارد. وی از همان ابتدا در مناظره‌های انتخاباتی بر این امر تأکید کرد که کپی‌رایت باید در کشور رعایت شود و ما به این قانون بین‌المللی بپیوندیم. همچنین اقدام اخیر دولت یازدهم در تقدیم لایحه جامع مالکیت فکری، ادبی و هنری به مجلس که به گفته حسین نوش‌آبادی، سخنگوی وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، هم اکنون در کمیسیون فرهنگی در دست برررسی است، نشانه‌ای از خیز بلند این دولت برای پیوستن به این کنوانسیون بین‌المللی است.
معلوم نیست با توجه به گستردگی رقابت کشورها، پیوستن به این کنوانسیون در همان ابتدا به نفع ما باشد. بنابراین در صورتی برنده‌ایم که تحمل این رقابت را داشته باشیم و تولیداتمان از نظر قیمت و کیفیت کالا، در سطحی باشد که بتوانیم با دیگر کشورها رقابت کنیم.
اگر ایران به کپی‌رایت بپیوندد، بدون تردید انتشار آثار خارجی در ایران با اجازه خواهد بود؛ تحقق این موضوع چه بسا در ارائه ترجمه دقیق‌تر و کامل‌تر کمک کند و دیگر این‌که آثار مؤلفان ما نیز، در خارج از مرزها بهتر دیده می‌شود و شناخت مردم جهان از آنها بیشتر خواهد شد.
اگر ایران عضو کپی‌رایت شود، ممکن است در وهله نخست ناشران و مترجمان کشورمان از نظر مادی، ضرر کنند و تحت فشار قرار بگیرند اما دیگر این‌گونه نخواهد بود که یک کتاب را چندین مترجم، ترجمه کنند و این امیدواری به وجود خواهد آمد که نشر ما از این آشفتگی که سال‌ها دچار آن بوده، رهایی یابد.
با وجود عدم الزام ناشران مترجمان، به رعایت حقوق معنوی، افزایش موارد ترجمه کتاب با اجازه مولف، نشان‌دهنده این است که کم‌کم مترجمان و ناشران ما به اهمیت این موضوع در تسهیل ارتباط بین‌المللی و معرفی ادبیات ایران به دنیا پی برده‌اند. به هر حال شرایط بسیار بهتر از گذشته است و به نظر می‌رسد جامعه ادبی ما، برای همراهی با جامعه ادبی آماده می‌شوند.
*تصویر خبر، لوگوی جهانی کپی رایت است.
دارندگان حق تکثیر برای کنترل تکثیر و دیگر بهره‌برداری‌ها از آثار خود برای زمان مشخصی، حقوق قانونی و انحصاری دارند و بعد از آن، اثر وارد مالکیت عمومی می‌شود.
در قانون حق تکثیر یا کپی‌رایت، هرگونه استفاده و بهره‌برداری از اثر منوط به دریافت اجازه از ناشر یا پدیدآورنده آن اثر است. دارنده حق تکثیر می‌تواند حقوق خود را به شخص دیگری منتقل کند.
تاریخچه حق تکثیر با حقوق انحصاری و امتیازات چاپ کتاب آغاز و نخستین اساسنامه آن در سال ۱۷۰۹ تدوین شد. در ابتدا، حق تکثیر تنها شامل تکثیر کتاب‌ها می‌شد، با گذر زمان محدودیت‌های دیگر از قبیل ترجمه و آثار اشتقاقی به آن افزوده شد.
تاریخچه قانون حق تکثیر در ایران مربوط می‌شود به قانون «ثبت علائم تجاری» که در سال ۱۳۰۴ تصویب شد. همچنین در ایران مجموعه‌ای از قوانین، قانون حق تکثیر را تشکیل می‌دهند، از جمله قانون حمایت حقوق مؤلفان، مصنفان و هنرمندان مصوب ۱۳۴۸، قانون ترجمه و تکثیر کتب و نشریات و آثار صوتی مصوب ۱۳۵۲، قانون حمایت از حقوق پدیدآورندگان نرم‌افزارهای رایانه‌ای مصوب ۱۳۷۹ و آیین‌نامه اجرایی آن مصوب ۱۳۸۳، قانون ثبت اختراعات، طرح‌های صنعتی و علائم تجاری و مواد ۶۲، ۶۳ و ۷۴ قانون تجارت الکترونیکی.
ایران از سال ۲۰۰۱ عضو سازمان جهانی مالکیت فکری است و تاکنون تعدادی از پیمان‌های مربوط به مالکیت فکری را پذیرفته است. ایران در سال ۱۳۸۰ به پیمان مادرید برای ثبت بین‌المللی علائم ملحق شد. اما هنوز عضو کنوانسیون برن و هیچ یک از کنوانسیون‌های بین‌المللی مربوط به حق تکثیر نیست و در سازمان تجارت جهانی تنها ناظر است و به موافقتنامه تریپس نپیوسته است. بعضی آثار ایرانی از جمله آثاری که در حال حاضر پدید می‌آیند شامل حق تکثیر در ایالات متحده نمی‌شوند و به حوزه عمومی تعلق دارند.
در سال ۱۳۹۰ پیش‌نویس لایحه جامع حمایت از حقوق مالکیت ادبی و هنری و حقوق مرتبط از سوی وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی به دولت ایران تقدیم شد. در این پیش‌نویس، مدت حمایت حقوق پدیدآورندگان از ۳۰ سال به ۵۰ سال افزایش یافته بود. اما این لایحه هفته گذشته از سوی شورای نگهبان رد شد.
در این راستا و به‌منظور فراهم کردن زمینه رعایت حق تکثیر در ایران، همایش «حقوق و مالکیت ادبی و هنری و حقوق مرتبط» توسط وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی برگزار می‌شود که ششمین دوره آن، دوشنبه (13 اردیبهشت‌ماه) سال 1395 در مرکز همایش‌های سازمان اسناد و کتابخانه ملی برگزار شد.
یکی از اهداف این‌گونه همایش‌ها (مالکیت ادبی، هنری و حقوق مرتبط) در جریان قرار گرفتن عموم مردم و حساس شدن آنها به رعایت حقوق مؤلفان و هنرمندان در جامعه است؛ رعایت این حقوق موجب تولید بیشتر در این زمینه و موجب افزایش اموال فکری در جامعه خواهد شد. همچنین برگزاری این همایش‌ها علاوه بر فرهنگ‌سازی در جامعه به افزایش انگیزه هنرمندان و پدیدآورندگان در جهت تولید آثار ادبی فاخر منجر می‌شود.
تدوین پیش‌نویس لایحه جامع حقوق مالکیت ادبی و هنری که از سوی دولت یازدهم به مجلس فرستاده شد، از دستاوردهای برگزاری دوره‌های پیشین این همایش است.
از زمان تهیه پیش‌نویس لایحه قانون جامع حمایت از حقوق مالکیت ادبی و هنری و حقوق مرتبط» به دست گروهی از حقوق‌دانان درسال ۸۹، هر از گاه اخباری گاه از سوی مسئولان و گاه هنرمندان یا سایر اصناف مرتبط با مقوله کپی‌رایت درباره اهمیت توجه به کپی‌رایت، به گوش می‌رسد. این اخبار از زمان روی کار آمدن دولت حسن روحانی بیشتر شده است و به تناسب آن جنب‌وجوشی کاملاْ محسوس در میان اصناف درگیر (ناشران، هنرمندان و…) به منظور پیوستن به کپی‌رایت دیده می‌شود.
با توجه به همکاری‌های نزدیک وایپو (سازمان جهانی مالکیت فکری) با وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی در برگزاری همایش مالکیت ادبی، هنری و حقوق مرتبط در سال‌های اخیر و با هماهنگی و همکاری وزارت امور خارجه، در ششمین دوره این همایش، از سوی وایپو خانم «گیدی لانگ» مشاور ارشد وایپو در بخش کپی‌رایت در این همایش حضور یافتند و به سخنرانی درباره اهمیت پیوستن به کپی‌رایت پرداختند. همچنین آقای دکتر «فیکسور» که پیش از این، معاون دبیرکل وایپو در بخش کپی رایت بوده و در تصویب معاهدات اینترنتی وایپو نقش داشته است نیز در این همایش سخنرانی کرد؛ این اخبار از آن جهت خوشحال کننده است که تاکنون هر فعالیت مرتبط با کپی‌رایت ـ از برگزاری همایش و سمینار تا تشکیل انجمن ـ در ایران همواره با غیبت نمایندگانی از این سازمان بوده است. چنین رخدادی می‌تواند از باز شدن و شناخته شدن راه بر مقامات دولتی و دانشگاهی برای آن‌که از مشاوره‌ها و تخصص‌های این سازمان استفاده کنند، به‌ویژه برای برگزاری کارگروه‌های عملی برای وکلا، قضات و نیز برای هنرمندان و پدیدآورندگان آثار یا نمایندگان آنها خبر دهد.
بدون شک فضای اقتصادی جدی و درستی در هیج کجای دنیا شکل نمی‌گیرد مگر آن‌که نظام فکری آن جامعه حفظ و رعایت شود. بنابراین، تمامی اصحاب فرهنگ و هنر برای احترام به حقوق خودشان و رسمیت بخشیدن به این حقوق، باید این حوزه را بیشتر جدی بگیرند و آن را مطالبه کنند.
از طرف دیگر، پذیرش موافقتنامه تجاری حقوق مالکیت ادبی، فکری و هنری یکی از شروط ورود به سازمان تجارت جهانی (WTO) است. با پذیرش این موافقتنامه و به موجب آن، الزاماً معاهدات مالکیت ادبی و هنری را که مهم‌ترین آن معاهده بِرن است، باید اجرا کنیم.
با توجه به اجرای توافق برجام، چشم‌انداز روشنی برای عضویت ایران در سازمان تجارت جهانی پدید آمده است. کشورمان سال‌هاست که درخواست عضویت در این سازمان را مطرح کرده اما کشورهای غربی و به‌ویژه آمریکا به دلیل حفظ شبکه تحریم‌های ظالمانه‌شان علیه ایران در راه عضویت کشورمان کارشکنی می‌کردند اما اکنون با به نتیجه رسیدن مذاکرات هسته‌ای و اجرای برجام که یکی از نتایج آن لغو و توقف تحریم‌هاست، راه برای عضویت ایران در سازمان تجارت جهانی هموار شده است.
در این میان، دولت یازدهم به‌ویژه شخص حجت‌الاسلام حسن روحانی، رئیس جمهوری نگاه و عنایت بسیار جدی به مقوله حق مالکیت ادبی و هنری و حقوق مرتبط دارد. وی از همان ابتدا در مناظره‌های انتخاباتی بر این امر تأکید کرد که کپی‌رایت باید در کشور رعایت شود و ما به این قانون بین‌المللی بپیوندیم. همچنین اقدام اخیر دولت یازدهم در تقدیم لایحه جامع مالکیت فکری، ادبی و هنری به مجلس که به گفته حسین نوش‌آبادی، سخنگوی وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، هم اکنون در کمیسیون فرهنگی در دست برررسی است، نشانه‌ای از خیز بلند این دولت برای پیوستن به این کنوانسیون بین‌المللی است.
معلوم نیست با توجه به گستردگی رقابت کشورها، پیوستن به این کنوانسیون در همان ابتدا به نفع ما باشد. بنابراین در صورتی برنده‌ایم که تحمل این رقابت را داشته باشیم و تولیداتمان از نظر قیمت و کیفیت کالا، در سطحی باشد که بتوانیم با دیگر کشورها رقابت کنیم.
اگر ایران به کپی‌رایت بپیوندد، بدون تردید انتشار آثار خارجی در ایران با اجازه خواهد بود؛ تحقق این موضوع چه بسا در ارائه ترجمه دقیق‌تر و کامل‌تر کمک کند و دیگر این‌که آثار مؤلفان ما نیز، در خارج از مرزها بهتر دیده می‌شود و شناخت مردم جهان از آنها بیشتر خواهد شد.
اگر ایران عضو کپی‌رایت شود، ممکن است در وهله نخست ناشران و مترجمان کشورمان از نظر مادی، ضرر کنند و تحت فشار قرار بگیرند اما دیگر این‌گونه نخواهد بود که یک کتاب را چندین مترجم، ترجمه کنند و این امیدواری به وجود خواهد آمد که نشر ما از این آشفتگی که سال‌ها دچار آن بوده، رهایی یابد.
با وجود عدم الزام ناشران مترجمان، به رعایت حقوق معنوی، افزایش موارد ترجمه کتاب با اجازه مولف، نشان‌دهنده این است که کم‌کم مترجمان و ناشران ما به اهمیت این موضوع در تسهیل ارتباط بین‌المللی و معرفی ادبیات ایران به دنیا پی برده‌اند. به هر حال شرایط بسیار بهتر از گذشته است و به نظر می‌رسد جامعه ادبی ما، برای همراهی با جامعه ادبی آماده می‌شوند.
*تصویر خبر، لوگوی جهانی کپی رایت است.
نظر شما