خبرگزاری کتاب ایران (ایبنا)-جلال حیران‌نیا: اجتهاد بالاترین درجه علمی در دانش فقه اسلامی و به معنای توانایی استنباط احکام شرعی از منابع دینی است. مجتهد و فقیه نیز کسی است که می‌کوشد تا احکام شرعی را از منابع فقهی اسلام، یعنی قرآن، سنت، عقل و اجماع بیاموزد.

اجتهاد نیازمند آموختن شاخه‌های مختلفی از علوم دینی و ادبی مثل ادبیات عرب، اصول فقه، منطق، آیات الاحکام، رجال و درایه، نظریه‌های فقهای متقدم و تفسیر قرآن است.

پروفسور لیاقت تکیم در گفت‌وگو با خبرنگار ایبنا به بررسی ضرورت توجه اجتهاد به نیازهای روز که در کتاب آینده‌اش مورد توجه است پرداخته که در ادامه آن را می‌خوانیم. لیاقت تکیم، استاد اسلام‌شناسی دانشگاه‌های دنور آمریکا و مک مستر کانادا است. «پرسش‌هایی از فقه»، «شیعیان در آمریکا» و «راهنمای زوار» از جمله آثار او به شمار می‌روند.

کتاب آینده شما به چه موضوعی اختصاص خواهد داشت و کدام ناشر آن‌را به چاپ خواهد رساند؟

کتاب آینده من درباره اجتهاد و اصلاحات در اسلام شیعی است، ولی من هنوز برای اینکه در اختیار کدام ناشر برای چاپ قرار بدهم تصمیم‌گیری نکرده‌ام.

پرسش اصلی شما در این کتاب چیست؟

پژوهش اصلی من این در این کتاب این خواهد بود که چگونه اجتهاد شیعی می‌تواند با مسائل عمده و اساسی در دوران معاصر روبه‌رو شود و مواجهه پیدا کند. موضوع مهم دیگر این است که چگونه می‌توان مناقشات بین قانون اسلامی(شریعت) و اخلاق را حل و فصل کرد.

در برخی موارد میان شریعت و اخلاق تضاد وجود دارد و یا تضاد به وجود می آید. در دوره کنونی این تضادها باید مورد بررسی قرار گیرد و به مسائل اساسی که تضادی را نزد شریعت و اخلاق ایجاد می کند پرداخته شود.

فرضیه اصلی شما در این کتاب و در پاسخ به پرسش اصلی‌تان چیست؟
فرضیه اصلی من این است که یک خدای عادل نمی‌تواند قوانین ناعادلانه داشته باشد. این بدان معناست که هیچ قانونی در هر برهه تاریخی نباید جنبه ناعادلانه داشته باشد. من همچنین در این کتاب به این موضوع می‌پردازم که قوانین بر اساس نیازهای اجتماعی و اقتصادی و در طول تاریخ شکل گرفته است. بر این اساس قوانین زمینه پرورده هستند. یعنی این قوانین مبتنی بر نیازهای اجتماعی و اقتصادی جوامع هستند.

حال اگر شاهد تغییراتی در جوامع و نیازهای آنها باشیم و «وجدان جمعی» جوامع دچار تغییر شد در این صورت قوانین نیز باید متناسب با آن تغییرات تغییر پیدا کند. چرا که این قوانین متأثر از نیازهای اجتماعی و اقتصادی افراد جامعه و خرد جمعی حاکم بر آن جامعه است. نیاز به تغییر این قوانین زمانی احساس می‌شود که برخی از آن‌ها کار ویژه خود را در شرایط جدید از دست بدهند و اعمال آنها نوعی بی عدالتی را حاکم سازد. در این صورت برای ایجاد نظمی عادلانه نیاز به تغییر آن قوانین داریم.

شما در آثار قبلی نیز موضوع اجتهاد و توجه به نیازهای زمان را در آن مطرح کرده بودید. چه ضرورتی باعث شده تا این موضوع علاوه بر اینکه مجددا مورد بررسی قرار گیرد جنبه‌های دیگر این بحث را نیز بررسی کنید؟

اهمیت این موضوع و پرداختن به آن به شرایط حاکم بر جوامع اسلامی و به ویژه جوامع شیعی باز می‌گردد. در واقع پرداختن به این موضوع که قوانین باید در شرایط جدید نیز عادلانه باشد و نیازهای جوامع را بر طرف کند موضوعی است که نیاز کنونی عصر ماست. بر همین اساس نیاز بود تا موضوع اجتهاد و این فرایند از منظری جدید و نو مورد بررسی قرار گیرد و این فرایند به نوعی مورد بازبینی قرار گیرد.

اجتهاد در دوره معاصر باید بتواند پاسخگوی نیازهای روز افراد جامعه باشد. نباید این موضوع مهم مورد غفلت قرار گیرد.
البته این به معنای بی توجهی به اصول فقهی گذشته نیست. بلکه به این معناست که با لحاظ کردن آن اصول و توجه به آنها باید بنایی جدید ایجاد کرد و به نیازها و پرسش‌های جدید جامعه پرداخت. این وظیفه دین است که برای هر نیاز و پرسشی پاسخی داشته باشد تا پیروان خود را از بلاتکلیفی درآورد.

آیا هدف اصلی تشکیل حکومت از دیدگاه اسلام نیز برقراری عدالت است؟

بله هدف از تشکیل حکومت در اسلام نیز برقراری عدالت اجتماعی است. آنچه در اسلام از تشکیل حکومت بر آن توجه مؤکد شده است ایجاد نظمی عادلانه است که جامعه را در بر گیرد. این موضوع در قرآن تصریح شده است.