به گزارش خبرگزاری کتاب ایران (ایبنا)، حاج حسین ملک، بنیانگذار و واقف موزه و کتابخانه ملک، 10 خرداد 1250 برابر با 11 ربیع‌الاول 1288 قمری در تهران متولد شد. خانواده‌اش اصالتاً تبریزی و مجتهدزاده بودند. پدرش مرحوم حاج محمدکاظم ملک‌التجار از بازرگانان بنام بود و پدربزرگش آقامحمدمهدی تبریزی، از دوستان نزدیک میرزا تقی‌خان امیرنظام بوده و سرای امیر در بازار تهران را به احترام و نام او بنا کرد. این واقف خیراندیش و دوراندیش، چهارم مرداد 1351 برابر با 14 جمادی‌الثانی 1392 قمری در خانه خود واقع در بازار بین‌الحرمین تهران، چشم از جهان فروبست. 
 
خانه حاج حسین آقا ملک با دیوارهای آجری و سنگی و حوضی آبی‌رنگ در میانه حیاط که دنیایی حس خوب به هرکه وارد این خانه می‌شود، منتقل می‌کند، در دل بازار بین‌الحرمین تهران همچنان پابرجاست. عبارت زیبای «و هو الملک الحق المبین» بر سردر خانه، نشان از روح بزرگ مردی دارد که دل در گرو خدا و سلاله پاک پیامبر خدا داشت. پنجره‌های اُرسی، حوض آبی رنگ، اتاق مخمل حاج حسین آقا، سالن‌ها و اتاق‌هایی با معماری زیبای ایرانی و درختان پیری که سالیان سال چون ناظری خاموش و صبور، شاهد گذر روزگاران در بین دیوارهای خشت و سنگی این خانه بوده‌اند، همه همه اگر به زبان بیایند هنوز با گذشت دهه‌ها،‌ از مردی می‌گویند که خود را وقف فرهنگ کرد و ثروت خود را وقف امام رضا (ع).
دیوان ابن‌یمین؛ نخستین جرقه یک کار بزرگ

به روایت تاریخ و بیان خاک‌خورده‌های کتاب، حاج حسین علاقه سیری‌ناپذیری به کتاب و جمع‌آوری نسخه‌های نفیس و خطی از قرآن‌های کتابت شده در سده‌های نخست تا آثاری در زمینه‌های پزشکی، نجوم، ریاضیات، ادبیات و شعر، دین و هنرهای ایرانی - اسلامی داشت.

اکنون 115 سال از روزگاری که نخستین اندیشه در زمینه جمع‌آوری کتاب و تشکیل کتابخانه در سن 28 سالگی در ذهن حاج حسین ملک جرقه زد، می‌گذرد. واقف کتابخانه و موزه ملی ملک، 30 اردیبهشت 1345 در گفت‌وگو با روزنامه اطلاعات، درباره آغاز این راه گفته است: «در سال 1317 هجری قمری (1278 شمسی) که به اتفاق مرحوم پدرم حاج محمدکاظم ملک‌التجار برای دیدن املاک خراسان به مشهد رفتیم، در بازگشت در نیشابور نیرالدوله حاکم این شهر از ما که عده همراهانمان به 400 نفر می‌رسید، استقبال باشکوه و پذیرایی 15 روزه کرد. من در نیشابور نسخه‌ای از دیوان ابن‌یمین را پیدا کردم و در این 15 روز از روی آن نسخه‌ای برای خود نوشتم. از آن پس این فکر در من قوت گرفت که یک کتابخانه بزرگ دایر کنم.»

اما نخستین قدم برای شروع جمع‌آوری بیش از 19 هزار نسخه خطی و نفیس، 6 سال بعد برداشته شد. حاج حسین در سال 1284 شمسی، در حاشیه ماموریتی به خراسان، کتابخانه شیخ عبدالحسین پسر شیخ عبدالرحیم بروجردی را خریداری کرد و در ادامه کتاب‌های میرزا ارسطو منشی کنسولگری روس را خرید و اولین طبقات کتابخانه ملک ایجاد شد. پس از آن حاج حسین آقا، هرجا می‌شنید کتاب خطی وجود دارد به سراغ آن می‌رفت. در پی پیچیدن آوازه‌اش مبنی بر علاقه به کتاب، هرکس کتاب خطی و قدیمی داشت برای فروش نزد او می‌آمد.    
قدم زدن در  گذر فرهنگ از خراسان تا تهران

کتابخانه بزرگ یادگارمانده از حاج حسین آقا ملک که امروز زیر سایه علی‌ابن موسی‌الرضا (ع)، در محوطه تاریخی باغ ملی تهران پرتلألو از همیشه می‌درخشد، تا پیش از درگذشت حاج محمدکاظم ملک‌التجار، در مشهد مأوا داشت و پس از آن به خانه زادگاه حاج حسین در بازار بین‌الحرمین تهران منتقل شد. ثروت فراوان به ارث رسیده از پدر، این بزرگ‌مرد را از ادامه حرکت در مسیر فرهنگ منحرف نکرد. او پس از تاسیس نخستین موزه خصوصی ایران برای نشان دادن گوشه‌هایی از هنر، فرهنگ و تمدن ایرانی - اسلامی، در سال 1314 کتابخانه و موزه ملی را تاسیس کرد. حاج حسین آقا در سال 1316 تمامی اموال موجود در کتابخانه و موزه ملک را به آستان مقدس امام هشتم وقف کرد تا همه ساکنان این مرزوبوم حق استفاده از آن را داشته باشند. 

این مرد دوراندیش، اموال و املاک بسیاری به‌ویژه در خراسان را نیز وقف آستان قدس کرد تا عایدی حاصل از آن‌ها، تامین‌کننده بودجه کتابخانه و موزه ملک باشد. طبق وقف‌نامه، تا زمان وفات تولیت موقوفات برعهده خودش بود و پس از آن به عهده آستان قدس نهاده شد. 

کتابخانه و موزه ملک پس از درگذشت حاج حسین در همان خانه بازار تهران باقی بود. پس از انقلاب و به دلیل دگرگونی‌هایی که در بافت بازار ایجاد شده بود، برای حفظ این میراث و تداوم حیات فرهنگی آن، عملیات ساختمانی قطعه زمینی در محوطه تاریخی میدان مشق (باغ ملی) که حاج حسین در زمان حیات با هدف گسترش موزه و کتابخانه وقف کرده بود، آغاز شد و ساختمان کنونی در هفت طبقه در سال 1375 افتتاح شد و همچنان به خدمات فرهنگی خود ادامه می‌دهد. 
حاج حسین آقا ملک، با بنا نهادن سقفی بلند برای میراثی بزرگ،‌ معتقد بود وجود کتابخانه و موزه در کنار هم، موجب می‌شود پژوهشگران و علاقه‌مندان به فرهنگ و هنر و تمدن، در کنار بهره‌گیری از کتاب‌ها و نسخه‌های خطی، به تماشای گوشه‌هایی از فرهنگ و تاریخ پربار ایرانی و اسلامی بنشینند. این تفکر، امروز موجب گسترش و افزایش عملکرد فرهنگی این مجموعه شده است. 

آستان قدس رضوی به‌عنوان متولی امور این نهاد فرهنگی، درنظر دارد با  مرمت علمی و اصولی خانه حاج حسین ملک در بازار تهران، ضمن حفظ این میراث ارزشمند، به نوعی حیات فرهنگی آن‌را احیا کند تا دوباره دیوارهای این خانه آغوشی باشد برای نگهداری کتاب و پاتوقی برای اهل فرهنگ.