«فوکو و ادبیات داستانی: کتاب تجربه» در زمستان سال گذشته از سوی نشر بان در دسترس مخاطبان قرار گرفت و چاپ دوم آن نیز به زودی روانه کتابفروشی‌ها می‌شود.
ضرورت بومی‌سازی رویکردهای فوکو به ادبیات
بهمن نامورمطلق در این نشست گفت: «فوکو و ادبیات داستانی: کتاب تجربه» کتاب مناسب و دقیقی است و ترجمه آن نشان از حساسیت جامعه ما به مباحث طرح شده در آن دارد. کتاب که در سال 2009 منتشر شده اما به نظر من موضوع دارد کمی قدیمی می‌شود. مباحثی که فوکو طرح کرده اکنون توسط دیگران به شدت تحول پیدا کرده‌اند و البته ما باید در کنار این ترجمه‌ها، تالیف هم داشته باشیم.
وی افزود: مسائلی که نزد فوکو مطرح شده امروزه دیگر مسائل جامعه ما نیست. ما نتوانسته‌ایم مسائل خود را تئوریزه کنیم و به همین علت عقب مانده‌ایم. ما اگر قصد حل مسائل خودمان را داریم باید خود به سراغ آنها برویم و اگر از سال‌ها پیش به بومی سازی رویکردهای کسانی چون فوکو می‌پرداختیم شاید وضعیت امروز ما کمی بهتر بود. بنابراین در کنار این ترجمه‌ها، باید به تالیف هم بپردازیم و قدم نخست تالیف بومی کردن رویکردها و نظریه‌هاست.
نامورمطلق ادامه داد: واژه fiction در عنوان کتاب به «ادبیات داستانی» ترجمه شده که به نظر معادل مناسبی نیست. نویسنده و مترجم در کتاب توضیح می‌دهند که بحث فراتر از ادبیات است، البته ما مشکل زبان را هم داریم و پیدا کردن معادل درستی برای fiction کار بسیار سختی است. به نظر من شاید اگر تنها از واژه «داستان» استفاده می‌شد، بهتر بود. یعنی عنوان کتاب را من این طور بهتر درک می‌کنم: «فوکو و داستان: کتاب تجربه».
نویسنده کتاب «درآمدی بر بینامتنیت: نظریه‌ها و کاربردها» همچنین به فصول مختلف کتاب اشاره کرد و گفت: با مروری بر ساختار کتاب متوجه می‌شویم که نویسنده ایرلندی کتاب چندان به عنوان کتاب وفادار نمانده و در همه فصل‌ها به فوکو نمی‌پردازد. ضمن اینکه نویسندگانی را هم که آثارشان تحلیل میکند، همه ایرلندی هستند. هرچند که همه این نویسندگان بزرگ و مهم‌اند، اما دلیلی نمی‌توان آن را به مثابه ادبیات کل جهان در نظر گرفت. فراموش نکنیم که این کتاب از معدود آثار پژوهشی است که ما را با جهان نویسندگی ایرلند هم آشنا میکند.
الیری و حفظ سنت سقراطی پرسشگری
نامورمطلق در بخش دیگری از سخنان خود به اهمیت «پرسش» در ساختار متن کتاب اشاره کرد و گفت: یک ویژگی مناسب الیری در زیاد پرسش کردن اوست. او مباحث را با طرح پرسش‌های زیاد به پیش می‌برد و این سنت سقراطی را حفظ میکند. یکی از پرسش‌های مهم اوست: ادبیات با ما چه میکند و چه وجهی از ما را تغییر می‌دهد؟
وی افزود: پرسش‌های الیری در این کتاب هم برای جامعه ایرلند و هم برای جامعه ما بسیار مهم هستند. چرا که هر دو جامعه به دلیل کنش‌ها و واکنش‌های خود با استعمار در حال «شدن» هستند و حال سوال این است که آیا ادبیات می‌تواند این جوامع را متحول کند؟ الیری اعتقاد دارد که وضعیت فعلی جوامع «حادث» شده و شکننده است و توانایی تغییر در آن وجود دارد. اگر ما به شکنندگی اعتقاد داشته باشیم، می‌توانیم به امکان بازسازی خویشتن هم برسیم.
ادبیات و تغییر/تجربه چیست؟
نامورمطلق در بخش دیگری از سخنان خود به بیان مفهوم تجربه از نظر الیری اشاره کرد: در نظر الیری، کتاب تجربه نزد فوکو، کتابی است که به ما کمک میکند تا خود را از خودمان جدا کنیم تا جهت‌گیری خود را نسبت به جهان از نو مشخص کنیم و روش عمل‌مان را در جهان تغییر دهیم. داستان چیزی است که موجب «شدن» و «گردیدن» می‌شود؛ رخدادی است که از ما چیز دیگری می‌سازد.
نویسنده کتاب «درآمدی بر اسطوره شناسی» در ادامه ادبیات را نزد فوکو و الیری، امکان یک تجربه جمعی خواند و گفت: الیری اعتقاد دارد که ادبیات از فرد به جمعی شدن در حال حرکت است. ادبیات به زعم او بازسازی تجربه اجتماع است و در ساحتی قرار می‌گیرد که هم موجب تبیین و هم باعث پیشبینی و تغییر جهان می‌شود. به طور کل این کتاب پر از فرازهای جذاب است که بینش عمیقی به مخاطب می‌دهند.
ادبیات و روایت: راهی برای تغییر جهان
مجتبی گلستانی، پژوهشگر فلسفه و ادبیات نیز در این نشست گفت: نویسنده در عنوان این کتاب واژه مهم fiction را به کار گرفته است. مترجم این واژه را به «ادبیات داستانی» برگردانده، اما در معنای مطلقش ادبیات داستانی نیست. در فصل‌های مختلف کتاب هم نویسنده از شعر و نمایشنامه سخن گفته و آثار ساموئل بکت و جاناتان سوئیفت و شیموس هینی را تحلیل میکند که همه آنها در حوزه ادبیات داستانی قرار نمی‌گیرند.
وی افزود: در دیدگاه الیری fiction در واقع انگاره خاصی از روایت است. بنابراین کتاب عنوان جذابی برای مخاطب دارد، اما در واقع درباره ادبیات داستانی به آن معنایی که ما می‌شناسیم، نیست. یکی از مباحث مهم کتاب اهمیت روایت است و اینکه ما به این فهم برسیم که هرچه در جهان می‌بینیم برساخته است.
گلستانی ادامه داد: تفکرات فوکو در حوزه اخلاق بسیار مهم است. او به عنوان یک فیلسوف پساساختارگرا منتقد تمام جریان‌هایی است که به عنوان تاریخ متافیزیک می‌شناسیم. او اعتقاد دارد که اخلاق جدید باید بر پایه آنچه نیچه در نظریات خود به آن رسید، طرح‌ریزی شده تا انسان بتواند بر مبنای آن به شیوه جدیدی از زیستن برسد.
نویسنده کتاب «واسازی متون جلال آل احمد» به یکی از مسائل اصلی کتاب «فوکو و ادبیات داستانی: کتاب تجربه» اشاره کرد و گفت: الیری در این کتاب این بحث را پیگیری میکند که ادبیات چگونه می‌تواند هم محدودیت‌های ما را در دل ساختارها برملا کند و هم هم برای فراتر رفتن از این محدودیت‌ها به یاری ما بشتابد؟
گلستانی گفت: ساختارگراها و پساساختارگراها با سوبژکتیویته دکارتی مخالفند. ساختارگراها مانند هایدگر که اصلی‌ترین ویژگی انسان را بودن یا واقع شدن در جهان می‌دانست، اعتقاد داشتند که انسان توانایی تغییر ساختارها را ندارد، اما گام بلندی که پساساختارگراها برمی‌دارند این است که اعتقاد دارند انسان توان مقاومت دربرابر این ساختارها را دارد و درک این مساله به فهم فوکو کمک شایانی میکند.
گلستانی همچنین به مفهوم «تجربه» نزد فوکو اشاره کرد و ادامه داد: فوکو در کنار بحث و اثبات این نکته که حقیقت یک برساخته تاریخی است، به این معنا هم می‌پردازد که ما تحت سلطه ساختارها و گفتمان‌ها چگونه چیزی را تجربه می‌کنیم و چگونه می‌توانیم از آن چیز فراتر رویم. تیموتی الیری دقیقا روی این نکته دست گذاشته و عنوان فرعی «کتاب تجربه» در اصل تحلیل این است که سوژه چگونه می‌تواند درون ساختارها مقاومت کند.
این استاد فلسفه اخلاق در ادامه با اشاره به این نکته که فلسفه فوکو به ما این امکان را می‌دهد که معنای تازه‌ای به جهان بدهیم، گفت: فوکو از مقاومت در ناحیه‌های خاص و در مواقع خاص حرف می‌زند. مساله فوکو این است که ما چگونه می‌توانیم در مقابل شیوه زیستی که به ما تحمیل شده و ما را به عنوان سوژه در خود مقید میکند، یک روایت دیگری از عالم را به عنوان روایت غالب خودمان بپرورانیم؟ اهمیت fiction در این نکته نهفته است که ادبیات و روایت امکانی است که می‌توان بر مبنای آن جهان را تغییر داد و دوباره آن را ساخت.
فهم رابطه فوکو با ادبیات
فرهاد اکبرزاده نیز در این نشست گفت: تیموتی الیری استاد فلسفه دانشگاه هنگ کنگ است و تحقیقات وسیعی روی دستگاه فلسفی فوکو، بویژه مساله اخلاق از نظر این اندیشمند داشته و سه کتاب درباره او نوشته است. الیری تمرکزش بر فلسفه قاره‌ای است و در این کتاب رابطه فوکو با ادبیات به مفهوم fiction را می‌سنجد.
وی افزود: الیری در این کتاب با پیش کشیدن مفاهیمی چون تجربه، پیچیدگی‌های یک فیلسوف معاصر را که ما بیشتر او را به دلیل طرح مفاهیم قدرت و سلسله پیوندش با دانش می‌شناسیم، ساده کرده و رابطه‌اش با ادبیات را بیشتر عیان میکند.
اکبرزاده ادامه داد: دست من برای ترجمه واژه fiction بسته بود و این را در مقدمه کتاب توضیح داده‌ام. ما تمایز میان ادبیات و fiction را ترجمه نکرده‌ایم. فیلسوفی مثل ژاک رانسیر ادبیات را چیزی تجملی می‌داند، اما در مقابل fiction در نظرش اهمیت زیادی دارد که می‌تواند جهان را تغییر دهد.
این مترجم همچنین به طرح مساله کارکرد ادبیات از نظر فوکو پرداخت و گفت: الیری در این کتاب سوال مهمی را مطرح میکند؛ چرا یک زن چینی باید «اولیس» جیمز جویس را مطالعه کند؟ ببینید نویسنده ایرلندی از یک قرن پیش با همان مساله نویسنده ایرانی مواجه بوده: اینکه نوشتن من چگونه جامعه را تغییر می‌دهد؟ این پرسش اساسی است که ادبیات کارش چیست و در چه چیزی مداخله میکند و چگونه می‌تواند معنای جمع بودن ما را تغییر دهد؟
مترجم کتاب «فوکو و ادبیات داستانی: کتاب تجربه» در پایان اشاره کرد: ادبیات سه کارکردِ «آگاهی جدید»، «خود جدید» و «رابطه جدید با قدرت» را به ما می‌دهد و ما با این سه محور می‌توانیم جهان را تغییر دهیم. بنابراین ادبیات تلاشی است برای تغییر دادن زیست جمعی.
نظرات