به گزارش خبرگزاری کتاب ایران(ایبنا)، كتاب «درآمدی بر شناخت نسخه‌های نهج‌البلاغه» تالیف محمدكاظم رحمتی، سه‌شنبه (۱۸دی‌ماه) با حضور نویسنده کتاب، رسول جزينی، سيدمحمد حسين حكيم و سعيد طاووسی در سرای اهل قلم معرفی و بررسی شد.
محمدكاظم رحمتی؛ عضو هيأت علمی بنياد دايرة‌المعارف بزرگ اسلامی، در معرفی کتاب گفت: رد پا و حضور پررنگ مرحوم سيد عبدالعزيز طباطبايی را در اين كتاب می‌توان دید. بی‌اغراق كتاب و نوشته من چيزي نيست، جز يک نوع تنظيم مجدد مطالبی كه وی نوشته است. مقالاتی كه درباره نسخه‌های نهج‌البلاغه و شروح نهج‌البلاغه نوشته، از بهترين كارهايی است كه در اين حوزه انجام شده و به ندرت می‌توان مطالبی را به نوشته‌هایش اضافه كرد. اين كتاب ترتيب و دسته‌بندی مجددی از همين اطلاعات وی بود. سعی كردم در حد امكاناتی كه امروز در اختيار ما بود كمی دامنه كار را وسعت دهم.
وی افزود: مرحوم شيخ عزيزالله عطاردی در حوزه چاپ و نشر شروح نهج‌البلاغه جزو اولين افرادی است كه در ايران پيش از انقلاب كار يافتن نسخه‌های نهج‌البلاغه را با ذوق و علاقه شخصی خود انجام داده و بدون دريافت حمايت مالی از كسی با تكيه بر كوشش شخصی خود، فعاليت كرد. وی كتابخانه‌های مختلفی را در مناطق مختلف كشورهای اسلامی بررسی و نسخه‌های نفيسی را در كتابخانه‌ها انتخاب كرد. اين كتاب بردوش اين دو بزرگوار سوار و اگر لطف است از دقت‌های اين دو است و اگر كاستی‌هايی وجود دارد، متوجه من می‌شود.
رحمتی بيان كرد: در اين كتاب به دنبال ارائه دسته‌بندی‌هايی از نسخه‌های مادر نهج‌البلاغه بوديم. هر محققی بخواهد به دنبال تصحيح جديدی از نهج‌البلاغه باشد، تعدادی از نسخه‌ها را با ذوق، سليقه و مبناهای خود انتخاب میكند. ما می‌خواستيم از بين قديمی‌ترين نسخه‌های نهج‌البلاغه و نسخه‌های مادری كه در جريان كتابت نهج‌البلاغه در اين هزار سال شكل گرفته و اساس كتابت نسخه‌های بعدی شدند، نسخه‌های مادر را شناسايی كنيم. توانستيم مادر يكی از نسخه‌های مهم نهج‌البلاغه كه از نيشابور به يمن رفته را شناسايی كنيم. البته اصل آن نسخه در اختيار ما نيست، اما كهن‌ترين نسخه آن كه متعلق به مرتضی ابن سرهنگ حسينی مرعشی رازی است را شناسايی كرديم.
اين محقق ادامه داد: ابوالرضا راوندی، نقش مهمی در روايت نسخه‌های نهج‌البلاغه داشته و ما نسخه‌های مادری را كه از ميراث وی به يادگار مانده را شناسايی كرديم كه در اين كتاب به‌صورت مفصل در مورد آن صحبت شده است. امروزه امكاناتی در زمینه چاپ و نشر در اختيار ما قرار دارد كه 10 يا 20 سال پيش نبود و آن امكان انتشار اين فايل‌ها به‌صورت لوح فشرده است. با توجه به محدوديت‌هايی كه داشتيم 70 نسخه نهج‌البلاغه را همراه كتاب در لوح فشرده در اختيار محققان قرار داديم. از اين شيوه می‌توان در حوزه‌های ديگر مثل گلستان و بوستان سعدی و ديگر متن‌های دينی استفاده كرد.
نهج‌البلاغه یک کتاب ميراثی شيعه است
سيدمحمد حسين حكيم از ديگر سخنرانان اين نشست با بيان اينكه صحبت درباره نسخه‌های نهج‌البلاغه چند وجه دارد، گفت: اگر نهج‌البلاغه را يک كتاب ميراثی شيعه تلقی كنيم، اين كتاب خصوصياتی دارد كه در كتاب‌های ديگر نيست. البته اين شيعی فرض كردن آن داستانی برای خودش دارد و آن هم يک خصوصياتی دارد كه نمی‌توان آن را شيعه كامل فرض كرد به اين معنا كه در طول تاريخ اگر به كتاب نهج‌البلاغه توجه می‌شده، هميشه به معنای اين نبوده كه شيعيان به اين كتاب توجه كرده باشند؛ شيعه اعم از زيدی، اثنی عشری و اسماعيلی است. حتی اهل سنت به دلايلی همچون بلاغت و فصاحت اين كتاب به آن اهميت می‌دادند.
وی افزود: می‌خواهم نهج‌البلاغه را در حوزه كتاب‌های شيعی بررسی كنم. از اين‌رو تعداد نسخه‌های غيرشيعی نهج‌البلاغه به حدی نيست كه آمار ما را مخدوش كند يا حداقل وضعيت نسخه‌های خطی كتاب‌های ديگر شيعه طوری نيست كه حرف‌ها و نتايج ما را مخدوش يا خللی در آن ايجاد كند. اگر از هركسی سوال كنيم كه دو كتاب معروف شيعی را نام ببرد می‌گويد نهج‌البلاغه و صحيفه سجاديه. در كتابخانه‌های ايران، صحيفه سجاديه فقط براساس فهرستی كه تاكنون منتشر شده موجود است و تعدادی از نسخه‌ها هنوز فهرست نشده يا دركتابخانه‌های شخصی است يا اطلاعات آن در درسترس ما نيست. بيش از هزار و سيصد نسخه شناسایی كرديم كه از اين تعداد تنها 30 نسخه مربوط به قبل از دوران صفويه است. اما در مورد نهج‌البلاغه اگر فقط نسخه‌های خطي ايران را درنظر بگيريم، حدود 160 تا 170 نسخه خطی شناسايی شده كه حدود 90 نسخه مربوط به قبل از صفويه است. تعدادی از نسخه‌های خطی قديمی در اين ليست قرار ندارد كه در اثر جستجوی بيشتر به نسخه‌های بيشتری می‌رسيم.
اين پژوهشگر اظهار کرد: اولين كاری كه ما در مقابل اين نسخه‌ها می‌توانيم انجام دهيم اين است كه آن‌ها را حفظ كنيم. آيت‌الله مرعشی و پسرشان، عنايت ويژه‌ای بر گردآوری و خريد نسخه‌های خطی نهج‌البلاغه داشتند، به همین دلیل بزرگترين كتابخانه‌ای كه بيشترين تعداد نسخه‌های خطی قديمی نهج‌البلاغه را دارد، كتابخانه آیت‌الله مرعشی نجفی است. فهرستی از اين نسخه‌ها تهيه و معرفی شده است. معمولا در همه كتاب‌ها و ميراثمان در همين مرحله می‌مانيم. مرحله دوم كه معمولا برای ميراث شيعه اين كار را نكرديم، تحليل و بررسی اطلاعات و داده‌های خامی است كه از اطلاعات اين نسخه‌ها به‌دست آمده و براساس آن‌ها می‌توانيم تاريخی برای ميراث مكتوب خود فراهم كنيم. اين كتاب بخشی از اين كار را برای نسخه‌های خطی نهج‌البلاغه انجام داده است. می‌توانيم تملک‌ها، مهاجرت‌ها، حاشيه‌ها، ابعاد و اشكال نسخه‌ها را بررسی كنيم، به‌طوری‌كه در داوری شتاب نكنيم و به صرف ديدن يک يا دو نسخه حكم صادر نكنيم، بلكه بايد تعداد زيادی نسخه را ديد. در اين زمینه حتی نسخه‌های خطی جديد هم برای ما مهم می‌شوند، چراكه واجد مواردی هستند كه در نسخه‌های قديمی نبوده يا از بين رفته‌اند.
حكيم گفت: اين كتاب فتح بابی است كه نگاه جديدی به نسخه‌ها داشته باشيم. اگر فقط بخواهيم از متن كتاب استفاده كنيم ممكن است خيلی از نسخه‌ها اطلاعات جديد برای ما نداشته باشد و فقط ارزش مادی يا يک نسخه تزئينی نفيس به حساب بيايند. اما اگر نگاه خود را عوض كنيم می‌توانيم از لابه‌لای اين ياداشت‌ها و اوراق اين نسخه‌ها تاريخ نوشته نشده خودمان را بنويسيم و به نتايج جديدی برسيم. تا وقتی همه نسخه‌های خطی فهرست و معرفی نشده نمی‌توانيم بگوييم كه چون در اين كتاب نيامده جزو نقص آن به حساب می‌آيد.
کاش به هزارمين سال نگارش نهج‌البلاغه اشاره می‌شد
سعید طاووسی دیگر پژوهشگر حاضر در نشست نیز در ادامه مباحث بیان کرد: نويسنده در مقدمه و متن كتاب از همه كسانی كه نسخه‌ای را در اختيارش قرار داده‌اند، تشكر كرده است. اين كتاب فقط در حوزه نسخه‌های نهج‌البلاغه مفيد نيست، بلكه در مطالعه زيديه و چه ايران و چه يمن با ارزش است و در مورد تاريخ تشيع قرون ميانه در كاشان اطلاعات خوبی ارائه میكند كه برای خواننده سودمند و قابل ردگيری است.
وی ادامه داد: در كتاب به هزار و چهارصدمين سال شهادت اميرالمومنين (ع) اشاره كرده كه كار خوبی است. قبلا به اين هزاره‌ها حساس‌تر بوديم، چراكه هزار عدد خاصی است، اما اكنون از اين هزاره‌ها رد می‌شويم و اهميتی به آن‌ها نمی‌دهيم. به نظرم خوب بود به هزارمين سال نگارش نهج‌البلاغه اشاره می‌شد. 70 نسخه نهج‌البلاغه تهيه و به‌صورت الكترونيكی منتشر شده كه از كيفيت خوبی برخوردار نيست و بهتر بود عنوان نسخه‌های موجود را مشخص می‌كرد. فهرست منابع كتاب با ارزش است و منابع مهم در آن ديده شده اما كتاب بايد نمايه داشته باشد، چراكه به خواننده كمک میكند. من به عنوان خواننده می‌خواهم بدانم نهج‌البلاغه چند نسخه دارد؟ چند نسخه كهن دارد؟ چه تعدادی از اين نسخه‌ها در ايران است؟ چاپ‌های مختلف آن معرفی و اينكه چاپ‌ها براساس كدام نسخه است نيز معرفی شود. خوب است اين آمار در مقدمه اضافه شود.
این پژوهشگر پيشنهاد كرد: بهتر است در كتاب از گرافيک، نمودار و جدول استفاده می‌شد، چراكه گاهی خواننده در متن گم می‌شود. در مقدمه اشاره شود كه چه سيری طی شده كه به سه نسخه مادر نهج‌البلاغه رسيده‌ايد؟ چه تعداد نسخه ديده شده تا به اين سه نسخه رسيده‌ايد؟ شايد نسخه مادر ديگری هم وجود داشته باشد. كتاب سودمند، باارزش، دقيق و با پانويس‌های عالمانه است.
بسياری از ايرادات به من برمی‌گردد و متوجه نويسنده نيست
رسول جزینی سخنران پایانی این نشست نیز گفت: زمانی كه به‌عنوان كتابدار به دنبال جمع‌آوری نسخه‌های خطی نهج‌البلاغه بودم به ذهنم رسيد اين اطلاعات را در قالب لوح فشرده جمع‌آوری و عرضه كنيم. بنابراين از آقای رحمتی خواستم كتابچه‌ای را تهيه و با اين اطلاعات منتشر شود تا خواننده استفاده بهتری از نسخه‌ها داشته باشد. نویسنده همت کرده و كتابچه 50 صفحه‌ای را به 200 صفحه رساند و با همتی كه از وی می‌شناسم در چاپ‌های بعدی به بيشتر از اين حجم هم می‌رساند.
وی افزود: نابسامانی كه در لابه‌لای كتاب احساس می‌شود به اين دليل است كه نويسنده به مرور و به تدريج اطلاعات را اضافه و در چاپ‌های بعدی آن را اصلاح كرد. بنابراين بسياری از ايرادات به من برمی‌گردد و متوجه نويسنده نيست.
چهارشنبه ۱۹ دی ۱۳۹۷ - ۱۷:۲۰
نظر شما