مایکل مورونی که این کتاب به افتخار او گردآوری شده است، استاد تاریخ اواخر عهد باستان و خاورمیانه در دانشگاه یو سی ال ای است و به عنوان یکی از برجسته‌ترین تاریخ‌نگاران دوره ساسانی شناخته می‌شود؛ چراکه وی در شمار پرکارترین محققانی است که در زمینه سرزمین‌های شرقی بیزانس در اواخر عهد باستان فعالیت می‌کنند. اصطلاح «اواخر عهد باستان» در جمله پیشین اشاره به دوره‌ای از تاریخ دارد که بیانگر گذار از عهد باستان کلاسیک به دوران میانی (قرون وسطی) است و به گفته تورج دریایی در پیشگفتار فارسی کتاب به‌مرور برای دوره‌بندی تاریخی سرزمین‌های خارج از امپراتوری روم نیز در حال پذیرش است. در حالی که این اصطلاح به عنوان الگویی برای دوره‌بندی در قلمرو امپراتوری بیزانس مورد قبول واقع شده و برای بازسازی تاریخ اروپای شرقی، مصر و سوریه، از قرن سوم تا قرن ششم و هفتم میلادی، مورد استفاده قرار می‌گیرد. این رویکرد در قبال سرزمین‌های شرقی‌تر به کندی در حال رشد است.
تخصص مورونی در مطالعات مربوط به ایران و عراق و سوریه میان سده‌های هفتم تا نهم میلادی است و تمرکز خود را بر موضوعاتی مانند تملک و استفاده از زمین، مالیات، سیاست‌های کشاورزی و مسائل اداری مرتبط با آن قرار داده است. به گفتاری گردآورندگان کتاب، اثر مورونی تحت عنوان «عراق پس از فتوحات مسلمین» اثری شاخص است که علاوه بر موضوعات فوق، به بررسی نهادهای اداری جوامع دینی سرزمین عراق در دوره ساسانی می‌پردازد. این کتاب جز آنکه یک منبع ارزشمند برای بررسی چگونگی وضعیت سرزمین عراق در سده‌های هفتم و هشتم میلادی به شمار می‌رود، رویکردهای روش‌شناسانه زیادی را ارائه می‌کند که از طریق آن می‌توان پدیده‌های مشابه و نهادهای دیگری را در سایر نقاط جهان اسلام مطالعه نمود.
رویکرد حاکم بر کتاب «شاهنشاهی ساسانی و تمدن‌های همجوار آن»، نگاه حاکم مبنی بر موجودیت‌های جدا از یکدیگر ادوار پیش و پس از اسلام را زیر سوال می‌برد و بر همین پایه است که ساسانیان را در چهارچوب «اواخر عهد باستان» مورد بررسی قرار می‌دهد. چنان‌که دریایی و رضاخانی در پیشگفتار خود گفته‌اند؛ اصطلاح اواخر عهد باستان که ابداع «پیتر براون» است، با وجود پافشاری او بر اینکه ساسانیان را نیز تحت شمول می‌گیرد، همچنان در حوزه پذیرش ساسانیان در خود دچار تردید است: «به عنوان نمونه، در مجموعه مقالاتی با ویراستاری گلن باورساک و الگ گرابر در خصوص اواخر عهد باستان (هاروارد 1999)، ساسانیان به کلی غایب است در حالی که مدخلی به جهان اسلام اختصاص داده شده است.» (ص: 11)
نکته جالب در این زمینه این است که به گفته ویراستاران کتاب، مورخان تاریخ دوره ساسانی نیز تمایلی ندارند این دوره در چهارچوب تاریخ اواخر عهد باستان مورد بررسی قرار بگیرد. در این میان مورونی با مقاله‌ای که در سال 2008 با نام «آیا ایران ساسانی در قلمرو اواخر عهد باستان جای می‌گیرد؟» نوشته بود، نقش مهمی در سازگارسازی شیوه پژوهش مبتنی بر پذیرش دوره‌بندی اواخر عهد باستان، با مطالعات ساسانی داشت. تبصره‌ای که مورونی وارد کرد و باعث مطابقت این شیوه پژوهشی با مطالعات ساسانی شد، این بود که او بیان کرد باید مطالعات اواخر عهد باستان را از رویکرد سطحی‌ای که آن را مطابق با دوره مسیحی شدن امپراتوری روم می‌گیرد فراتر برد و تغییرات بنیادین صورت گرفته در این دوران را مورد توجه قرار داد. مورونی از جمله پژوهشگرانی است که معتقد هستند نمی‌تواند مرز ساختی دو دوره پیش از اسلام و پس از اسلام را جدی گرفت.
مورونی از زمان دریافت درجه دکترا تا کنون، در دانشگاه لس آنجلس (یو سی ال ای) در رشته تاریخ خاورمیانه به تدریس مشغول بوده است. به ادعای دریایی و رضاخانی: «در این مقام، او یک دوره آموزشی نادر در ایالات متحده و ای بسا جهان را تاسیس نمود که شامل کرسی تاریخ ساسانی بود.» (ص: 13)
وجه مشترک مقالات گردآمده در این کتاب و نسبت آنها با مورونی این است که، علاوه بر اینکه رویکرد روش‌شناختی این مقالات بسیار تحت تاثیر مورونی بوده است، اکثر نویسندگان این مقالات نیز، خود شاگرد مستقیم او بوده‌اند و رساله دکترای خود را با او گذرانده‌اند. تورج دریایی و خداداد رضاخانی، گردآورندگان این کتاب نیز از جمله شاگردان مورونی بوده‌اند. بنا بر آنچه که در پیشگفتار کتاب آمده است، راهنمایی رساله تورج دریایی را در اواسط دهه نود میلادی بر عهده گرفت. زمانی که روش پژوهش «اواخر عهد باستان» در رشته مطالعات ایران‌شناسی پذیرفته نشده بود. رساله دریایی تا حدود زیادی ادامه کاری بود که مورونی در کتاب «عراق پس از فتوحات مسلمین» انجام داده بود و او در این رساله تاثیرات فتوحات مسلمین بر اوضاع اداری استان فارس را مورد بررسی قرار داده بود.
کتاب «شاهنشاهی ساسانیان و تمدن‌های همجوار آن» با مقاله‌ای به نام «جایگاه تاریخ ساسانیان در مطالعات ایران‌شناسی» آغاز می‌شود. این مقاله را گردآورندگان کتاب به رشته تحریر درآورده‌اند و درباره ایده تاریخ ساسانی و سرگذشت این رشته که به همت دکتر مورونی در آمریکا پا گرفته است، توضیحات قابل توجهی ارائه می‌دهد.
در مقاله دوم کتاب خداداد رضاخانی عضو هیئت علمی دانشگاه پرینستون درباره ایده «ایران شرقی» و اهمیت آن برای تاریخ ساسانی نکاتی را عنوان کرده است. نام مقاله او «تاریخ و تاریخ‌نگاری ایران شرقی در اواخر عهد باستان» است.
هاله عمرانی در سومین مقاله کتاب با نام «چه کسی یک روز از آن من خواهد بود» درباره قوانین یهودی و روابط بین آنها و زرتشتیان مطالعه جالب و مهمی انجام داده است.
اسکات مک‌دانا نیز در چهارمین مقاله به ارمنستان دوره ساسانی پرداخته و درباره روابط ارامنه و ایرانیان مقاله‌ای با نام «جنگجوی شاهان» نوشته است.
پنجمین مقاله کتاب که نوشته گرگ فیشر و فیلیپ وود است، «نگارش تاریخ اعراب متحد ایران» درباره نقش اعرابی که با ساسانیان همکاری می‌کرده‌اند سخن گفته‌اند.
آخرین مقاله کتاب نیز نوشته سیامک ادهمی یکی دیگر از شاگردان مایکل مورونی است و درباره قوانین زرتشتی در مورد زنان در دوره ساسانی نوشته‌ای دارد.
انتشارات گاندی کتاب «شاهنشاهی ساسانیان و تمدن‌های همجوار آن» را به کوشش تورج دریایی و خداداد رضاخانی و با ترجمه مهناز بابایی در 208 صفحه، با تیراژ 1000 نسخه و قیمت 38 هزار تومان در سال 1398 منتشر کرده است.
نظر شما