حجابی قرلانغیچ با اشاره به اینکه ترجمه‌های موجود از دیوان حافظ برای ترک‌زبانان اهمیت بسیاری دارد، به بررسی تاریخچه حافظ‌شناسی و حافظ‌پژوهی در ترکیه پرداخت و گفت: حافظ در کنار سعدی، مولانا، جامی، خاقانی و نظامی در ادبیات ترکی، ازجمله شناخته‌شده‌ترین شاعران فارسی‌زبان است.
تاثیر پررنگ حافظ در ترکیه دوره عثمانی
این استاد زبان و ادبیات فارسی با بیان اینکه حافظ در میان قشر روشنفکر ترک‌زبان، در دوره عثمانی مورد استقبال بوده‌است، افزود: این استقبال تا آنجا بود که حتی در مدارس از اشعار او برای تدریس زبان فارسی، ادبیات کلاسیک، و مثال‌هایی از آرایه‌های ادبی و علم عروض استفاده می‌شد.
قرلانغیچ در ادامه با ذکر این نکته که در دوران عثمانی، برای درک بهتر اشعار حافظ شرح‌های متعدد بر اشعار او نوشته شد، افزود: به‌همین منظور، ترجمه‌ها و گزیده‌های مختلف از اشعار او در آن دوران منتشر شد. روندی که به‌گفته معاون دانشگاه آنکارا در دوره جمهوری ترکیه هم ادامه پیدا کرد، اما «در این دوران ادبیات ترکی به دوره‌ای جدید وارد شد و بیشتر به ادبیات غربی، مانند ادبیات فرانسه روی آورد.»
به‌گفته حجابی قرلانغیچ از این منظر، در دوران جمهوری ترکیه، علاقه شاعران و نویسندگان ترک به ادبیات فارسی، نسبت به دوره‌های گذشته کمتر شد، اما روشنفکران و تحصیلکرده‌ها برخلاف این جریان، «همچنان شعر فارسی را می‌خواندند، آن را دوست می‌داشتند و حتی از این اشعار در صحبت‌ها و نوشته‌های خود استفاده می‌کردند.»
انتشار روزمره مقالاتی درباره سعدی، حافظ و مولانا در مجلات ترکیه
این بهره‌بردن از شعر حافظ چنان نمود داشته که به‌گفته قرلانغیچ، در روزنامه‌های سراسری نیز مقالاتی درباره ادبیات فارسی و به‌ویژه حافظ، سعدی و مولانا منتشر می‌شد. با این حال و به‌گفته معاون دانشگاه آنکارا، بعد از دوره جمهوری ترکیه، سیستم آموزش و پرورش در این کشور تغییر کرد و زبان فارسی نسبت به زبان‌های غربی به فراموشی سپرده شد.
از این رو، احساس نیاز به ترجمه‌های اشعار فارس مانند گلستان و بوستان سعدی، غزلیات حافظ و مثنوی معنوی مولانا مطرح می‌شود. حجابی قرلانغیچ در ادامه با اشاره به اینکه نخستین‌بار در دوره جمهوری ترکیه، استاد عبدالباقی در سال 1944 میلادی به ترجمه دیوان حافظ مبادرت کرد، افزود: عبدالباقی تمامی دیوان حافظ را به‌صورت نثر، به زبان ترکی ترجمه کرد و شرح داد.
او با اشاره به تجدید چاپ متعدد این ترجمه از دیوان حافظ، خاطرنشان کرد: تا سال‌ها، خوانندگان ترک‌زبان، این نسخه از ترجمه حافظ را می‌خواندند. با این حال این ترجمه به باور پروفسور حجابی قرلانغیچ، ترجمه‌ای علمی بود، تا ادبی، و از همین رو ذوق و سلیقه شعر حافظ را مستقیماً منعکس نمی‌کرد.
بنابراین به گفته این استاد ادبیات فارسی دانشگاه آنکارا، برخی از ادیبان ترک، به ترجمه گزیده اشعار حافظ مبادرت کردند. ترجمه‌هایی که به گفته حجابی، به نوبه خود به معرفی اشعار حافظ کمک کرد.
انتشار 40 رساله دانشگاهی در ترکیه درباره حافظ
قرلانغیچ در ادامه با بیان اینکه در دانشگاه‌های ترکیه پژوهش‌ها و رساله‌های مختلف درباره حافظ، نوشته شده و همچنان می‌شود، افزود: به‌عنوان مثال، این رساله‌ها ـ که حدوداً 40 رساله است ـ درباره مضمون‌سازی حافظ، استعارات، سمبل‌ها و رمزهای دیوان او نوشته شده‌است. به‌گفته این مترجم، افزون بر این‌ها، در زمینه ادبیات تطبیقی نیز رساله‌هایی در دانشگاه‌های ترکیه نوشته شده که مقایسه اشعار حافظ با شاعران دوره عثمانی و تأثیر حافظ بر شعر عثمانی در آن‌ها بررسی شده‌است.
حجابی قرلانغیچ در ادامه با تأکید بر اینکه علاقه محققان و دانشجویان ادبیات کلاسیک ترکی به حافظ زنده‌است و رونق دارد، یادآور شد: این پژوهشگران، شناخت شعر فارسی را برای شناخت شعر ترکی ضروری می‌دانند و به همین خاطر است که به حافظ اهمیت می‌دهند.
او سپس با بیان اینکه در سال‌های اخیر درباره شعر حافظ مقالات مختلفی در مجلات علمی پژوهشی منتشر می‌شود، افزود: اغلب این مقالات در زمینه ادبیات کلاسیک ترکی نوشته می‌شود، برخی نیز مقالاتی است درباره شرح‌های مختلفی که بر دیوان حافظ نوشته شده. قرلانغیچ با اشاره به انتشار مقالاتی درباره حافظ در مجله‌های ادبی و حتی در روزنامه‌ها خاطرنشان کرد: شهرت حافظ تا اینجاست که حتی در این مقاله‌های روزمره نیز جایگاه دارد.
پیوند عمیق شاعران ترک‌زبان با شیخ اجل
این استاد زبان و ادبیات فارسی در ادامه با بیان اینکه برخی شاعران معاصر ترکیه حافظ را بسیار دوست می‌دارند و گاه از حافظ سخن به میان می‌آورند، افزود: بسیاری نیز اشعار او را به زبان ترکی می‌خوانند که این مثال نیز نشانگر علاقه روشنفکران و ادیبان ترکیه به حافظ است.
حجابی قرلانغیچ سپس به دیگر ترجمه‌های منتشرشده از حافظ در ترکیه اشاره کرد و افزود: در دوره‌های بعد، در دوره جمهوری، ترجمه‌های جدیدی از دیوان حافظ تهیه شده که یکی از آن‌ها در سال 2011 چاپ شده‌است. این ترجمه با خوانش متن دیوان حافظ همراه شده‌است؛ بدین صورت که در یک صفحه، غزلی از حافظ با حروف لاتین چاپ شده و در صفحه بعد، ترجمه آن منتشر شده‌است.
قرلانغیچ با اشاره به اینکه این ترجمه، ترجمه‌ای آزاد از غزلیات حافظ است، توضیح داد: این ترجمه، همانند شعر نو است و در آن وزن و قافیه در نظر گرفته نشده و مفهوم و معنای اشعار حافظ در نظر گرفته شده‌است. این ترجمه به گفته قرلانغیچ در ترکیه بسیار مورد استقبال قرار گرفت؛ چراکه یکی از امیتیازات آن خوانش اشعار فارسی است که علاوه بر آن وزن غزل هم در هر صفحه نشان داده شده‌است. از این رو برای محققان در زمینه ادبیات کلاسیک از این امکان در پیدا کردن وزن اشعار یا خوانش شعر فارسی استفاده می‌کنند.
حجابی قرلانغیچ در ادامه با بیان اینکه او نیز ترجمه‌ای دیگر از دیوان حافظ را در سال 2014 به چاپ رسانده‌است، یادآور شد: این ترجمه به شعر آزاد انجام شده و در هر صفحه، تنها بیت اول غزل حافظ به فارسی چاپ شده و بعد ترجمه آن زیر بیت اول جا گرفته‌است.
برگزاری جلسات منظم هفتگی حافظ‌خوانی در ترکیه
این مترجم ترک‌زبان در ادامه با تأکید بر اینکه در کشور ترکیه، همچنان در زمینه حافظ تحقیقات و مطالعه انجام می‌گیرد، افزود: افزون بر رشته ادبیات کلاسیک، در رشته‌هایی دیگر همچون عرفان هم اشعار حافظ، مورد بحث و تحلیل قرار می‌گیرد. به گفته قرلانغیچ در دانشگاه‌های الهیات ترکیه و در رشته‌های تصوف، گه‌گاه مقاله یا رساله‌ای درباره حافظ به چاپ می‌رسد.
حجابی قرلانغیچ در پایان با اشاره به حضور شعر حافظ در محافل مختلف ادبی ترکیه عنوان کرد: در سال‌های اخیر در انجمن مولاناپژوهی یک برنامه به خوانش دیوان حافظ اختصاص یافته‌است. برنامه‌ای که به‌گفته این استاد دانشگاه، شرحی بر دیوان حافظ است و روزهای شنبه هر هفته برگزار می‌شود.
همنشینی شاعران آسیای صغیر از بزم الست آغاز شد
در ادامه این نشست علمی، عدنان قره اسماعیل‌اغلو به بررسی جایگاه حافظ شیرازی در فرهنگ و ادب آسیای صغیر پرداخت. استاد زبان و ادبیات فارسی دانشگاه قریق‌قلعه ترکیه با تأکید بر جایگاه رفیع حافظ در ترکیه، گفت: از گذشته‌های دور و از قرن چهارم و پنجم هجری، خراسان بزرگ و ماوراءالنهر، یک منطقه مشترک برای کشورهای آسیای صغیر بود و شاعران این سرزمین به زبان‌های فارسی، عربی و ترکی شعر می‌سرودند.
قره اسماعیل اغلو، اشتراک همه این شاعران در مذهب اسلام و اندیشه مشترک را سبب حضور مضامین مشترک در شعر آن‌ها عنوان کرد و افزود: از این لحاظ در قرن چهارم و پنجم هجری، هر شعری که به فارسی سروده شده بود مقبول مردم آسیای صغیر بود.
او با تأکید بر مشترکات بسیار قدیمی هر دو جغرافیا افزود: همنشینی شاعران آسیای صغیر از بزم الست آغاز شد.
گلستان سعدی و غزلیات حافظ، کتب درسی دانش‌آموزان آسیای صغیر
به‌گفته این استاد دانشگاه، از لحاظ اندیشگانی و تاریخی، این مشترکات بر آثار شاعران ترک‌زبان در آسیای صغبیر تاثیری شگرف داشت. در این منطقه مردم ـ به‌ویژه طلاب، دانش‌آموزان و دانشمندان ـ با دیوان حافظ آشنا بودند؛ چراکه در کلاس‌های مدرسه، گلستان سعدی و غزلیات حافظ در دست دانش‌آموزان بود.
عدنان قره اسماعیل اغلو، سپس با بیان اینکه در مجالس عرفانی نیز در کنار مثنوی مولانا، دیوان حافظ در دست عرفای آسیای صغیر بوده‌است، خاطرنشان کرد: این کتاب‌ها هنوز هم جزو آثار محبوب مردم این دیار است. هرچند به‌گفته اسماعیل اغلو، امروز جهان اسلام ،بسیار تغییر کرده و افزایش غرب‌زدگی سبب شده که آثاری همچون مثنوی معنوی، گلستان، بوستان و دیوان غزلیات کمتر خوانده شود، اما این بزرگان در اساس فکر و اندیشه این سرزمین از جایگاهی بلندمرتبه برخوردارند.
همنشینی شاعران ترک‌زبان با حافظ
اسماعیل اغلو در ادامه با اشاره به تاثیرپذیری شاعران ترک‌زبان از حافظ گفت: خسرو شاعران و شیخ‌الشعرای ترک که هم‌دوره حافظ بود و در سال 852 هجری درگذشت؛ بسیاری ابیات مرتبط با ابیات حافظ دارد. ازجمله شعرهایی که پهلو به پهلوی غزلیاتی مانند «جز آستان توام در جهان پناهی نیست»، «غلام نرگس جماش آن سهی سروم» و «مژده‌ای دل که مسیحا نفسی می‌آید» که نظیر این شعرها به زبان ترکی سروده شده‌است.
عدنان قره اسماعیل اغلو سپس با بیان اینکه شاعران عضو یک فرهنگ مشترک هستند، افزود: از همین رو در این خطه، شرح‌های زیادی بر دیوان حافظ نوشته شد؛ ازجمله شرح نخستین از مصلح‌الدین مصطفی سروری عالم عثمانی (متوفی ۹۶۹)، شرح دوم از مولانا شمعی (متوفی ۱۰۱۱)، شرح سودی (متوفی۱۰۰۹) و شرح محمد وهبی(متوفی ۱۲۴۴).
توجه ویژه شاعران ترک‌زبان به غزل نخست دیوان خواجه
این استاد دانشگاه در ادامه با بیان اینکه به دلیل وجود شرح‌های مختلف از اشعار حافظ، شاعران ترک‌زبان، از خواجه رز سرمشق گرفتند، افزود: به‌ویژه غزل نخست دیوان حافظ (الا یا ایاهاالساقی ادر کاساً و ناولها...) مورد توجه زیاد شاعران ترک قرار گرفته‌است، همچون این بیت: «کنون کز نقش هستی گشته خالی منزل جانم / الا یا ایها الساقی ادر کاساً و ناولها.»
مسمط‌های لامعی با حضور حافظ
اسماعیل اغلو سپس به لامعی ـ شاعر ترک‌زبان ـ اشاره می‌کند که مسمط‌هایی به ترکی سروده که هرکدام شامل 3 مصراع از خود شاعر و 2 مصراع از حافظ است: «ای دل چو نای هر دمت افغان و زار چیست / در جان ز خار فکر، هزارت فغان نیست / چشمت ز سیل خون جگر، جویبار چیست / خوش‌تر ز عیش عشرت، باغ و بهار چیست / ساقی بیار می، سبب انتظار چیست.»
اسماعیل اغلو، سپس بندی دیگر از این مسمط لامعی خواند: «هرکس ز خوان عالم فانی نواله خواست / ارباب عیش، چنگ و نی و سرو و لاله خواست / بیچاره لامعی به غمش آه و ناله خواست / زاهد شراب کوثر و حافظ پیاله خواست / تا در میانه خواسته کردگار چیست.»
و بندی دیگر از لامعی با مطلع «حافظ»: «چنین گفتست علم شعر و خوش در طرز نو حافظ / به میدان سخن شد شاعران را پیشرو حافظ / به این شعر آمد ارباب تصرف را گرو حافظ / حضوری گر همی خواهی ازو غافل مشو حافظ / متی ما تلق من تهوی دع الدنیا و اهملها.»
اثرپذیری عمیق امرسون آمریکایی از حافظ
پایان‌بخش چهارمین و واپسین نشیت علمی یادروز حافظ، سخنان روشنک اکرمی بود که به تاثیرگذاری حافظ در دفترهای شعر، امرسون پرداخت. این دانش‌آموخته زبان و ادبیات انگلیسی در دانشگاه تگزاس، با بیان اینکه علاقه امرسون به حافظ نیز، مانند علاقه گوته به خواجه، راز شناخته‌شده است، گفت: امرسو در سال 1846 نسخه کامل دیوان حافظ به زبان آلمانی را خواند و پس از آن، در دفاتر بعدی‌اش، همواره نام یا شعری از حافظ در شعرهایش آورده شد.
اکرمی سپس با اشاره به سعی امرسون برای ترجمه حدود 130 غزل حافظ از زبان آلمانی به زبان انگلیسی افزود: امرسون از نخستین و بهترین مترجمان حافظ به زبان انگلیسی بوده‌است. به باور این دانش‌آموخته ادبیات انگلیسی، جایگیری این ترجمه‌ها روابطی معنادار میان اندیشه حافظ و شعر امرسون ایجاد کرد؛ به گونه‌ای که می‌توان با خوانش تکوینی از اشعار امرسون به این برداشت رسید که این شاعر برجسته آمریکایی، شعرهایی از حافظ را برداشته و در بستری دیگر در شعر خود از آن‌ها استفاده کرده‌است.
تقدیم غزلی از حافظ از سوی امرسون به یک فعال حقوق زنان
روشنک اکرمی، سپس با بیان اینکه به نظر می‌رسد اندیشه امرسون با اندیشه حافظ تلفیق شد، خاطرنشان کرد: به‌عنوان مثال، امرسون در سال 1850 میلادی در بخشی از نامه‌ای که به یک فعال حقوق زنان نوشته، می‌نویسد: یک دم غریق بحر خدا شو گمان مبر / کز آب هفت بحر به یک موی تر شوی / از پای تا سرت همه نور خدا شود / در راه ذوالجلال چو بی پا و سر شوی.»
اکرمی در ادامه به نمونه‌ای دیگر از استفاده امرسون از شعر حافظ اشاره کرد و افزود: در سال 1851 یک مجله ضد برده‌داری از امرسون درخواست می‌کند که برای آن‌ها مطلبی بنویسد و امرسون سه بیت از غزل مشهور حافظ (ای بی‌خبر بکوش که صاحب‌خبر شوی...) را با عنوان «ایمان» برای این مجله می‌فرستد: «از پای تا سرت همه نور خدا شود / در راه ذوالجلال چو بی پا و سر شوی / وجه خدا اگر شودت منظر نظر / زین پس شکی نماند که صاحب نظر شوی / بنیاد هستی تو چو زیر و زبر شود / در دل مدار هیچ که زیر و زبر شوی.»
دلبستگی امرسون به غزل «ای بی‌خبر بکوش که صاحب‌خبر شوی...»
اکرمی سپس از دو شعر «آزادی» و «داوطلبان» امرسون مثال آورد و به نمونه‌هایی از تاثیر عمیق غزل «ای بی‌خبر بکوش که صاحب‌خبر شوی» حافظ ـ که امرسون آن را «ایمان» می‌نامد ـ اشاره کرد.
روشنک اکرمی در ادامه به مقاله نوشته‌شده امرسون به‌نام «پرستش» اشاره کرد و گفت: در این مقاله می‌توانیم به روشنی ردپای غزل ایمان حافظ را بیابیم، به‌ویژه آنکه امرسون در ترجمه آلمانی این غزل موفق بوده و به معنای غزل در زبان فارسی نزدیک شده‌است. به‌گفته اکرمی، شاعر آمریکایی در میانه این مقاله که درباره شناخت خود حقیقی است، ردپای شعر حافظ را می‌بینیم، به‌ویژه با پیدا شدن کلمات کلیدی که در ترجمه امرسون از غزل حافظ هست: مفاهیمی مانند عشق، فروتنی و ایمان.
تلفیق اندیشه‌های دو ملت با همنشینی شاعران
این دانش‌آموخته زبان و ادبیات انگلیسی در ادامه بیان کرد: آنچه از گفته‌های امرسون درباره حافظ می‌فهیم، مؤلفه‌هایی آشنا با خواجه راز همچون دغدغه از مرز کفر به ایمان رسیدن، شماتت تقلید غیر، مرگ فرزند و... هستند. به‌گفته روشنک اکرمی، حضور حافظ در دفاتر امرسون ابعادی گوناگون دارد و تنها محدود به تاثیر خواجه بر شعر و اندیشه امرسون نیست، بلکه تصویرگر مفاهیم، ارزش‌ها و تصاویری است که ورای مکان و زمان و ملیت، در همنشینی این دو شاعر جان می‌گیرد و متولد می‌شود؛ و گاهی نیز سبب تلفیق اندیشه‌های دو ملت می‌شود.
نظر شما