خبرگزاری کتاب ایران(ایبنا)، طرح مطالعه کتاب به‌جای امانت فیزیکی، یکی از طرح‌های فرهنگی حوزه کتاب در ایام کرونا به‌تدبیر کتابخانه مرکزی دانشگاه تهران است که از مدتی قبل آغاز شده و هدف اصلی آن حمایت از قشر دانشجو و استادان دانشگاه تهران در دسترسی آسان به منابع مورد نیاز با رعایت حقوق مولف است. به‌همین دلیل با رسول جعفریان، مدیر کتابخانه و مرکز اسناد دانشگاه تهران گفت‌وگویی انجام داده‌ایم که در ادامه می‌خوانید:
 
ابتدا درباره فرآیند «مطالعه غیرحضوری کتاب» به جای «امانت فیزیکی» توضیح دهید؛ اینکه کاربران دانشگاه تهران چطور از این فرآیند استفاده می‌کنند؟
سیستم امانت کتابِ بسیار عریض و طویلی در کتابخانه مرکزی دانشگاه تهران و کتابخانه‌های تابع که بیش از ۵۰ کتابخانه در دانشکده‌ها و موسسات وابسته به دانشگاه تهران است، داریم. سیستم امانت کتاب در سامانه «آذرسا» دانشگاه طراحی شده‌است؛ این سیستم نشان می‌دهد که هر دانشجویی می‌تواند چند کتاب امانت بگیرد، چه مدتی در اختیار داشته باشد و اگر تاخیر داشته باشد، چه جریمه‌هایی شامل حالش می‌شود.
 
از آذرماه سال گذشته و قبل از شیوع کرونا تصمیم گرفتیم که کتاب‌ها و منابع موردنیاز دانشجویان را به‌شکل فایل از طریق تلگرام در اختیار افراد قرار بدهیم. این کار برای کتاب‌های جدید صورت نمی‌گرفت؛ بلکه برای کتاب‌های قدیمی حدودا 40 سال پیش یعنی قبل از 1360 انجام می‌شد و به‌صورت شخصی فایل کتاب‌ها در اختیار افراد قرار می‌گرفت. روزانه حدود ۴۰ ایمیل یا تلگرام برای دریافت منابع داشتیم که کتابداران کتابخانه دانشگاه، کتاب‌ها را تهیه و اسکن می‌کردند و برای دانشجویان می‌فرستادند؛ اما در این یک‌سال اخیر با وجود این‌که این‌اقدام بسیار کمک‌کننده بود، حس کردیم کافی و موثر نیست و باید کمک جدی‌تری به اساتید و دانشجوهایمان داشته باشیم و کتاب‌هایی را که به هر دلیل مشکل حقوقی ندارند را اسکن کرده و بر سامانه «آذرسا»، کتابخانه دیجیتال کتابخانه مرکزی دانشگاه بارگذاری کنیم.
 
تاکنون، حدود 4هزار کتاب بر سامانه آذرسا ویژه کاربران دانشگاه تهران بارگذاری شده‌است. افراد خارج از دانشگاه صرفا می‌توانند از کتاب‌های قبل از سال ۱۳۵۰ استفاده کنند. اما تعدادی از کتاب‌های بعد از آن را که تقریبا مطمئن بودیم صاحبان آن‌ها راضی هستند، مثلا از منشورات دولتی یا مولفان بود که خودشان فایل آن را منتشر کرده بودند را به‌طور ثابت و به‌صورت فایل دیجیتال و «صرفا برای مطالعه» در اختیار دانشجویان و استادان قرار دهیم. به‌هر حال در تلاش بودیم که طرح امانت فیزیکی کتاب را به‌تدریج حذف کنیم که البته کمی زمان می‌برد و به‌جای آن، طرح مطالعه کتاب غیرحضوری بگذاریم. این اقدام را به‌طور موقت آغاز کردیم. مهمترین دغدغه ما یکی مسائل حقوقی آن کتاب‌هاست که باید مطمئن شویم، موردی ندارد و دیگری هزینه اسکن کتاب‌ها است که برای کتابخانه مرکزی سخت است، هرچند دانشگاه قول‌هایی در این‌باره داده‌است.
 
برای اطلاع‌رسانی کاربران و دانشجویان دانشگاه تهران از طرح «مطالعه کتاب» چه اقداماتی از سوی کتابخانه مرکزی صورت گرفت؟
به‌دلیل محدودیت منابع مالی و نیروی انسانی، نمی‌توانیم فضای ارائه کتاب را خیلی باز کنیم. در وهله اول، بسیاری از دانشجویان ما، کتاب‌های جدید را می‌خواهند که ما ناچاریم با همان روش سنتی یعنی امانت فیزیکی عمل کنیم، در وهله بعد، امکانات داخل کتابخانه برای اسکن بیش از حد آثار اندک است و باید در طرح جدید به فکر یک شیوه نو باشیم.
 
تاثیر این طرح را در حمایت از قشر دانشجو و استادان دانشگاه به‌ویژه دانشگاه تهران چطور می‌بینید؟چقدر این فرآیند بر روندکاری کاربران و دسترسی به اطلاعات تاثیرگذار است؟
درحال حاضر، از میان ۱۰۰ نفری که اراده می‌کنند، کتاب امانت بگیرند ۹۰ نفر به‌دلایلی چون کرونا، ترافیک، راه دور و ... برای امانت کتاب حضور پیدا نمی‌کنند، اما با روش جدید امیدواریم بخشی از موانع این دانشجویان برداشته شود. طبعا کار همکاران ما در کتابخانه زیاد می شود، اما در سال گذشته، این تجربه را به‌صورت ارسال با ایمیل و تلگرام داریم و حالا می‌خواهیم به تدریج این تجربه را در سامانه آذرسا تجربه کنیم.
 
امروزه کانال‌هایی در تلگرام هست که هزاران فایل کتاب را به رایگان در اختیار گذاشته‌اند. بسیاری از این کتاب‌ها نیز، منطبق بر مسائل حقوقی نیست، اما بسیاری هم آثاری است که مشکلی ندارد و کتابخانه مرکزی دانشگاه از این مجموعه‌هایی که مشکل ندارد و منابع کتابخانه‌های دیگر استفاده کنیم. این کتابهای سرگردان در تلگرام، می‌تواند در یک مکان متمرکز شود، البته مراکز دیگری هم این کار را کرده‌اند. Noorlib در این زمینه فعال بوده، سایت‌های دیگری هم آثار دینی یا مباحث مورد علاقه خود را گذاشته‌اند، ما سعی می‌کنیم در حد مجاز، از آن‌ها هم استفاده کنیم.
 
با توجه به دستورالعمل‌های رعایت پروتکل‌های بهداشتی در شرایط کرونا، امانت کتاب از کتابخانه به‌ چه صورت انجام می‌شود؟
کتابخانه مرکزی دانشگاه و سرویس امانت کتاب هرگز تعطیل نبود؛ تنها در این سه هفته اخیر که از سوی ستاد کرونا محدودیت های بیشتری اعلام شد، این بخش تعطیل شد و الان هم باز فعال شده‌است. در شرایط عادی امانت کتاب، طبق معمول کتاب ضدعفونی می‌شود و دانشجویان همه رعایت می‌کنند. طرح مطالعه کتاب، دیگر محدودیت‌های کرونایی را ندارد و صرفا کاربر فایل را از راه دور دریافت می‌کند.
 
نقطه ضعف و عیب طرح را در چه می‌دانید؟
تنها مشکلی که در این طرح با آن مواجه هستیم، این است که فایل منابع جدید نباید به‌طور کامل در اختیار کاربران قرار بگیرد، تا مشکلات حقوقی ایجاد نشود. کتاب‌های پیش از سال 1350 تقریبا مشکلی ندارد. کتاب‌های 20 سال اخیر را نیز جزء مواردی که اجازه خاص داریم، بارگذاری و در اختیار عموم قرار نمی‌دهیم. مساله ما کتاب‌های دهه 60 و 70 است که اغلب مشکلی ندارند و ما باید با احتیاط با آن‌ها برخورد کنیم. فایل این آثار را اگر هم بگذاریم، صرفا برای مطالعه است و هیچ دانشجو یا استادی نمی‌تواند فایل آن را بردارد و اگر ناشر یا مولفی اعتراض کرد، آن را حذف خواهیم کرد. سامانه آذرسا این امکان را می‌دهد که کتاب صرفا برای مطالعه به مراجعه‌کننده ارائه می‌شود. بنابراین مسأله حقوقی تا اندازه‌ای رعایت می‌شود، اما به هرحال مشکلی است که باید حل کرد.
 
برای رعایت و حل مشکل دسترسی کامل مراجعه‌کنندگان به منابع به‌دلیل رعایت قانون کپی‌رایت و حق مولف چه‌اقداماتی از سوی دانشگاه و تعامل با نهادهای ذی‌ربط صورت گرفته‌است؟
این یک مسأله مهمی است. قانون مربوط به حقوق مولف و ناشر از سال 1348 است که بعدها یک اصلاحیه‌ای هم خورده، کار را بسیار دشوار کرده‌است. این در حالی است که در عمل، دیگر کسی وفادار به این قانون نیست و اساسا تغییراتی را در این زمینه طلب می‌کند. متاسفانه براساس بی سر و سامانی، سایت‌های بسیاری هستند که فایل‌های این کتاب‌ها را که صاحبی ندارد، راحت می‌فروشند و کسی برخورد نمی‌کند، اما چون دانشگاه، یک مرکز رسمی است، باید برای مطالعه کتاب‌ها هم محدودیت داشته باشد.
 
به‌نظرم کتاب‌ها را باید سه دسته کرد: کتاب‌هایی که قبل از سال 1350 یا حتی 1360 است، یعنی آثار چاپی قبل از انقلاب، دوم، آثار کاملا جدید که ناشران با آن‌ها زندگی می‌کنند و اغلب مربوط به سال‌های 1380 به بعد و یا حتی قدری متأخرتر مثلا 1385 است. سوم نیز کتاب‌های میانه این دوره است که بسیاری از آن‌ها، رها شده‌است. این تعبیر رها شده، وجه قانونی ندارند، اما حقیقت این است که کسی دنبال بیش از هشتاد تا نود درصد آن کتاب‌ها نیست. خواهشم از ناشران محترم این است که در این اوضاع کرونایی در این‌باره چندان سخت نگیرند و همچون گذشته که دانشجو حق داشت از کتاب یا بخشی از آن کپی بگیرد، الان هم در حد استفاده در اینترنت و فضای داخلی مراکز علمی، با آن‌ها همکاری کنند. همچنین ناشران باید در کنار مسائل مالی که البته بسیار هم مهم است، اهداف معنوی و علمی را هم در نظر بگیرند. علم به‌سرعت در حال رشد است؛ اما قوانین کشور مربوط به پنجاه سال قبل است و باید در این میانه راهی برای همکاری یافت.
 
خواسته شما؟
درخواست ما از وزارت فرهنگ و ارشاد و مجلس شورای اسلامی و مجموعه‌های ذی‌ربط این است که نظام حقوقی جدیدی برای کتاب و رعایت حقوق مولفان کتاب تثبیت شود. از سال ۱۳۴۸ و ۱۰ سال قبل از انقلاب تاکنون تنها یک اصلاحیه برای رعایت حقوق مولف کتاب صورت گرفته که آن‌هم چندان موثر و مناسب نبوده‌است و به‌نوعی ۳۰ تا ۵۰ سال عقب‌گرد کرده‌ایم. راه‌حل‌های درست و موثری صورت بگیرد تا به اصل و اساس این موضوع توجه ویژه‌ای شود، به‌طور مثال پلت‌فرم‌هایی چون فیدیبو، طاقچه و ... با ناشران برای ارائه کتاب‌هایشان در این بستر مشارکت کنند. مجموعه‌ای چون دانشگاه نمی‌تواند با هزار ناشر طرف شود، بلکه باید کانالی در این میان وجود داشته‌باشد تا کتاب از این درگاه به دانشجو ارسال شود.
 
برای حل مشکل کتاب‌های جدید چه خواهید کرد؟
به نظرم لازم است که دانشگاه با همکاری شرکت آذرسا اولا در این باره تصمیم گرفته و سامانه را برای طرح امانت کتاب‌های جدید که می‌بایست قرارداد آن‌ها با ناشران بسته شود را فراهم کنند. ثانیا ناشران هم با تشکیل نشرهای بزرگتر و فراگیر، بستر این همکاری‌ها را فراهم کنند. در کشورهای دیگر، گاهی کتاب را برای دو هفته در اختیار مراجعه‌کننده قرار می‌دهند و نیم دلار می‌گیرند. در کشور ما هم برخی سامانه ها برای این کار طراحی شده و ما هم باید دنبال آن باشیم.
 
برنامه ما صرفا برای کاربران دانشگاه تهرانی است و چنان که اشاره شد در شرایط فعلی جزء در حد کتاب‌های بسیار قدیمی که فایل آن‌ها آزاد است، نمی‌توانیم در موارد شک‌دار، امکان برداشتن فایل را حتی برای دانشجویان فراهم کنیم، بلکه در حد همان آثار میانی که قبلا گفتم، کار را صرفا در محدوده مطالعه فایل برای کاربران خودمان دنبال می‌کنیم. ابداع مهمی هم از طرف ما نیست و چنان‌که عرض کردم در مراکز دیگر هم با انگیزه ترویج کتابخوانی و جزء این‌ها به سبک‌های دیگری دنبال می‌شود. البته از ناشران هم درخواست دارم سعه‌صدر داشته و با هماهنگی اتحادیه ناشران، مولفان و مراکزی که دارند، آثار منتشرشده‌شان را تا فلان سال که منظور 10 سال قبل یا بیشتر است، را مجاز اعلام کنند تا به‌صورت مجازی در اختیار همگان قرار بگیرد. میراث مکتوب بود که با هماهنگی مولفان، حدود 300 را در یک سی دی با هماهنگی موسسه نور قم، عرضه کرد و کار بسیاری را آسان نمود.