به گزارش خبرگزاری کتاب‌ایران (ایبنا) مراسم بزرگداشت مقام علمی و فرهنگی دکتر علی بلوکباشی مردم شناس برجسته، مولف و مترجم به همت انجمن آثار و مفاخر فرهنگی چهارشنبه ۹ تیرماه ۱۴۰۰ در فضای مجازی برگزار شد.
دراین برنامه حسن بلخاری رئیس انجمن آثار و مفاخر فرهنگی، مهدی محقق رئیس هیأت مدیره انجمن، ناصر تکمیل همایون جامعه‌شناس و عضو هیأت علمی پژوهشکده تاریخ پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی، جلال الدین رفیع فر استاد دانشگاه تهران و رئیس انجمن انسان شناسی‌ایران، ناصر فکوهی انسان شناس و استاد گروه انسان‌شناسی دانشکده علوم اجتماعی دانشگاه تهران، حمیدرضا دالوند عضو هیأت علمی پژوهشکده زبان شناسی پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی و دکتر علیرضا حسن زاده عضو هیأت علمی پژوهشکده مردم شناسی پژوهشگاه میراث فرهنگی و گردشگری سخنرانی کردند.درپایان‌این برنامه نیز علی بلوکباشی به ایراد سخن پرداخت.
حسن بلخاری در ابتدای‌این برنامه گفت: دکتر بلوکباشی مطالعات دکتری مردم‌شناسی خود را در دانشگاه آکسفورد انجام داده و زیر نظر محققان، اندیشمندان و نظریه‌پردازان معروف مکتب انسان‌شناسی جهان از جمله رودنی نیدم، ادوین آردنر، گادفری لینهاردت، پیتر لینهاردت و جان بیتی تحصیل و تحقیق نموده است. لکن تحصیل و تتبع در حوزه رشته‌ای علمی، یک امر است و شناخت عمیق و ژرف از فرهنگ بومی محقق و پژوهشگر امری دیگری است. اندیشمندانی که در غرب تحصیل کرده و متد دریافتی از فرهنگ و دانش آن قلمرو را به حوزه فرهنگی خویش تعمیم داده‌اند (بدون توجه به‌این‌که اصولاً امکان چنین تعمیم و توسیعی وجود دارد یا خیر؟ و اگر ممکن باشد نتایج و دستاوردهای درستی خواهد داشت یا نه؟) و نیز دانشمندانی که مبانی، متدها و شیوه‌ها را اخذ نموده و در تحقیق و تتبع فرهنگ و اندیشه خود با حفظ اصالت‌های بومی آن کوشیده‌اند.
او درادامه گفت: استاد بلوکباشی از جمله استادان و محققانی است که به این نکته وقوف کامل داشته و بر این بنیاد سعی نموده ابتدا فرهنگ جامعه‌ایرانی را مورد توجه قرار داده و سپس به تحقیقات بعضاً تک‌نگارانه خود -که وسعت موضوعی مقالات و آثار وی را سبب شده- بپردازد.
رئیس انجمن آثار و مفاخر فرهنگی در بخش دیگری از سخنان خود گفت: این استاد برجسته کشور در یکی از مصاحبه‌های خود دریافت دقیق خود از فرهنگ ایرانی را بیان نموده و به‌درستی به وجود دو فرهنگ در جامعه ایرانی اشاره می کند: «در شهرهای ایران عموماً دو فرهنگ متفاوت از یکدیگر وجود دارند: یکی فرهنگ گروه‌ها و جوامعی که هنوز بافت سنتی آن کم و بیش حفظ شده، و دیگری فرهنگ گروه‌ها و جوامعی که در خط فناوری مدرنیت یا تجدد قرار گرفته‌اند.
بنابراین در زمینه مطالعه فرهنگ در شهرهای ایران امروز مردم‌نگاران با دو نوع فرهنگ و مجموعه‌ای از کنش‌ها و تفکرات و باورهای مردمی سروکار دارند که در زندگی روزمره در دو قلمرو سنت و مدرنیته فعالیت می کنند و با وجود تمایز‌این دو فرهنگ، با یکدیگر نیز درآمیخته‌اند.
مردم‌شناس در تحقیق موضوعات مربوط به شهر لازم است رویکردی دقیق به تکثر فرهنگی و سیال بودن فرهنگ در جامعه شهری و تعارضات فرهنگی و تقابل مدرنیته با سنت، [داشته] و [با ادراک] مشکلات و معضلات ناشی از آنها بکوشد تا در تحقیقاتش به نتیجه مطلوب برسد.»
استاد دانشگاه در پایان سخنان خود تأکید کرد: نکته مهم و کلیدی‌این‌که در جامعه‌ایرانی،این دو فرهنگ به هم آمیخته و آغشته‌اند و‌این آمیختگی، البته تحقیق و پژوهش مردم‌نگارانه در باب آنها را سخت خواهد نمود.
خاصه‌این‌که بلوکباشی با اذعان به سخن دکتر ناصر فکوهی که روش دقیق مردم‌نگاری را شامل پژوهش‌های بین رشته‌ای، کل‌گرا، تلفیقیِ ژرف‌گرا و پهناگرا می‌داند، جامعه‌های مدرن را بستر مناسبی برای یک مردم‌نگاری مطلوب با روش‌های فوق نمی‌داند؛ زیرا جامعه‌های مدرن کلیت‌گریزند و با‌این ویژگی به سادگی در قلمرو تحقیقات محققان و پژوهشگران، آن هم بر بنیاد و روش‌های فوق‌الذکر، قرار نمی گیرند.
بلوکباشی؛ مردم شناسی و تاریخ فرهنگی
درادامه ناصر تکمیل همایون به‌ایراد سخن پرداخت و گفت: آقای بلوکباشی شخصیت فرهنگی محترم و معتبری است که مردم و محققان و دست‌اندرکاران فعالیت‌های اجتماعی و فرهنگی و تاریخی دوست دارند تا درباره‌ایشان گفت وگو شود و مسائل فرهنگی مورد اعتقاد‌ایشان در معرض شناخت قرار بگیرد.
من با کارهای‌ایشان آشنا هستم و بر زحمات و دقت‌ایشان در تحقیقات علمی وقوف کامل دارم. شاید سخت باشد که بگوییم ایشان در ایران نظیری دارند یا نه ولی تا جایی که من شناخت دارم، بسیاری از مردم شناسان و فرهنگ شناسان ما روی علاقه شخصی و با مطالعاتی که برایشان پیش می آید به سمت فرهنگ شناسی و مردم شناسی کشیده می شوند ولی آقای بلوکباشی کسی ست که از آغاز خود را آماده شناخت علم مردم شناسی و تاریخ فرهنگی و جامعه شناسی فرهنگی قرار داده و پایه‌های خوبی را انتخاب کرده است.
او اضافه کرد: در‌ایران بدون شناخت تاریخ و فرهنگ‌ایرانی فرهنگ شناسی معنی پیدا نمی کند‌ایشان در دوران تحصیل در کارشناسی‌این کار را انجام دادند. کسی که در تاریخ شناسی فرهنگی و ادبی متخصص باشد و شیوه‌های تحقیق مردم شناسی را نداند باز کمی می لنگد؛ایشان در دوران فوق لیسانس‌این کار را کردند و هم فرهنگ شناسی را ادامه دادند و هم با جامعه شناسی و تحقیقات اجتماعی آشنایی پیدا کردند و بعد برای تکمیل‌این دوره‌های علمی به خارج رفتتند.
تکمیل همایون درپایان گفت: ایشان در کنار کار دانشگاهی کارهای علمی و فرهنگی آزاد نیز انجام دادند. دفتر پژوهش‌های فرهنگی کتاب‌های متعددی در مورد نوروز و شب یلدا و مسائل مذهبی و تعزیه با همکاری‌ایشان و مرحوم صالحی منتشر کرد؛ همچنین تحقیقاتی در مورد تهران و مسائل مختلف فرهنگی آن،انجام دادند. علاوه بر آن در دایره المعارف بزرگ اسلام با سرپرستی آقای بجنوردی مقالات فراوانی از آقای بلوکباشی در مورد مسائل اجتماعی و تاریخ ایران نوشته شد که برخی از‌این کتاب‌ها و مقالات را به تازگی به صورت کتاب در آورده‌اند.
.jpg)
پیشکسوت رشته مردم شناسی
جلال الدین رفیع فر دیگر استاد و سخنران‌این نشست بود. او گفت: اگر بخواهیم از پیشکسوتان رشته مردم شناسی‌ایران نام ببریم، قطعا یکی از آنها علی بلوکباشی است. زمانی که در دهه ۱۳۴۰ رشته مردم شناسی به شکل علمی و دانشگاهی بنیان گذاری شد، ابتدا درموسسه مطالعات وتحقیقات اجتماعی وابسته دانشگاه تهران‌این رشته تاسیس می شود و مرحوم دکتر افشار نادری و بزرگان دیگری چون جواد صفی نژاد و محمود روح الامینی و … در این موسسه شروع به فعالیت‌های تحقیقاتی می کنند.
همچنین در وزارت فرهنگ و هنر آن زمان بخشی به نام بخش مطالعات مردم شناسی یا مرکز مردم شناسی‌ایران تاسیس می شود. استاد بلوکباشی یکی از پایه گذاران تاسیس‌این مرکز بودند و به همراه بزرگان دیگری چون محمود خلیقی و مصطفی صدیق و بعدها هوشنگ پور کریم و تعدادی دیگر کار را آغاز می کنند.استاد بلوکباشی علاوه بر‌اینکه پژوهشگری متبحر‌ند، پژوهشگری اخلاق مدار نیز هستند و به درجات علمی ارزشمندی نیز دست یافته‌اند.
استاد دانشگاه تهران اضافه کرد: آشنایی بنده و دکتر بلوکباشی به بیست سال قبل باز می گردد زمانی که دور یک میز نشستیم و برای تاسیس انجمن انسان شناسی‌ایران برنامه ریزی کردیم و به عنوان هیات موسس انجمن انسان شناسی ایران اولین ملاقات من با ایشان شکل گرفت؛ از آن زمان تا به امروز همکاری ما ادامه دارد و البته وسیع تر و عمیق تر هم شده است. من از دیدگاه‌های اخلاقی‌ایشان نیز بهره برده و می برم.
رئیس انجمن انسان شناسی‌ایران افزود: دکتر بلوکباشی، آثار بسیار ارزنده‌ای از خود به جا گذاشته‌اند که تا امروز ما در دانشگاه به عنوان منابع درسی از آنها استفاده می کنیم. حوزه کاری ایشان در درجه اول جوامع اصیل ایرانی بود؛ مخصوصا در جامعه عشایری فعالیت زیادی داشتند و کتابی ارزشمند به نام جامعه ایلی ایران را نیز تالیف کردند.
این کتاب علاوه بر حجم نسبتا متوسطی که دارد، دارای اطلاعات ارزنده‌ای است و به عنوان یکی از منابع درسی اصلی دراین رشته مورد استفاده است. از جمله دیگر کارهای درخشان‌ایشان کتبی است که ترجمه کرده‌اند به خصوص کتاب، نظریه‌های انسان شناسی؛ در مقدمه ایشان بر این کتاب، در باب بحث رایج و چالشی «انسان شناسی و مردم شناسی» سخن گفته‌اند، ایشان دراین مقدمه با استفاده از نظرات زبان شناسان‌این دو واژه را تعریف کرده‌اند و درباره استفاده از این دو اصطلاح دراین رشته توضیحاتی داده‌اند که فوق العاده ارزشمند است.
او در پایان تأکید کرد: یکی از آخرین کارهای برجسته ایشان نیز مقاله‌ای در دایره المعارف بزرگ اسلامی در مورد شهر تهران است و مدخلی مطول و ریزبینانه که فقط یک مردم شناس حرفه‌ای می تواند این نکات را در مورد شهر تهران ببیند و بیان کند.
آمادگی همیشگی برای کمک به جوانان
در ادامه این برنامه ناصر فکوهی طی سخنانی گفت: از جمله خصوصیات ارزشمند دکتر بلوکباشی استقبال از رابطه بین نسلی و آمادگی همیشگی‌اش برای کمک به جوانان و انتقال تجربه‌هایش به آنان است؛ چنان‌که از دهه ۱۳۸۰ وارد رابطه‌ای نزدیک با گروه انسان‌شناسی دانشکده علوم اجتماعی دانشگاه تهران، انجمن انسان‌شناسی‌ایران و مؤسسه انسان‌شناسی و فرهنگ شده است.
او از نخستین انسان‌شناسان برجسته‌ای است که عضویت در شورای عالی‌این مؤسسه را پذیرفت و همکاری جدی خود را با آن از سال‌های اولیه فعالیت در وبگاه و سپس با حضور در جلسه‌های عمومی مؤسسه آغاز کرد. در این همکاری‌ها، بلوکباشی نشان داد که به رغم پیشکسوت بودن، نسبت به نظریه‌های جدید و تجربه و باورها و شیوه‌های کار نسل‌های جدید بسیار پذیرا و آماده همگام شدن است؛ و هیچ اِبایی از انتقال تمام تجربه‌های خود به‌این نسل‌ها را برای بهترشدن آینده این رشته در‌ایران ندارد.
اوافزود: امروز علی بلوکباشی با گنجینه بزرگی از خدمات فرهنگی؛ هشتاد سالگی را پشت سر گذاشته است و با تألیف و ترجمه ده‌ها کتاب از جمله کتاب ارزشمند تاریخ انسان‌شناسی اثر اریکسن و نیلسن نشان داده است که تمایل ویژه‌ای در به روز کردن خود و‌اندیشه‌هایش در علم انسان‌شناسی دارد. او جزء مشارکت‌کنندگان فعال در سمینار انسان‌شناسی‌ایران بود که در تابستان سال ۲۰۰۶ در فرانکفورت برگزار شد.
دراین سمینار بیش از ۱۵ نفر از انسان‌شناسان ایرانی و غیرایرانی متخصص فرهنگ ایران از چند نسل از کشورهای اروپایی و امریکا به گرد هم آمدند تا درباره وضعیت کنونی و چشم‌اندازهای آتی انسان‌شناسی در‌ایران گفت‌وگو کنند. نتیجه سمینار نیز در کتاب مفهوم‌سازی در انسان‌شناسی‌ایران، گذشته و چشم‌اندازهای آینده (برگن، ۲۰۱۲) زیر نظر و با ویرایش علمی خانم دکتر شهناز نجم‌آبادی به زبان انگلیسی منتشر شد.
فکوهی تأکید کرد: بدین ترتیب بلوکباشی نشان داد تمایل دارد رابطه‌ای تنگاتنگ با نسل پس از خود داشته باشد و اصولاً دغدغه آینده‌این رشته را در اشکال و ابعاد مختلفش دارد و برخلاف برخی دیگر از هم دوره‌ای‌های خود بر آن نیست که مردم‌شناسی را در چارچوب‌هایی که دیگر در جامعه‌ایران وجود ندارند، حفظ کند.
تأثیر در حوزه مردم شناسی و فرهنگ مردم
حمید رضا دالوند دیگر سخنران‌این برنامه بود. اودر ابتدا گفت: دکتر بلوکباشی انسانی نجیب و شریف و دلسوز و مهربان و‌ایران دوست و منظم در امور کاری و زندگی است و‌این چیزی است که ما از‌این انسان سراغ داریم و همیشه چه از لحاظ ظاهری و چه در امور کاری انسانی بسیار منظم است و امور ایشان حساب و کتاب دارد.
او افزود: دکتر بلوکباشی کرسی دانشگاهی نداشت؛ اما بیش از هر استاد دانشگاه، بر روی پژوهشگران حوزه مردم شناسی و فرهنگ مردم تاثیرگذار بود. ایشان در حوزه مردم شناسی از پیشگامان و اولین‌هاست؛ به عبارتی در هر حوزه‌ای جزو اولین‌ها است. او جزو اولین‌هایی است که راجع به ایلات ایران کار کرده و مقاله نوشته است. او از پیشگامان مردم شناسی شهری نیز هست.
دکتر بلوکباشی مقالاتی در دهه ۴۰ در مورد موضوعات حوزه شهری‌ایران نوشته است که به نظر من ماندگار هستند. در حوزه فیلم مردم شناسی بسیار زود ورود کرد و توانست دراین حوزه فیلم بسازد.
دالوند ادامه داد: او تنها به مسائل ایران و موضوعات مردم شناسی اکتفا نکرده است. چون بسیاری از هم قطاران ایشان می توانستند‌این کارها را گردآوری کنند، ایشان تمایلی قوی به موضوعات نظری حوزه انسان شناسی نشان داده است و یکی از نگاه‌های جالب‌ایشان در حوزه مردم شناسی نگریستن به دیگری و در خود زیستن است و یکی از رویکردهای مهم‌ایشان در حوزه تحلیل مردم شناسی است، البته در حوزه روش شناسی و تاریخ مردم شناسی در جهان و‌اندیشه‌های مردم شناسی نیز گام‌های مهمی برداشته است.
اودر پایان سخنان خود گفت: همه این موارد اشعار به این دارد که او دارای نوعی مردم شناسی همه جانبه و همه نگر است؛ لذا متمرکز بر یک نقطه نبوده و همین بلوکباشی را در عرصه مردم شناسی بلوکباشی کرده است. او در عرصه آموزش هم موفق بود و برای اولین بار آموزش را با کتاب معروفی که برای آموزش فرهنگ مردم و فرهنگ عامه در سطح ابتدایی بود، شروع کرد.
ایشان اولین کسی بود که دراین حوزه قلم زد و کتابی برای تدریس در مدارس هم نوشت. او اولین کسی است که مقالات مردم شناسی را جمع آوری کرد و کتابشناسی مردم شناسی را نیز تألیف نمود. حق امثال دکتر بلوکباشی این است که همیشه حرمتشان حفظ شود و از آنها تجلیل به عمل بیاید.
آثار پرمحتوای بلوکباشی
آخرین سخنران‌این نشست علیرضا حسن زاده بود. او بیان کرد: آنگاه که می خواهیم در مورد استاد علی بلوکباشی و نقش او در تاریخ مردم شناسی معاصر ایران سخن بگوییم، از دو زاویه باید به این موضوع بپردازیم: اول نقشی که‌ایشان بر موسسات و نهاد‌های مردم شناسی و نهاد‌های مرتبط با‌این رشته داشتند و دیگر نقشی که به عنوان مولف آثار و کتاب‌ها و مقالاتی پر محتوا و گرانسنگ در تاریخ معاصر مردم شناسی ایران بازی کردند.
حسن زاده ادامه داد: می دانیم که زمینه‌های گفتمانی ظهور مردم شناسی پس از انقلاب مشروطه فراهم شد، اما در واقع نهادسازی رشته مردم شناسی با تاسیس مرکزی رقم خورد که استاد علی بلوکباشی در آن نقشی بسیار برجسته داشت.
در حدود سال‌های ۱۳۱۵ و ۱۳۱۶ شمسی موزه مردم شناسی تاسیس شد و بخشی از‌این موزه به مطالعات مردم شناسی و فرهنگ عامه اختصاص پیدا کرد و در طول سال‌های بعد مرکز مردم شناسی و فرهنگ عامه شکل گرفت که در آن سه چهره نقشی بسیار کلیدی داشت: آقای محمود خلیقی به عنوان مدیر‌این مرکز و استاد علی بلوکباشی به عنوان مغز متفکر‌این مرکز مطالعاتی و به گمان من هوشنگ پورکریم به عنوان یکی از شخصیت‌های برجسته‌ای که آثار گسترده‌ای در حوزه مطالعات اتوگرافیک داشت؛ از این حیث استاد علی بلوکباشی روی جهت علمی این موسسه نقش برجسته‌ای داشتند.
عضو هیأت علمی پژوهشکده مردم شناسی پژوهشگاه میراث فرهنگی و گردشگری تأکید کرد: پس از انقلاب تألیفات ایشان در دو حوزه مطالعات آیین و تاریخ فرهنگ و به نوعی مطالعات مردم شناسی تاریخی است. در حوزه مطالعات آیین کارهای برجسته‌ایشان در موضوعات نخل گردانی و نوروز و یلدا و چهارشنبه سوری و … است و آثار کلاسیک مردم شناسی ایران را در بر می گیرد .
در حوزه مردم شناسی تاریخی که به گونه‌ای تاریخ فرهنگ را از منظر مردم شناسی مورد مطالعه قرار می دهند، می توان به کار آشپز و آشپزی در‌ایران و یا فرهنگ غذا در ایران و کار قهوه خانه و قهوه خانه نشینی در‌ایران اشاره کنیم که‌این کارها بسیار ارزشمند‌ند. یا کارهایی که در مورد نمایشنامه‌های مختلف مثل نمایش‌های زنانه در کتاب «نگریستن به خود یا نگریستن» به دیگری انجام داده‌اند. این آثار در نسل‌های بعدی مردم شناسان اثر قابل توجهی گذاشته‌اند.
اختتامیه برنامه
در پایان‌این نشست نیز مهدی محقق طی سخنان کوتاهی گفت: بنده همیشه مسرور و خوشحال بودم که جناب آقای دکتر بلوکباشی در فعالیت‌های علمی حضور دارند و البته همواره در عرصه مردم شناسی منحصر به فرد هستند. آثار ایشان به لحاظ علمی در سطح بالایی است و همواره مورد استناد اهالی علم در داخل و خارج از کشور است.
اوتأکید کرد: از انجمن آثار و مفاخر فرهنگی هم تشکر می کنم که این مراسم را برگزار کردند تا گوشه‌ای از فعالیت‌های ایشان به جامعه علمی کشور معرفی شود.
در ادامه علی بلوکباشی نیز به ایراد سخن پرداخت و گفت: به سهم خودم از مدیریت و مجموعه همکاران انجمن آثار و مفاخر فرهنگی تشکر و قدردانی می کنم که این جلسه را برگزار کردند؛ اما در این فرصت کوتاه ضروری است که تأکید کنم، یکی از درس‌های مهمی که من آموخته ام، این است که همیشه در یک مسیر حرکت کنم و از شاخه‌ای به شاخه دیگر نروم.
در همه سال‌هایی که در حوزه پژوهش مسائل فرهنگ ایران تلاش می کردم، فقط در موضوع تخصصی خودم کار می کردم و آنچه که از بزرگان و استادانم آموختم را به روی کاغذ آوردم.
او افزود: از درس‌های دیگری که آموختم‌این بود که در کار تألیف و تحقیق نباید شتاب کرد؛ بنابراین پژوهشگر باید زمان طولانی‌ای را صرف تحقیق و پژوهش به خصوص در قالب کار میدانی ، تحقیق در اسناد کتابخانه‌ای و … کند تا به ماهیت وجودی موضوع تحقیق خود واقف شود؛ از‌این رو من زمانی شروع به نوشتن می کردم که نتیجه تحقیقات مرا اقناع می کرد.
این استاد برجسته مردم شناسی تأکید کرد: توصیه بنده به محققین و پژوهشگران جوان‌این است که حتما به این نکات کوتاهی که عرض کردم در مسیر علم آموزی ، پژوهشگری و تحقیقات علمی و فرهنگی توجه وافر داشته باشند.
اودرپایان سخنان خود گفت: انسان شناسان و مردم شناسان امروز جامعه ما، باید تلاش کنند تا دیوار بنای فرهنگی کشور که از سوی نسل ما و امثال بنده با صرف وقت طولانی و تلاش‌های فراوان، افراشته و بالا رفت، باز هم بالاتر برود ، چرا که این بنا نشانگر هویت ملی ما ایرانیان است.
در پایان‌این برنامه پس از رونمایی از کتاب زندگینامه و خدمات علمی و فرهنگی استاد دکتر علی بلوکباشی، لوح زرین سپاس و تقدیر انجمن آثار و مفاخر فرهنگی به این استاد برجسته مردم شناسی اهدا شد.
دراین برنامه حسن بلخاری رئیس انجمن آثار و مفاخر فرهنگی، مهدی محقق رئیس هیأت مدیره انجمن، ناصر تکمیل همایون جامعه‌شناس و عضو هیأت علمی پژوهشکده تاریخ پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی، جلال الدین رفیع فر استاد دانشگاه تهران و رئیس انجمن انسان شناسی‌ایران، ناصر فکوهی انسان شناس و استاد گروه انسان‌شناسی دانشکده علوم اجتماعی دانشگاه تهران، حمیدرضا دالوند عضو هیأت علمی پژوهشکده زبان شناسی پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی و دکتر علیرضا حسن زاده عضو هیأت علمی پژوهشکده مردم شناسی پژوهشگاه میراث فرهنگی و گردشگری سخنرانی کردند.درپایان‌این برنامه نیز علی بلوکباشی به ایراد سخن پرداخت.
حسن بلخاری در ابتدای‌این برنامه گفت: دکتر بلوکباشی مطالعات دکتری مردم‌شناسی خود را در دانشگاه آکسفورد انجام داده و زیر نظر محققان، اندیشمندان و نظریه‌پردازان معروف مکتب انسان‌شناسی جهان از جمله رودنی نیدم، ادوین آردنر، گادفری لینهاردت، پیتر لینهاردت و جان بیتی تحصیل و تحقیق نموده است. لکن تحصیل و تتبع در حوزه رشته‌ای علمی، یک امر است و شناخت عمیق و ژرف از فرهنگ بومی محقق و پژوهشگر امری دیگری است. اندیشمندانی که در غرب تحصیل کرده و متد دریافتی از فرهنگ و دانش آن قلمرو را به حوزه فرهنگی خویش تعمیم داده‌اند (بدون توجه به‌این‌که اصولاً امکان چنین تعمیم و توسیعی وجود دارد یا خیر؟ و اگر ممکن باشد نتایج و دستاوردهای درستی خواهد داشت یا نه؟) و نیز دانشمندانی که مبانی، متدها و شیوه‌ها را اخذ نموده و در تحقیق و تتبع فرهنگ و اندیشه خود با حفظ اصالت‌های بومی آن کوشیده‌اند.
او درادامه گفت: استاد بلوکباشی از جمله استادان و محققانی است که به این نکته وقوف کامل داشته و بر این بنیاد سعی نموده ابتدا فرهنگ جامعه‌ایرانی را مورد توجه قرار داده و سپس به تحقیقات بعضاً تک‌نگارانه خود -که وسعت موضوعی مقالات و آثار وی را سبب شده- بپردازد.
رئیس انجمن آثار و مفاخر فرهنگی در بخش دیگری از سخنان خود گفت: این استاد برجسته کشور در یکی از مصاحبه‌های خود دریافت دقیق خود از فرهنگ ایرانی را بیان نموده و به‌درستی به وجود دو فرهنگ در جامعه ایرانی اشاره می کند: «در شهرهای ایران عموماً دو فرهنگ متفاوت از یکدیگر وجود دارند: یکی فرهنگ گروه‌ها و جوامعی که هنوز بافت سنتی آن کم و بیش حفظ شده، و دیگری فرهنگ گروه‌ها و جوامعی که در خط فناوری مدرنیت یا تجدد قرار گرفته‌اند.
بنابراین در زمینه مطالعه فرهنگ در شهرهای ایران امروز مردم‌نگاران با دو نوع فرهنگ و مجموعه‌ای از کنش‌ها و تفکرات و باورهای مردمی سروکار دارند که در زندگی روزمره در دو قلمرو سنت و مدرنیته فعالیت می کنند و با وجود تمایز‌این دو فرهنگ، با یکدیگر نیز درآمیخته‌اند.
مردم‌شناس در تحقیق موضوعات مربوط به شهر لازم است رویکردی دقیق به تکثر فرهنگی و سیال بودن فرهنگ در جامعه شهری و تعارضات فرهنگی و تقابل مدرنیته با سنت، [داشته] و [با ادراک] مشکلات و معضلات ناشی از آنها بکوشد تا در تحقیقاتش به نتیجه مطلوب برسد.»
استاد دانشگاه در پایان سخنان خود تأکید کرد: نکته مهم و کلیدی‌این‌که در جامعه‌ایرانی،این دو فرهنگ به هم آمیخته و آغشته‌اند و‌این آمیختگی، البته تحقیق و پژوهش مردم‌نگارانه در باب آنها را سخت خواهد نمود.
خاصه‌این‌که بلوکباشی با اذعان به سخن دکتر ناصر فکوهی که روش دقیق مردم‌نگاری را شامل پژوهش‌های بین رشته‌ای، کل‌گرا، تلفیقیِ ژرف‌گرا و پهناگرا می‌داند، جامعه‌های مدرن را بستر مناسبی برای یک مردم‌نگاری مطلوب با روش‌های فوق نمی‌داند؛ زیرا جامعه‌های مدرن کلیت‌گریزند و با‌این ویژگی به سادگی در قلمرو تحقیقات محققان و پژوهشگران، آن هم بر بنیاد و روش‌های فوق‌الذکر، قرار نمی گیرند.
بلوکباشی؛ مردم شناسی و تاریخ فرهنگی
درادامه ناصر تکمیل همایون به‌ایراد سخن پرداخت و گفت: آقای بلوکباشی شخصیت فرهنگی محترم و معتبری است که مردم و محققان و دست‌اندرکاران فعالیت‌های اجتماعی و فرهنگی و تاریخی دوست دارند تا درباره‌ایشان گفت وگو شود و مسائل فرهنگی مورد اعتقاد‌ایشان در معرض شناخت قرار بگیرد.
من با کارهای‌ایشان آشنا هستم و بر زحمات و دقت‌ایشان در تحقیقات علمی وقوف کامل دارم. شاید سخت باشد که بگوییم ایشان در ایران نظیری دارند یا نه ولی تا جایی که من شناخت دارم، بسیاری از مردم شناسان و فرهنگ شناسان ما روی علاقه شخصی و با مطالعاتی که برایشان پیش می آید به سمت فرهنگ شناسی و مردم شناسی کشیده می شوند ولی آقای بلوکباشی کسی ست که از آغاز خود را آماده شناخت علم مردم شناسی و تاریخ فرهنگی و جامعه شناسی فرهنگی قرار داده و پایه‌های خوبی را انتخاب کرده است.
او اضافه کرد: در‌ایران بدون شناخت تاریخ و فرهنگ‌ایرانی فرهنگ شناسی معنی پیدا نمی کند‌ایشان در دوران تحصیل در کارشناسی‌این کار را انجام دادند. کسی که در تاریخ شناسی فرهنگی و ادبی متخصص باشد و شیوه‌های تحقیق مردم شناسی را نداند باز کمی می لنگد؛ایشان در دوران فوق لیسانس‌این کار را کردند و هم فرهنگ شناسی را ادامه دادند و هم با جامعه شناسی و تحقیقات اجتماعی آشنایی پیدا کردند و بعد برای تکمیل‌این دوره‌های علمی به خارج رفتتند.
تکمیل همایون درپایان گفت: ایشان در کنار کار دانشگاهی کارهای علمی و فرهنگی آزاد نیز انجام دادند. دفتر پژوهش‌های فرهنگی کتاب‌های متعددی در مورد نوروز و شب یلدا و مسائل مذهبی و تعزیه با همکاری‌ایشان و مرحوم صالحی منتشر کرد؛ همچنین تحقیقاتی در مورد تهران و مسائل مختلف فرهنگی آن،انجام دادند. علاوه بر آن در دایره المعارف بزرگ اسلام با سرپرستی آقای بجنوردی مقالات فراوانی از آقای بلوکباشی در مورد مسائل اجتماعی و تاریخ ایران نوشته شد که برخی از‌این کتاب‌ها و مقالات را به تازگی به صورت کتاب در آورده‌اند.
پیشکسوت رشته مردم شناسی
جلال الدین رفیع فر دیگر استاد و سخنران‌این نشست بود. او گفت: اگر بخواهیم از پیشکسوتان رشته مردم شناسی‌ایران نام ببریم، قطعا یکی از آنها علی بلوکباشی است. زمانی که در دهه ۱۳۴۰ رشته مردم شناسی به شکل علمی و دانشگاهی بنیان گذاری شد، ابتدا درموسسه مطالعات وتحقیقات اجتماعی وابسته دانشگاه تهران‌این رشته تاسیس می شود و مرحوم دکتر افشار نادری و بزرگان دیگری چون جواد صفی نژاد و محمود روح الامینی و … در این موسسه شروع به فعالیت‌های تحقیقاتی می کنند.
همچنین در وزارت فرهنگ و هنر آن زمان بخشی به نام بخش مطالعات مردم شناسی یا مرکز مردم شناسی‌ایران تاسیس می شود. استاد بلوکباشی یکی از پایه گذاران تاسیس‌این مرکز بودند و به همراه بزرگان دیگری چون محمود خلیقی و مصطفی صدیق و بعدها هوشنگ پور کریم و تعدادی دیگر کار را آغاز می کنند.استاد بلوکباشی علاوه بر‌اینکه پژوهشگری متبحر‌ند، پژوهشگری اخلاق مدار نیز هستند و به درجات علمی ارزشمندی نیز دست یافته‌اند.
استاد دانشگاه تهران اضافه کرد: آشنایی بنده و دکتر بلوکباشی به بیست سال قبل باز می گردد زمانی که دور یک میز نشستیم و برای تاسیس انجمن انسان شناسی‌ایران برنامه ریزی کردیم و به عنوان هیات موسس انجمن انسان شناسی ایران اولین ملاقات من با ایشان شکل گرفت؛ از آن زمان تا به امروز همکاری ما ادامه دارد و البته وسیع تر و عمیق تر هم شده است. من از دیدگاه‌های اخلاقی‌ایشان نیز بهره برده و می برم.
رئیس انجمن انسان شناسی‌ایران افزود: دکتر بلوکباشی، آثار بسیار ارزنده‌ای از خود به جا گذاشته‌اند که تا امروز ما در دانشگاه به عنوان منابع درسی از آنها استفاده می کنیم. حوزه کاری ایشان در درجه اول جوامع اصیل ایرانی بود؛ مخصوصا در جامعه عشایری فعالیت زیادی داشتند و کتابی ارزشمند به نام جامعه ایلی ایران را نیز تالیف کردند.
این کتاب علاوه بر حجم نسبتا متوسطی که دارد، دارای اطلاعات ارزنده‌ای است و به عنوان یکی از منابع درسی اصلی دراین رشته مورد استفاده است. از جمله دیگر کارهای درخشان‌ایشان کتبی است که ترجمه کرده‌اند به خصوص کتاب، نظریه‌های انسان شناسی؛ در مقدمه ایشان بر این کتاب، در باب بحث رایج و چالشی «انسان شناسی و مردم شناسی» سخن گفته‌اند، ایشان دراین مقدمه با استفاده از نظرات زبان شناسان‌این دو واژه را تعریف کرده‌اند و درباره استفاده از این دو اصطلاح دراین رشته توضیحاتی داده‌اند که فوق العاده ارزشمند است.
او در پایان تأکید کرد: یکی از آخرین کارهای برجسته ایشان نیز مقاله‌ای در دایره المعارف بزرگ اسلامی در مورد شهر تهران است و مدخلی مطول و ریزبینانه که فقط یک مردم شناس حرفه‌ای می تواند این نکات را در مورد شهر تهران ببیند و بیان کند.
آمادگی همیشگی برای کمک به جوانان
در ادامه این برنامه ناصر فکوهی طی سخنانی گفت: از جمله خصوصیات ارزشمند دکتر بلوکباشی استقبال از رابطه بین نسلی و آمادگی همیشگی‌اش برای کمک به جوانان و انتقال تجربه‌هایش به آنان است؛ چنان‌که از دهه ۱۳۸۰ وارد رابطه‌ای نزدیک با گروه انسان‌شناسی دانشکده علوم اجتماعی دانشگاه تهران، انجمن انسان‌شناسی‌ایران و مؤسسه انسان‌شناسی و فرهنگ شده است.
او از نخستین انسان‌شناسان برجسته‌ای است که عضویت در شورای عالی‌این مؤسسه را پذیرفت و همکاری جدی خود را با آن از سال‌های اولیه فعالیت در وبگاه و سپس با حضور در جلسه‌های عمومی مؤسسه آغاز کرد. در این همکاری‌ها، بلوکباشی نشان داد که به رغم پیشکسوت بودن، نسبت به نظریه‌های جدید و تجربه و باورها و شیوه‌های کار نسل‌های جدید بسیار پذیرا و آماده همگام شدن است؛ و هیچ اِبایی از انتقال تمام تجربه‌های خود به‌این نسل‌ها را برای بهترشدن آینده این رشته در‌ایران ندارد.
اوافزود: امروز علی بلوکباشی با گنجینه بزرگی از خدمات فرهنگی؛ هشتاد سالگی را پشت سر گذاشته است و با تألیف و ترجمه ده‌ها کتاب از جمله کتاب ارزشمند تاریخ انسان‌شناسی اثر اریکسن و نیلسن نشان داده است که تمایل ویژه‌ای در به روز کردن خود و‌اندیشه‌هایش در علم انسان‌شناسی دارد. او جزء مشارکت‌کنندگان فعال در سمینار انسان‌شناسی‌ایران بود که در تابستان سال ۲۰۰۶ در فرانکفورت برگزار شد.
دراین سمینار بیش از ۱۵ نفر از انسان‌شناسان ایرانی و غیرایرانی متخصص فرهنگ ایران از چند نسل از کشورهای اروپایی و امریکا به گرد هم آمدند تا درباره وضعیت کنونی و چشم‌اندازهای آتی انسان‌شناسی در‌ایران گفت‌وگو کنند. نتیجه سمینار نیز در کتاب مفهوم‌سازی در انسان‌شناسی‌ایران، گذشته و چشم‌اندازهای آینده (برگن، ۲۰۱۲) زیر نظر و با ویرایش علمی خانم دکتر شهناز نجم‌آبادی به زبان انگلیسی منتشر شد.
فکوهی تأکید کرد: بدین ترتیب بلوکباشی نشان داد تمایل دارد رابطه‌ای تنگاتنگ با نسل پس از خود داشته باشد و اصولاً دغدغه آینده‌این رشته را در اشکال و ابعاد مختلفش دارد و برخلاف برخی دیگر از هم دوره‌ای‌های خود بر آن نیست که مردم‌شناسی را در چارچوب‌هایی که دیگر در جامعه‌ایران وجود ندارند، حفظ کند.
تأثیر در حوزه مردم شناسی و فرهنگ مردم
حمید رضا دالوند دیگر سخنران‌این برنامه بود. اودر ابتدا گفت: دکتر بلوکباشی انسانی نجیب و شریف و دلسوز و مهربان و‌ایران دوست و منظم در امور کاری و زندگی است و‌این چیزی است که ما از‌این انسان سراغ داریم و همیشه چه از لحاظ ظاهری و چه در امور کاری انسانی بسیار منظم است و امور ایشان حساب و کتاب دارد.
او افزود: دکتر بلوکباشی کرسی دانشگاهی نداشت؛ اما بیش از هر استاد دانشگاه، بر روی پژوهشگران حوزه مردم شناسی و فرهنگ مردم تاثیرگذار بود. ایشان در حوزه مردم شناسی از پیشگامان و اولین‌هاست؛ به عبارتی در هر حوزه‌ای جزو اولین‌ها است. او جزو اولین‌هایی است که راجع به ایلات ایران کار کرده و مقاله نوشته است. او از پیشگامان مردم شناسی شهری نیز هست.
دکتر بلوکباشی مقالاتی در دهه ۴۰ در مورد موضوعات حوزه شهری‌ایران نوشته است که به نظر من ماندگار هستند. در حوزه فیلم مردم شناسی بسیار زود ورود کرد و توانست دراین حوزه فیلم بسازد.
دالوند ادامه داد: او تنها به مسائل ایران و موضوعات مردم شناسی اکتفا نکرده است. چون بسیاری از هم قطاران ایشان می توانستند‌این کارها را گردآوری کنند، ایشان تمایلی قوی به موضوعات نظری حوزه انسان شناسی نشان داده است و یکی از نگاه‌های جالب‌ایشان در حوزه مردم شناسی نگریستن به دیگری و در خود زیستن است و یکی از رویکردهای مهم‌ایشان در حوزه تحلیل مردم شناسی است، البته در حوزه روش شناسی و تاریخ مردم شناسی در جهان و‌اندیشه‌های مردم شناسی نیز گام‌های مهمی برداشته است.
اودر پایان سخنان خود گفت: همه این موارد اشعار به این دارد که او دارای نوعی مردم شناسی همه جانبه و همه نگر است؛ لذا متمرکز بر یک نقطه نبوده و همین بلوکباشی را در عرصه مردم شناسی بلوکباشی کرده است. او در عرصه آموزش هم موفق بود و برای اولین بار آموزش را با کتاب معروفی که برای آموزش فرهنگ مردم و فرهنگ عامه در سطح ابتدایی بود، شروع کرد.
ایشان اولین کسی بود که دراین حوزه قلم زد و کتابی برای تدریس در مدارس هم نوشت. او اولین کسی است که مقالات مردم شناسی را جمع آوری کرد و کتابشناسی مردم شناسی را نیز تألیف نمود. حق امثال دکتر بلوکباشی این است که همیشه حرمتشان حفظ شود و از آنها تجلیل به عمل بیاید.
آثار پرمحتوای بلوکباشی
آخرین سخنران‌این نشست علیرضا حسن زاده بود. او بیان کرد: آنگاه که می خواهیم در مورد استاد علی بلوکباشی و نقش او در تاریخ مردم شناسی معاصر ایران سخن بگوییم، از دو زاویه باید به این موضوع بپردازیم: اول نقشی که‌ایشان بر موسسات و نهاد‌های مردم شناسی و نهاد‌های مرتبط با‌این رشته داشتند و دیگر نقشی که به عنوان مولف آثار و کتاب‌ها و مقالاتی پر محتوا و گرانسنگ در تاریخ معاصر مردم شناسی ایران بازی کردند.
حسن زاده ادامه داد: می دانیم که زمینه‌های گفتمانی ظهور مردم شناسی پس از انقلاب مشروطه فراهم شد، اما در واقع نهادسازی رشته مردم شناسی با تاسیس مرکزی رقم خورد که استاد علی بلوکباشی در آن نقشی بسیار برجسته داشت.
در حدود سال‌های ۱۳۱۵ و ۱۳۱۶ شمسی موزه مردم شناسی تاسیس شد و بخشی از‌این موزه به مطالعات مردم شناسی و فرهنگ عامه اختصاص پیدا کرد و در طول سال‌های بعد مرکز مردم شناسی و فرهنگ عامه شکل گرفت که در آن سه چهره نقشی بسیار کلیدی داشت: آقای محمود خلیقی به عنوان مدیر‌این مرکز و استاد علی بلوکباشی به عنوان مغز متفکر‌این مرکز مطالعاتی و به گمان من هوشنگ پورکریم به عنوان یکی از شخصیت‌های برجسته‌ای که آثار گسترده‌ای در حوزه مطالعات اتوگرافیک داشت؛ از این حیث استاد علی بلوکباشی روی جهت علمی این موسسه نقش برجسته‌ای داشتند.
عضو هیأت علمی پژوهشکده مردم شناسی پژوهشگاه میراث فرهنگی و گردشگری تأکید کرد: پس از انقلاب تألیفات ایشان در دو حوزه مطالعات آیین و تاریخ فرهنگ و به نوعی مطالعات مردم شناسی تاریخی است. در حوزه مطالعات آیین کارهای برجسته‌ایشان در موضوعات نخل گردانی و نوروز و یلدا و چهارشنبه سوری و … است و آثار کلاسیک مردم شناسی ایران را در بر می گیرد .
در حوزه مردم شناسی تاریخی که به گونه‌ای تاریخ فرهنگ را از منظر مردم شناسی مورد مطالعه قرار می دهند، می توان به کار آشپز و آشپزی در‌ایران و یا فرهنگ غذا در ایران و کار قهوه خانه و قهوه خانه نشینی در‌ایران اشاره کنیم که‌این کارها بسیار ارزشمند‌ند. یا کارهایی که در مورد نمایشنامه‌های مختلف مثل نمایش‌های زنانه در کتاب «نگریستن به خود یا نگریستن» به دیگری انجام داده‌اند. این آثار در نسل‌های بعدی مردم شناسان اثر قابل توجهی گذاشته‌اند.
اختتامیه برنامه
در پایان‌این نشست نیز مهدی محقق طی سخنان کوتاهی گفت: بنده همیشه مسرور و خوشحال بودم که جناب آقای دکتر بلوکباشی در فعالیت‌های علمی حضور دارند و البته همواره در عرصه مردم شناسی منحصر به فرد هستند. آثار ایشان به لحاظ علمی در سطح بالایی است و همواره مورد استناد اهالی علم در داخل و خارج از کشور است.
اوتأکید کرد: از انجمن آثار و مفاخر فرهنگی هم تشکر می کنم که این مراسم را برگزار کردند تا گوشه‌ای از فعالیت‌های ایشان به جامعه علمی کشور معرفی شود.
در ادامه علی بلوکباشی نیز به ایراد سخن پرداخت و گفت: به سهم خودم از مدیریت و مجموعه همکاران انجمن آثار و مفاخر فرهنگی تشکر و قدردانی می کنم که این جلسه را برگزار کردند؛ اما در این فرصت کوتاه ضروری است که تأکید کنم، یکی از درس‌های مهمی که من آموخته ام، این است که همیشه در یک مسیر حرکت کنم و از شاخه‌ای به شاخه دیگر نروم.
در همه سال‌هایی که در حوزه پژوهش مسائل فرهنگ ایران تلاش می کردم، فقط در موضوع تخصصی خودم کار می کردم و آنچه که از بزرگان و استادانم آموختم را به روی کاغذ آوردم.
او افزود: از درس‌های دیگری که آموختم‌این بود که در کار تألیف و تحقیق نباید شتاب کرد؛ بنابراین پژوهشگر باید زمان طولانی‌ای را صرف تحقیق و پژوهش به خصوص در قالب کار میدانی ، تحقیق در اسناد کتابخانه‌ای و … کند تا به ماهیت وجودی موضوع تحقیق خود واقف شود؛ از‌این رو من زمانی شروع به نوشتن می کردم که نتیجه تحقیقات مرا اقناع می کرد.
این استاد برجسته مردم شناسی تأکید کرد: توصیه بنده به محققین و پژوهشگران جوان‌این است که حتما به این نکات کوتاهی که عرض کردم در مسیر علم آموزی ، پژوهشگری و تحقیقات علمی و فرهنگی توجه وافر داشته باشند.
اودرپایان سخنان خود گفت: انسان شناسان و مردم شناسان امروز جامعه ما، باید تلاش کنند تا دیوار بنای فرهنگی کشور که از سوی نسل ما و امثال بنده با صرف وقت طولانی و تلاش‌های فراوان، افراشته و بالا رفت، باز هم بالاتر برود ، چرا که این بنا نشانگر هویت ملی ما ایرانیان است.
در پایان‌این برنامه پس از رونمایی از کتاب زندگینامه و خدمات علمی و فرهنگی استاد دکتر علی بلوکباشی، لوح زرین سپاس و تقدیر انجمن آثار و مفاخر فرهنگی به این استاد برجسته مردم شناسی اهدا شد.
نظر شما