کرونا که آمد، همه فکر می‌کردند دنیا چقدر برای انسان‌ها جای بدی شده است؛ اما این تازه آغاز ماجرا برای اهالی افغانستان بود. فارغ از همه تحلیل‌های سیاسی، با آمدن طالبان، بازار فرهنگ و کتاب در این کشور تاریخی، کساد شد و طولی نکشید که فرار و نجات جان، به تنها دغدغه مردم تبدیل شد.
به بهانه خالی‌ماندن غرفه افغانستان در نمایشگاه کتاب فرانکفورت به سراغ نادر موسوی، مدیر مدرسه فرهنگ و مدیر انتشارات آمو رفتم؛ ناشری که از سال 96 فعالیت خود را آغاز کرد و در حوزه تخصصی ادبیات، تاکنون بیش از 16 عنوان کتاب کودک و بیش از 90 عنوان کتاب بزرگسال منتشر کرده است. موسوی، سردبیر مجله ماهنامه کودکان آفتاب است؛ مجله‌ای که از سال 94 تا 96 منتشر شد و به دلیل گرانی کاغذ نتوانست به فعالیت خود ادامه بدهد. این ناشر افغانستانی از غصه‌اش برای غرفه خالی افغانستان گفت و آینده نشر در این کشور را سرگردان و نامعلوم دانست.
درباره تصویر غرفه خالی افغانستان در نمایشگاه کتاب فراکفورت برایمان بگویید؟
من هم این تصویر را دیدم که یک ناشر افغانستانی در این نمایشگاه کتاب شرکت کرده بود و کتابی با خودش نبرده بود. آن تصویر؛ وضعیت اهالی فرهنگ در افغانستان بود، کسانی که برنامه‌ریزی کرده بودند و با همه امکانات کم و کاستی‌ها می‌خواستند در جایی کنار دیگر ناشران دنیا حاضر شوند؛ اما ناگهان از همه‌چیز محروم ماندند.
همه آدم‌ها در شرایط خطر، نخست به فکر نجات جان خودشان هستند و عرضه کتاب برایشان اولویتی ندارد. بسیاری از ناشران افغانستان هم ممکن است در این نمایشگاه غرفه گرفته یا هماهنگ کرده باشند؛ اما به دلیل حضور طالبان نتوانستند کتابی به نمایشگاه ببرند.
مشخصا چه موانعی باعث شد این اتفاق بیفتد؟
با حضور طالبان در کشور، افغانستان نتوانست در چنین نمایشگاه مهمی حاضر شود. آن‌ها با چه پرچمی در این نمایشگاه حاضر می‌شدند؟ اگر با پرچم دولت قبلی حاضر می‌شدند، با دولت جدید به مشکل می‌خوردند و در خطر قرار می‌گرفتند. اگر هم می‌خواستند با پرچم دولت جدید حاضر شوند، این دولت هنوز مورد تایید مجامع بین‌المللی قرار نگرفته بود. مساله دیگر این بود که در صورت شرکت و بردن کتاب به نمایشگاه کتاب فرانکفورت، ممکن بود این ناشران مورد تعقیب قرار بگیرند و جانشان به خطر بیفتد، کتاب‌های آن‌ها زیر ذره‌بین برود و برای کتاب‌های عرضه‌شده در این نمایشگاه جهانی، مورد بازخواست قرار بگیرند.
متاسفانه به دلیل نبودن ثبات در افغانستان، ناشران افغانستانی نتوانستند در چنین نمایشگاه مهمی حاضر شوند؛ زیرا داخل افغانستان اکنون هرج و مرج و فضا به شدت ملتهب است. حتی پروازی برای خارج از افغانستان وجود ندارد و دسترسی به هواپیما و ویزای وزارتخانه در این کشور اکنون مشکل است. من به عنوان یک ناشر و کسی که در حوزه فرهنگ و نشر افغانستان کار می‌کند، بسیار برای غرفه خالی افغانستان در نمایشگاه کتاب فرانکفورت ناراحت شدم و غصه خوردم که چرا افغانستان این در وضعیت غم‌انگیز و بی‌سروسامان قرار دارد.
سابقه‌ای از حضور افغانستان در نمایشگاه کتاب فرانکفورت دارید؟
سال‌های قبل از کرونا و در زمان دولت‌های قبلی، ناشران افغانستانی (حداکثر 4 تا 5 ناشر) در نمایشگاه‌های کتاب فرانفکفورت شرکت می‌کردند. بیشتر ناشران به دلیل هزینه‌های بالای سفر، این امکان را نداشتند و تنها برخی با تمکن مالی می‌توانستند در این رویداد حاضر شوند. بسیاری از ناشران افغانستانی در نمایشگاه کتاب‌های خارجی، غرفه را به‌صورت دسته جمعی رزرو می‌کردند؛ اما ناشران افغانستانی در نمایشگاه کتاب تهران همیشه غرفه مستقل می‌گرفتند.
نمایشگاه کتاب فرانکفورت، قدیمی‌ترین و بزرگ‌ترین نمایشگاه کتاب جهان است و یک اتفاق بزرگ جهانی به‌شمار می‌آید که حضور در آن تجربیات نابی را برای ناشران به همراه دارد و به آن‌ها این فرصت را می‌دهد که از لاک محلی و منطقه‌ای خود بیرون بیایند، پیشرفت‌های حوزه کتاب و مراکز پخش را ببینند، با ناشران خارجی ارتباط برقرار کنند و در زمینه دیجیتال‌سازی هم به‌روز شوند.
فایده حضور در این نمایشگاه‌ها برای کشورهایی مانند افغانستان چیست؟
نویسندگان افغانستانی می‌توانند در نمایشگاه‌هایی مانند فرانکفورت؛ در غرفه افغانستان همدیگر را ببینند. شاید خیلی‌ها تصور کنند اصلا در افغانستان نشری وجود ندارد؛ درحالیکه ناشران فعالی در این کشور وجود داشتند. ناشران، تا در مجامع بین‌المللی حاضر نشوند و پرچم کشورشان را بالا نبرند، نمی‌توانند خودشان و نشرشان را معرفی کنند؛ زیرا کشورهای جهان فقط از طریق حضور در مجامع بین‌المللی است که می‌توانند ناشران کشورهایی مانند افغانستان را بشناسند. افزون بر این امکان همکاری در زمینه‌های مختلف مانند ترجمه و آشنایی با منابع روز جهان هم در این نمایشگاه‌ها به وجود می‌آید.
کسانی که خارج از افغانستان هستند، بهتر نیست حضور فعال‌تری در نمایشگاه‌های خارجی کتاب مانند فرانکفورت داشته باشند ؟
اهالی فرهنگ و ادب و هنر به دلیل قرابت و نزدیکی به داستان‌های کتاب و نمایشگاه، هرجا باشند، خودشان را به این مکان‌ها می‌رسانند؛ اما ناشران اکنون و در شرایط جدید افغانستان، آواره شده‌اند و باید نشرشان را در کوله‌پشتی‌شان بگذارند و ببینند کجا می‌توانند کتاب‌های خود را منتشر کنند.
برای مثال مرکز پخش نشر تاک در کابل افغانستان فعلا تعطیل شده و در حال بررسی هستیم تا مشخص شود این پایگاه باید کجا دوباره فعال شود؛ زیرا در شرایط فعلی، دیگر کسی کتاب نمی‌خرد و همه فکر جانشان هستند. یکی از دوستان من که نویسنده است و پذیرش آلمان را گرفته بود، نتوانست با پرواز از افغانستان خارج شود و با هزار بدبختی از طریق پاکستان خارج شد. او می‌گفت: «ما وقتی می‌خواستیم از افغانستان خارج شویم، حتی فرصت نکردیم لپ‌تاپمان را برداریم و با همان وسایلی که دستمان بود، فرار کردیم. افغانستان در شرایطی است که افراد فعلا باید جانشان را نجات دهند. بر اساس هرم مازلو هم نگاه کنید، می‌بینید نشر و کتاب در اولویت چندم است.
گفتید ناشران افغانستانی تمایل دارند در نمایشگاه کتاب تهران شرکت کنند؟ دلیل این تمایل چیست؟
ناشران افغانستان از قبل طالبان در نمایشگاه‌های مختلف جهانی شرکت می‌کردند و به‌خصوص این حضور در نمایشگاه‌های کتاب تهران پررنگ‌تر بود. این امر دو دلیل داشت. نخست این که ایران به دلیل هم‌جواربودن با کشور افغانستان و زبان مشترک و نزدیکی بُعد مکانی؛ بیشتر مورد اقبال ناشران افغانستانی است. دلیل دوم وجود کتاب‌های زیادی فارسی است که در ایران منتشر می‌شود و به زبان افغانستان نزدیک است.
انتشارات آمو سال 97 در نمایشگاه کتاب تهران شرکت کرد و اتفاقا غرفه‌ای بسیار دورافتاده‌ای هم داشت که رفت‌‌وآمد در آن‌جا بسیار کم صورت می‌گرفت؛ اما با این وجود آن سال حضور بسیار خوبی داشتیم و با 42 عنوان کتاب در نمایشگاه کتاب تهران حاضر شدیم. در این نمایشگاه به عنوان انتشارات آمو و همچنین نماینده نشر تاک در افغانستان حاضر شدیم.
سال 94 افغانستان میهمان ویژه نمایشگاه کتاب تهران بود و 35 ناشر افغانستانی در نمایشگاه تهران حاضر شدند. در نمایشگاه کتاب تهران ناشران افغانستانی را به عنوان ناشران داخلی در نظر می‌گیرند و نگاه حمایتی خوبی ازطرف ایران برای ناشران افغانستانی وجود دارد. هزینه‌های غرفه برای ناشران افغانستانی مانند ناشران داخلی حساب می‌شد و حضورشان با 50 درصد تخفیف همراه بود؛ درحالیکه هزینه‌های کشورهای خارجی و ناشران آن‌ها برای حضور در نمایشگاه کتاب تهران به یورو و دلار محاسبه می‌شود.
از سوی دیگر به‌جز بررسی‌های معمول، سخت‌گیری‌های زیادی برای ورود کتاب‌های ناشران افغانستانی به نمایشگاه تهران وجود نداشت. این موارد باعث می‌شد مهاجران افغانستانی که سابقه حضور در ایران و افغانستان را دارند؛ با آثار نابی رو‌به‌رو شوند و شیفتگان زبان فارسی و علاقه‌مندان به ادبیات داستانی و شعر افغانستان در این نمایشگاه مشتاقانه حضور پیدا کنند.
به نظر شما ناشران افغانستانی می‌توانند در سال‌های بعد در نمایشگاه‌هایی مانند فرانکفورت شرکت کنند؟
پرسش اساسی‌تر که مهم‌تر از شرکت در نمایشگاه فرانکفورت است، وضعیت ناشران داخل افغانستان است. باید دید با حضور طالبان چه اتفاقی برای اهالی نشر خواهد افتاد. اکنون متاسفانه افغانستان شرایط سیاسی و فرهنگی پایداری ندارد؛ به‌طوری‌که حتی یک ناشر از داخل کشور نمی‌تواند در سطح بین‌المللی در نمایشگاه شرکت کند. حتی ممکن است در سال‌های بعد وضعیت بدتر شود و دیگر امکان حضور ناشران افغانستانی در نمایشگاه هایی از این دست مهیا نشود؛ و حتی ممکن است امکان ادامه حیات چاپ و نشر کتاب در این کشور از بین برود. خیلی از ناشران ممکن است به دلیل قوانین سخت جمع کنند یا نتوانند کتاب منتشر کنند. در این 20 سال خیلی از کتاب‌ها در افغانستان ممیزی نمی‌شد؛ زیرا مجوز قبل از چاپ در افغانستان وجود نداشت.
وزارت فرهنگ افغانستان در این سال‌ها کتاب‌های ناشران را موشکافانه بررسی نمی‌کردند و اگر کتابی منتشر می‌شد و سروصدا می‌کرد تازه بعد از آن به محتوا و مجوزدادن به آن، قدری محتاط‌تر عمل می‌شد. حتی مساله ممیزی و سرفصل‌های محدودکننده برای انتشار کتاب ناشران قبل از تغییرات سیاسی اخیر، بسیار بسیار کمرنگ بود.
مرکز پخش تاک در افغانستان چه سرنوشتی پیدا کرد؟
سال 89 نشر تاک که نشر پرکاری در حوزه ی ادبیات داستانی و شعر است؛ فعالیت خود را آغاز کرد. نشر تاک در افغانستان کتاب‌های زیادی چاپ کرده است؛ و در واقع مرکز پخش این نشر در کابل افغانستان قرار داشت. زکیه میرزایی، مدیرمسئول نشر تاک و نویسنده نامداری که در عرصه بین‌المللی هم شناخته‌شده است، سال‌هاست خارج از افغانستان در سوئد زندگی می‌کند. این مرکز پخش همکارانی داخل افغانستان داشتند که در قالب مرکز پخش تاک می‌توانستند کتاب‌هایشان را توزیع کنند. این ناشر با برخی از چاپخانه‌ها در ایران همکاری‌هایی را داشت. این نشر و مرکز پخش، با تغییرات سیاسی رخ‌داده در افغانستان سفارش‌های خود در ایران را لغو کرد و به مرکز پخش خوددر کابل دستور داد چندین عنوان کتاب خود را بسوزانند تا به دست دولت جدید نیفتد؛ کتاب‌هایی که در حوزه ادبیات بود و نزدیک به آمدن طالبان دستور سوزانده‌شدن آن از سوی مدیر پخش تاک صادر شد.
نظر شما