خبرگزاری کتاب ایران(ایبنا)، با برگزاری میزگرد «بررسی رویکردهای نوین سی‌و‌سومین نمایشگاه بین‌المللی کتاب تهران» به ابعاد مختلف این رویداد فرهنگی با حضور محسن پرویز، رئیس انجمن قلم و عضو شورای سیاستگذاری نمایشگاه کتاب، حسین صفری، مدیر کمیته اجرایی و پشتیبانی نمایشگاه کتاب و محمدتقی حق‌بین، ناشر و کتابفروش پرداخته است.
در بخش نخست این نشست، چرایی برگزاری همزمان نمایشگاه مجازی و فیزیکی، ضرورت بررسی و واکاوی اطلاعات و داده‌های بیشتر از فروش کتاب در نمایشگاه مجازی، چگونگی جانمایی همه ناشران در فضای مسقف، حضور کتابفروشان در نمایشگاه کتاب و سازوکارهای اجرایی شدن این موضوع در گفت‌وگو با کارشناسان مطرح شده است.
نمایشگاه امسال بعد از دو سال وقفه با تفاوت‌هایی در اجرا برگزار شد، تجربه برگزاری همزمان نمایشگاه مجازی و فیزیکی یکی از ویژگی‌های نمایشگاه سی‌و‌سوم بود که با استقبال قابل‌توجه کتاب‌دوستان و ناشران روبه‌رو شد و توانست تا حدودی به الگوی دیرینه مدنظر ناشران و کارشناسان فرهنگی در زمینه برگزاری نمایشگاه نزدیک شود. نظر شما در این زمینه چیست؟
پرویز: ایام کرونا فرصتی ایجاد کرد که اگر از این فرصت به خوبی بهره‌برداری کرده باشیم به نفع اقتصاد نشر خواهد بود، این فرصت در واقع دسترسی به کتاب را به شکل غیرحضوری فراهم کرد. یکی از مشکلات اصلی حوزه نشر، نبود محل‌های عرضه کتاب و پایین بودن تعداد کتابفروشان به نسبت تعداد تولیدکنندگان و ناشران است، در این زمینه آمارهای غیررسمی می‌گویند که نسبت کتابفروشان به ناشران یک‌سوم یا یک‌پنجم است. حتی کتابفروشی‌هایی هم که فعال هستند بیشتر عنوان کتابفروشی دارند، درگذشته اگرچه بیشتر لوازم‌التحریر در کتابروشی‌ها فروخته می‌شد اما طی سال‌های اخیر گرایش به فروش صنایع دستی و اسباب‌بازی زیاد شده و وقتی داخل کتابفروشی‌ها می‌شویم بیشتر اسباب‌بازی‌فروشی و صنایع دستی دیده می‌شود که همین موضوع فضای عرضه کتاب‌ها را محدودتر می‌کند.
امکان دسترسی به کتاب به شکل غیرحضوری و خریداری کتاب از سایت‌ها و سامانه‌های فروش کتاب به‌صورت اینترنتی فرصتی بود که کرونا فراهم کرد. از سوی دیگر دو تجربه برگزاری نمایشگاه مجازی نیز ایجاد شده بود که این امکان را برای همه ناشران فراهم کرد تا کتاب‌هایشان را به‌صورت مجازی در همه کشور به نمایش بگذارند. شاید برخی ناشران بزرگ این امکان را داشته باشند که کتاب را به‌صورت اینترنتی بفروشند اما درصد زیادی از ناشران هنوز باید حمایت شوند و خودشان قادر به فراهم کردن این فضا نیستند.
نمایشگاه مجازی کتاب فرصتی فراهم کرد تا بخش فروشگاهی نمایشگاه کتاب را به‌صورت نمایشگاه مجازی در قالب دیدن کتاب‌ها و خواندن صفحات اول کتاب‌ها تجربه کنیم. زمانی که تصمیم گرفته شد نمایشگاه فیزیکی در سال 1401 برگزار شود، دغدغه‌هایی وجود داشت زیرا آمار و ارقام مبتلایان و درگذشتگان با آنچه اکنون است تفاوت داشت. در زمستان سال گذشته پیش‌بینی متخصصان اپیدمیولوژی هم این بود که اگر در ایام سال نو سفرهای نوروزی زیاد باشد، بعد از عید شاهد اوج‌گیری کرونا خواهیم بود. در این زمینه باید یک تصمیم سخت گرفته می‌شد، یا باید به پیش‌بینی متخصصان اعتماد می‌شد یا اینکه نسبت به این آمار بی‌اعتنا می‌بودیم و فکر می‌کردیم که شرایط امسال بهتر خواهد شد که البته کار عاقلانه‌ای نبود، اما حالت سوم این بود که تلاش کنیم نمایشگاه فیزیکی به گونه‌ای برگزار شود که اگر کرونا اوج گرفت نمایشگاه تعطیل نشود و این کار مستلزم این بود که بار نمایشگاه کم شود.
در این زمینه راهکارهای مختلفی در نظر گرفته و تلاش شد که سفر از سایر استان‌ها به نمایشگاه کم شود، یا کسانی که به فضای مجازی دسترسی دارند بتوانند خرید اینترنتی داشته باشند. به همین دلیل تصمیم گرفته شد که نمایشگاه مجازی و حضوری به‌صورت همزمان برگزار شود؛ البته در این زمینه قرار شد در نمایشگاه فیزیکی نیز نکاتی رعایت شود؛ مثلا راهروها عریض‌تر گرفته شود و مسیرهای رفت و آمد بیشتر شود تا جمعیت موجود در فضای گسترده‌تری از نمایشگاه بازدید کنند؛ همچنین تلاش شد جمعیت حاضر در نمایشگاه کم شود و نمایشگاه به شکل ایمن برگزار شود، الان که به این تصمیم نگاه می‌کنیم می‌بینیم که برگزاری همزمان دو نمایشگاه تصمیم درستی بود و گام اولی بود که کلا فروش به سمت فضای مجازی برود و نمایشگاه به محل عرضه و نمایش کتاب تبدیل شود. این کار هم به رونق اقتصاد نشر با حمایت از ناشران و کتابفروشان کمک می‌کند و هم اینکه نمایشگاه را کم‌کم به سمت ایده‌پردازی، محل گفت‌وگو و تعامل نویسنده و ناشر و سایر دست‌اندرکاران حوزه نشر می‌برد.
با توجه به محدودیت‌هایی که بیماری کرونا در زمان تصمیم‌گیری برگزاری نمایشگاه داشت و پیش‌بینی متخصصان، عاقلانه‌ترین و درست‌ترین تصمیم این بود که هم نمایشگاه فیزیکی و هم مجازی برگزار شود، زیرا تجربه دو مرحله برگزاری نمایشگاه مجازی در حوزه زیرساخت فراهم بود.
امسال شاهد بودیم که بخش زیادی از مخاطبان نمایشگاه امسال ترجیح دادند که اول از نمایشگاه بازدید داشته باشند سپس خرید خود را به صورت مجازی انجام دهند، این تجربه را شما هم شاهد بودید؟
صفری: باید بگویم با برگزاری نمایشگاه مجازی همزمان با نمایشگاه فیزیکی به نوعی پاسخ ستاد ملی مقابله با کرونا را هم دادیم، زیرا به ما گفته بودند میهمانان خارجی و استانی کم باشد که با برگزاری نمایشگاه مجازی به خوبی این موضوع اجرایی شد، حتی در بازدیدهای وزارت بهداشت و ستاد کرونا از نمایشگاه عنوان شد که توانستیم اصول را رعایت کنیم.
با توجه به اینکه من سالیان زیادی است در نمایشگاه کتاب حضور دارم، امسال شاهد تعریف جدیدی در این رویداد فرهنگی بودیم؛ از آنجایی که امسال یارانه نمایشگاه به بخش مجازی برده شد، فکر می‌کردیم در بخش فیزیکی شاهد ریزش زیادی در مخاطب هستیم اما این اتفاق نیفتاد، چنین موضوعی نشان داد که نمایشگاه کتاب یک پدیده اجتماعی فرهنگی به شمار می‌آید که نیاز جامعه است و خودش محوری شده تا مردم دور هم جمع شوند؛ همچنین نگاهی به آمار خرید نشان می‌دهد که اتفاقات خوبی هم در بخش فیزیکی رخ داده است. اختصاص یارانه به بخش مجازی و امکان خرید کتاب از این فضا با اختصاص 30 دستگاه در بخش‌های مختلف نمایشگاه فرصتی فراهم کرد که مردم همزمان با حضور در نمایشگاه، بتوانند از بخش مجازی کتاب مورد نیاز خود را هم خریداری کنند. من شاهد بودم که بسیاری از مردم پروفایل خود را روی دستگاه تشکیل می‌دادند و کتاب می‌خریدند، هرچند این موضوع چالش‌هایی را هم به همراه داشت، بخصوص در حوزه کودکان، زیرا بچه‌ها دوست دارند کتاب را همانجا خریداری کنند و با خود به خانه ببرند.
شاید بتوان گفت جانمایی همه ناشران در فضای مسقف یکی از ویژگی‌های نمایشگاه امسال بود، چطور این موضوع محقق شد؟
صفری: امسال مدیران بسیاری از نهادها و سازمان‌ها تغییر کرده بودند و ما برای بسیاری از آنها باید روند برگزاری نمایشگاه کتاب را توضیح می‌دادیم که شرایط کار را برای ما سخت کرده بود، به طوری که حتی در هفته آخر زمزمه‌هایی شد که نمایشگاه باید در شهر آفتاب برگزار شود. به طور کلی باید گفت برگزاری نمایشگاه بعد از دو سال اتفاق خوبی بود، تشکل‌های نشر و ناشران در این حوزه همکاری خوبی کردند و همین همکاری موجب شد که همه ناشران در فضای مسقف جانمایی شوند، به طوری که 92 هزار مترمربع فضای مسقف ما بود که 50 هزار متر آن شبستان اصلی بود. در این زمینه حوزه کودک و نوجوان ازجمله بخش‌هایی است که بخش فیزیکی و حضور مخاطبان آن در نمایشگاه مطلوب‌تر است و حتی بخش جنوبی به آن الحاق شد، اما بخش دانشگاهی که امسال با تعداد کمتری ناشر همراه بود، از جمله قسمت‌هایی بود که ناشران آ« به حضور در بخش مجازی راغب‌تر بودند. در این زمینه می‌توان گفت که بخش دانشگاهی امسال به اصطلاح خودش را چلاند تا توانست در رواق غربی قرار گیرد. بخش آموزشی نیز چون همواره مخاطب خاص خود را دارد، اگرچه در طبقه بالای رواق غربی به اصطلاح کمتر پاخور داشت اما آن ها نیز مخاطبان خود را داشتند. در مجموع می‌توان گفت که فروش حدود 103 میلیارد تومانی نمایشگاه مجازی و 107 میلیارد تومانی نمایشگاه فیزیکی نشان‌دهنده موفقیت نمایشگاه بود.
با توجه به حضور شما در بدنه صنف ناشران و کتابفروشان، بازخورد این شیوه برگزاری در میان ناشران و مخاطبان را چگونه ارزیابی می‌کنید؟
حق‌بین: همانطور که دکتر پرویز گفتند، کرونا غیر از بخش بد آن که منجر به مرگ و میر زیادی در دنیا و ایران شد، در حوزه نشر که هیچ زیرساختی در بخش فروش اینترنتی نداشت توانست تاثیرگذار باشد. می‌توانم به جرات بگویم که ما حدود 15 سال از دنیا عقب هستیم و پدیده‌ها و فناوری‌های نوین اغلب با یک فاصله زمانی معنادار به کشور ما می‌آید که این سرعت در صنعت نشر پایین‌تر است. در این حوزه غیر از 100 ناشر بزرگ که به روز هستند و فروش خوبی دارند، مابقی ناشران زیرساخت‌های لازم را برای فروش اینترنتی نداشتند. در میان حدود سه هزار ناشری که اقتصاد و زندگی‌شان به حوزه نشر بستگی دارد، زیرساخت‌ها اصلا وجود نداشت و گاهی که خانه کتاب فرم‌هایی از ناشران می‌خواست باید به کافی‌نت می‌رفتند و از آنجا ارسال می‌کردند. استمراری که فروش مجازی کتاب از مرحله آزمایشی از جنوب کرمان آغاز کرد تا نمایشگاه کتاب تهران ناشران را مجبور کرد به این فناوری خود را مجهز کنند، زیرا با پدیده‌ای با عنوان نمایشگاه مجازی کتاب روبرو شدند. ناشران در دوره سخت کرونا، فروش پایین کتاب را هم تجربه کردند و تلاش کردند با پیوستن به خیل ناشران نمایشگاه مجازی از این قافله عقب نمانند. دو اتفاق در جریان نمایشگاه مجازی رخ داد؛ اول اینکه عده‌ای از ناشران این زیرساخت را داشتند و دوم اینکه مابقی خود را برای این موضوع آماده کردند. البته این موضوع چالش‌هایی را هم به همراه داشت زیرا بسیاری از ناشران ما حتی نمی‌دانستند که چطور می‌توانند کتاب‌ها را پست کنند و کتاب‌ها را در پلاستیک به پست می‌بردند هرچند خوشبختانه پست در این زمینه همکاری خوبی داشت و ناشران را راهنمایی می‌کرد.
در نمایشگاه کتاب امسال من به صورت فردی حدود 60 تا 70 مورد از مرسوله‌های پستی را پیگیری کردم و دیدم که برخی از بسته‌ها 24 ساعته، 48 ساعته و 72 ساعته و در پاکت استاندارد به دست مخاطبان می‌رسید. همه این موفقیت‌ها نشان می‌دهد که استمرار در برگزاری نمایشگاه مجازی کتاب نتیجه داده است.
نتیجه استقبال مخاطبان نیز نشان می‌دهد که انتخاب‌های شورای سیاستگذاری کاملا درست بوده، همچنین آمادگی‌ها و تدارک‌هایی که دیده شده بود به جا بود. مخاطبان در طول دو دوره مجازی تجربه کسب کرده بودند و به خوبی می‌دانستند که چطور می‌توانند از این فضا کتاب خریداری کنند. اما درخواست من به‌عنوان یک ناشر و فعال صنفی این است که اطلاعات و جزئیات خرید کتاب مخاطبان در اختیار ناشران قرار گیرد تا ما بدانیم چه گروه و با چه مخاطبانی به سراغ خرید از فضای مجازی رفتند، به چه دلیلی رفتند و وضعیت فروش چاپ اول کتاب‌ها در نمایشگاه مجازی چطور بوده است، گرایش مردم به سمت چه کتابهایی است و ..
در این میان ناشران برآورد شما از حضور ناشران در بخش‌های مختلف چیست؟
حق‌بین: معتقدم که نمایشگاه امسال فرصت فوق‌العاده‌ای برای کتابخوانانی بود که تورق و انتخاب کتاب مناسب برایش مهم بود، من این موضوع را چندین‌بار در بخش ناشران عمومی شاهد بودم. از سوی دیگر شلوغی هیجانی در نمایشگاه وجود نداشت و افراد با عریض‌تر شدن راهروها در فضای مناسب‌تری کتاب‌ها را می‌دیدند و انتخاب می‌کردند. در این زمینه دانشی که ناشران در این فضا تجربه کردند به کمک برگزارکنندگان نمایشگاه آمد و نمود آن را می‌توانیم در حوزه کتاب‌های عمومی، کودک و نوجوان، دانشگاهی و آموزشی ببینیم. همیشه حداقل تقاضای بخش دانشگاهی 6 هزار و 800 مترمربع بود؛ اما این بخش امسال پیش‌قدم شد و گفت، بالای 2500 متر بیشتر فضا نیاز نداریم که همین موضوع نشان‌دهنده تاثیر برگزاری نمایشگاه مجازی است.
امسال ناشر دانشگاهی متوجه شدند دلیلی ندارد وقتی مخاطبش در فضای مجازی کتاب خریداری می‌کند، هزینه اجاره بهای غرفه فیزیکی و هزینه حمل و نقل کتاب به نمایشگاه را بدهد و فضایی را هم اشغال کند. برای ناشران آموزشی نیز نمایشگاه فقط برای عرضه و فروش کتاب نیست، زیرا در این فضا بیشتر به دنبال ثبت‌نام کلاس‌ها می‌روند یا کتاب‌های خود را در پایان سال تحصیلی می‌فروشند.
در این میان معقتدم که فروش کتاب کودک و نوجوان در بخش مجازی اساسا فروش موفقی نیست، کتاب کودک برخلاف سایر کتاب‌ها در میان کتابفروشی‌ها جایگاه اندکی دارند. حجم ویترینی که این بخش دارد بسیار جزئی است و اگر در یک دوره چهارسال همه همت خود را بر ایجاد فروشگاه‌های کتاب کودک بگذاریم آینده بسیار درخشانی در حوزه کتابخوانی در کشور خواهیم داشت. در این زمینه مطمئن بودیم که بخش فیزیکی نمایشگاه مورد استقبال خانواده‌ها قرار می‌گیرد و سعی کردیم در جانمایی‌ها از هیچ ناشری متراژ کم نکنیم و با پیش‌بینی یک سالن اضافه به بخش کودک و نوجوان کمبودها را جبران کردیم.
نگاهی به آمار نشان می‌دهد فروش کتاب در بخش فیزیکی بیشتر از بخش مجازی بوده است، شما این موضوع را ناشی از وقفه دو ساله در برگزاری نمایشگاه و هیجان مردم برای حضور در نمایشگاه فیزیکی می‌دانید یا دلیل دیگری برای آن می‌دانید؟
پرویز: اختلاف بین بخش مجازی و فیزیکی خیلی زیاد نیست و تحلیل داده‌ها نیازمند اطلاعات خرد بیشتری است. همانطور که آقای حق‌بین اشاره کردند اطلاعات و داده‌های بیشتر از فروش به تفکیک ضرورت دارد تا مشخص شود چه کتابهایی مبادله شده است. در این زمینه چند نکته مطرح است؛ نکته اول این است که زیرساخت‌های مجازی برای خرید کتاب هنوز کافی نیست و کسانی می‌توانستند از این فضا کتاب خریداری کنند که کتاب خود را از قبل تعیین کرده بودند زیرا ویترین کافی در این فضا وجود نداشت. آنچه مطلوب ما بود این است که اگر کسی می‌خواهد در موضوع خاص کتابی ببیند و تهیه کند بتواند در فضای مجازی این اطلاعات را کسب کند.
دست‌اندرکاران و مجریان بخش مجازی شاید توضیحاتی در این زمینه بدهند اما من به عنوان مراجعه‌کننده چندین بار این موضوع را امتحان کردم و در یک موضوع خاص جستجو کردم و دیدم خیلی از کتاب‌ها غیرمرتبط است و نقایص جدی وجود دارد، البته طبیعی است زیرا ما تجربه سوم نمایشگاه مجازی را داشتیم و سال به سال باید شرایط بهتر شود، اما با این مسائل میزان استقبال از این بخش خیلی خوب بوده است. در نمایشگاه فیزیکی به شکل سنتی افراد به ناشر اعتماد می‌کنند، برخی به دنبال یک کتاب مشخص می‌روند و برخی نیز به صورت عبوری کتابهایی را می‌بینند و انتخاب می‌کنند اما در فضای مجازی ماجرا متفاوت است، از نگاه من 90 درصد خرید از فضای مجازی با انتخاب قبلی انجام شده است. در بخش دانشگاهی این موضوع تقریبا دور از ذهن نیست، زیرا افراد یا برای مطالعه بیشتر یا درس و دانشگاه به سراغ کتاب می‌روند اما برای بخش عمومی و کودک و نوجوان این موضوع متفاوت است و افراد الزاما با شناخت قبلی کتاب خریداری نمی‌کنند.
همین موضوع امیدوارکننده است و نشان می‌دهد که جامعه در حال آشنا شدن با کتاب است و به صورت اتفاقی دیگر خرید نمی‌کنند که خوب است. البته تحلیل مسائل مرتبط با فروش مجازی و فیزیکی چندوجهی است که هیچ یک را نمی‌توان حذف کرد؛ زیرا اعتبار ناشر، اعتبار نام نویسنده و مترجم، موضوع کتاب، اطلاعرسانی و تبلیغ کتاب هر کدام به جای خود اهمیت دارد و باید همه را در کنار هم ببینیم، اگر بخشی از این وجوه را نبینیم، نمی‌توانیم تحلیل درستی داشته باشیم.
در مجموع می‌توان گفت که سرجمع فروش نمایشگاه خوب بوده اما به غیر از فروش کتاب ما در نمایشگاه اتفاق‌های دیگری را نیز شاهدیم که یکی از آنها که امسال پررنگ‌تر از سال‌های قبل بود، محدود نبودن نشست‌ها و گفت‌و شنودها به سراهای اهل قلم بود. با عبور از غرفه‌های مختلف شاهد برگزاری نشست‌های متنوعی بودیم که البته در همه نمایشگاه‌های بین‌المللی مرسوم است. زیرا برگزاری نشست و دعوت از نویسندگان و مترجمان از جمله اتفاقاتی است که می‌تواند در نمایشگاه شکل و جهت مناسب‌تری پیدا کند.
برخی از کارشناسان حوزه نشر بر این باور هستند که کتابفروشان نیز باید در نمایشگاه کتاب تهران حضور داشته باشند، به‌عنوان فردی که سال‌ها تجربه در حوزه نشر دارید، نظرتان در این زمینه چیست؟
پرویز: بنظرم باید کتابفروشان را نیز در نمایشگاه کتاب تهران مشارکت دهیم، این سیاست که الزام می‌کنیم صرفا ناشر در نمایشگاه حضور داشته باشد، اگر در دوره‌ای سیاست درستی بوده باشد، الان نیاز به بازنگری دارد، زیرا بخشی از سیاست‌های ما برای سرنوشت حوزه نشر تعیین‌کننده است. وقتی به ناشر بیش از سایر عوامل تولید و توزیع کتاب بها می‌دهیم، طبیعتا گرایش به این سمت می‌رود که افراد ناشر شوند و آمار ناشران بالا می‌رود. اگر به بخش‌های اولیه تولید اهمیت بیشتری بدهیم در سیاست‌های درازمدت موجب می‌شود آن قسمت تقویت شود، اما اگر به خروجی و توزیع اهمیت بدهیم، این بخش را تقویت می‌کنیم، نواقص ما در بخش ویترین و عرضه کتاب بسیار بسیار زیاد است و فکر می‌کنم یکی از دلایل کاهش تیراژ کتاب همین مساله بوده است و باید به آن توجه داد.
آیا این ایده اجرایی است؟
پرویز: لازم است به این مساله بپردازیم و ضروری است تا قبل از رسیدن به نمایشگاه سی و چهارم ناشران و کتابفروشان نشست‌هایی با موضوعات تخصصی برگزار و وجوه مختلف این موضوع بررسی شود. نمایشگاه کتاب تهران در ابتدا با هدف تامین کتاب‌های درسی خارجی محققان و دانشگاهیان در دهه 60 راه‌اندازی شد، سپس این سیاست به مرور شکل دیگری گرفت و کم کم کتاب‌های بخش داخلی نیز رونق گرفت. نگاهی که در آن زمان وجود داشت، حذف واسطه‌ها و دلال‌ها بود که این موضوع هنوز هم وجود دارد. کسی که بین تولیدکننده و مصرف‌کننده قرار می‌گیرد را به غلط دلال می‌گوییم و در بخش نشر نیز گاهی این تصور وجود دارد کتابفروشی که همه سرمایه زندگیش را در کارش گذاشته است، دلال است در حالی که اینگونه نیست. در بسیاری از موارد دیده‌ایم اگر یک کتابفروشی پیتزافروشی راه بیندازد درآمدش ده برابر می‌شود و به همین دلیل باید از آنها حمایت کنیم. در اینجا نباید عرضه کتاب را با سیاست‌های برگزاری نمایشگاه بهاره و عرضه مستقیم کالا یکی کنیم و باید کسانی که شغل کتابفروشی دارند را نیز در نمایشگاه لحاظ کنیم و تلاش کنیم به فروش آنها لطمه نزنیم و اگر سودی برای نمایشگاه است برای آنها هم باشد. سیاست‌های کلان ما در این حوزه نقایصی داشته که موجب شده ناشران بزرگ ما هم ناشر و هم کتابفروش باشند، در حالی که نشر یک حوزه و کتابفروشی حوزه‌ای دیگر است.
همچنین در یک شرایط خاص، برخی سیاست‌های نادرست موجب شده بود که مولف‌های ما ناشر شوند و ناشر – مولف‌ها حجم بالایی آثار تولید می‌کردند، در حالی که تالیف، نشر و کتابفروشی هر یک مقوله‌های جداگانه‌ای هستند. سال‌ها پیش زمانی که در وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی مسئولیت داشتم گفتم که در دو نمایشگاه استانی، کتابفروشان نیز مشارکت داشته باشند اما این کار متاسفانه دوام پیدا نکرد. در استان‌ها به خوبی می‌توان این کار را اجرا کرد، زیرا برای بسیاری از ناشران کوچک به صرفه نیست که در نمایشگاه استانی حضور داشته باشند و کتابفروش محلی می‌تواند در قالب نمایندگی، کتاب‌های ناشران را بگیرد و بفروشد، اما قوانین موجود در این حوزه مانع اجرایی شدن آن است، در حالی که این موضوع می‌تواند در طول سال استمرار داشته باشد.
برای مشاهده فیلم کوتاه این نشست به اینجا مراجعه کنید.
پایان بخش نخست میزگرد.
نظر شما