خبرگزاری کتاب ایران (ایبنا)- آگاهی از اخبار و وقایع دقیق گذشتگان مورخ را در تحلیل‌ها و پژوهش‌هایش، یاری می‌کند و به خواننده مشتاق تاریخ هم اطلاعات دقیق‌تر و جامع‌تری می‌دهد. روزنامه‌های گذشته همیشه منابعی غنی و هیجان‌انگیز برای پژوهش در احوال گذشتگان بوده‌اند. علاوه بر اینکه روزنامه‌ها روزشمار دقیق وقایع گذشته را به ما می‌دهند، منابع خوبی برای تحلیل افکار عمومی و دیگر تحلیل‌های تاریخی و جامعه‌شناختی‌ هستند. گاه سطری درج شده در مطبوعات می‌تواند راهگشای یک نکته مبهم تاریخی یا نمایانگر یک گوشه مغفول مانده در تاریخ یک سرزمین باشد. سیدمهدی سیدقطبی کارشناس ارشد کتابداری، کارشناس و پژوهشگر تاریخ مطبوعات ایران به ویژه خراسان، محقق تاریخ آستان قدس رضوی و تاریخ خراسان، سفرنامه‌پژوه و پژوهشگر تاریخ است. وی تاکنون 26 عنوان کتاب، 90 مقاله و پنج مقام پژوهشی در حوزه‌های پیش گفته دارد. مجموعه کتاب‌های «اخبار خراسان در مطبوعات دوره قاجار» از جمله آثار اوست که به بررسی مطبوعات دوره قاجار پرداخته است. به مناسبت 18 مرداد و سفر احمدشاه به اروپا (1298ش) با این پژوهشگر تاریخ مطبوعات به گفت‌و‌گو نشسته‌ایم که در ادامه می‌خوانیم:
 
شما در جلد چهارم کتاب «اخبار خراسان در مطبوعات دوره قاجار» به بررسی مطبوعات دوره احمد شاه پرداخته‌اید که در این میان پنج نشریه شامل حبل‌المتین، چهره‌نما، تمدن، عصر جدید و مجلس که حاوی اخبار خراسانی بودند، استخراج و ارائه شدند. شما در این مجموعه کتاب‌ها بیشتر به استخراج چه داده‌هایی پرداخته‌اید، آیا تمام وقایع این دوران استخراج شده‌اند؟
«اخبار خراسان در مطبوعات» دوره قاجار مجموعه‌ای است که برای ایران‌دوستان و ایران‌شناسان گردآوری شده است. این مجموعه سیزده جلدی، دربردارنده اخبار و وقایع خراسان موجود در مطبوعات روزگار محمدشاه یعنی 1250-1264 قمری و روزگار ناصرالدین شاه یعنی 1264-1313 قمری (جلد نخست)، و روزگار مظفرالدین شاه یعنی 1314-1324 قمری (جلد دوم)، روزگار محمدعلی شاه یعنی محرم 1325-جمادی‌الثانی 1327 قمری (جلد سوم) و روزگار احمدشاه یعنی بازه زمانی رجب 1327- 1344 قمری (جلد چهارم- دوازدهم) است. سعی بر آن بوده تا از میان هزاران برگ روزنامه‌های دوره قاجار، آن بخش از وقایعی را که مربوط به سرزمین خراسان است، استخراج کنم تا منبعی ارزشمند و مستند برای پژوهشگران و علاقه‌مندان به تاریخ خراسان فراهم شود. در کتاب «اخبار خراسان در مطبوعات دوره قاجار» اخبار، گزارش‌ها، تفسیرها، تحلیل‌ها، اعلان، عکس‌ها و هر قطعه اطلاعاتی چاپ شده در هر شماره از مطبوعات، استخراج شده است. با توجه به نبود همه مطبوعات منتشره در دوره رضاشاه، نمی‌توان به طور قطع به استخراج اخبار این دوره پرداخت اما تاکنون حدود 90 درصد اخبار این دوره در کتاب «اخبار خراسان در مطبوعات دوره قاجار » ارائه شده است.

 

در کتاب «اخبار خراسان در مطبوعات دوره قاجار» منابع و اسناد بر چه اساسی مورد بررسی قرار گرفته‌اند و آیا دسترسی به اسناد و مطبوعات به راحتی امکانپذیر بود؟
برای نیل به این هدف با بررسی یکایک مطبوعات دوره پیش گفته به استخراج اخبار و مطالب مرتبط با خطه خراسان پرداختم و حاصل این تلاش‌ها را در قالب کتاب 17 جلد 700 صفحه‌ای- که 13 جلد آن (در 10 هزار صفحه) در سال‌های 1397-1399 چاپ شده و بقیه به تدریج تا پایان 1401 منتشر خواهد شد. دستیابی به مطبوعات دوره قاجار با توجه به قدمت و نفاست و پراکندگی گسترده آن کار دشوار و طاقت فرسا بود که در طول 10 سال به تدریج انجام شد اما از آن سخت‌تر استخراج محتوا از آنها بود که شرح آن مثنوی هفتاد من است. در این کتاب عمده نشریه‌ها، چاپ سنگی و برخی چاپ سربی بودند اما در عمده موارد خواندن و بازنویسی اخبار بسیار مشکل و در برخی مواقع بسیار دشوار و ناممکن بود. برای مثال روزنامه دولت علیه ایرانِ چاپ سنگی، به لحاظ پیچ و تابش‌های خط نستعلیق و ذوق‌زدگی خطاط گاهی ساعت‌ها زمان صرفد شد تا کلمه‌ای خوانده شود. به هر حال سختی‌ها را به جان خریدیم تا پژوهشگران ارجمند بتوانند از متون مهم تاریخی به راحتی استفاده کنند.
 


اوضاع اجتماعی و اقتصادی ایران در زمان احمدشاه قاجار از نگاه مطبوعات خراسان این دوره چگونه بیان شده است؟
با شروع سال 1332 قمری، رسیدن احمدشاه به سن قانونی و تاجگذاری وی، شروع جنگ جهانی اول در رمضان 1332/ اوت 1914 میلادی و حوادث و انقلاب‌های داخلی و خارجی ناشی از آن، موضوعات تازه‌ای را برای درج در مطبوعات پدید آورد. در این دوران روزنامه‌های چمن، مینو، آگاهی، شرق ایران و وطن برای نخستین‌بار در مشهد انتشار یافتند. چمن از سال 1333 قمری مشهد بهترین روزنامه این شهر در ایام جنگ جهانی به شمار می‌آمد و به انتشار اخبار التهابات پایتخت و حوادث جنگ در ایران و جهان می‌پرداخت. سرمقاله‌های سیاسی، انتقادی چمن با قلم رسای احمد بهار، وضعیت بحران‌زده پایتخت و ناتوانی رجال را در کنترل بحران نشان می‌داد، در این روزنامه اخبار شهرهای مختلف درگیر جنگ با ریزترین جزئیات انعکاس یافته است.
 
«وطن» روزنامه دیگری است که با مدیریت یک دموکرات انتشار یافت. در سال 1334 قمری با تعطیلی همیشگی روزنامه طوس، میرزا هاشم خان محیط بلافاصله روزنامه‌ای با نام «وطن» را منتشر کرد. این روزنامه در زمان جنگ جهانی همانند طوس با فشار کنسولگری‌های روس و انگلیس بسته شد. شیخ عبدالحسین آل داود روزنامه «آگاهی» را در مشهد در دوران جنگ جهانی انتشار دادند. وی که دستی در شعر داشت، دارای تخلصی همنام روزنامه‌اش بود. تک نسخه آگاهی با اشاره به جنگ جهانی و نقض حقوق ایران، به انتقاد از روند تشکیل کنگره صلح جهانی می‌پرداخت که بسیار جالب توجه است. روزنامه‌های بهار و تازه بهار از دیگر روزنامه‌های مشهد در فاصله جنگ جهانی تا روی کار آمدن دولت کودتاست. شیخ احمد بهار (تهرانی‌زاده) و محمد ملک‌زاده، هر دو از خاندان ملک‌الشعرا با گرایش به حزب دموکرات و پیشینه قوی فکری فرهنگی، این روزنامه‌ها را تاسیس کردند. شیخ احمد در روزنامه‌اش، در کنار درج اخبار روز، توجه خاصی نیز به مباحث فکری داشت. این روزنامه با ماهیت استعمارستیزی در برابر استعمار انگلستان قلم فرسایی می‌کرد.
 
در جمادی‌الاول 1338، محمد ملک‌زاده، برادر ملک‌الشعرا، روزنامه تازه بهار را که پیش‌تر ملک‌الشعرا آن را منتشر می‌کرد، دوباره انتشار داد. تازه‌بهار با طرفداری از جنبش اصلاحی در خراسان، حملات تند و شدیدی به زمامداران تهران می‌کرد و مرکز را مانع پیشرفت خراسان می‌دانست. در نتیجه والی خراسان، قوام‌السلطنه، برادر وثوق‌السلطنه رئیس‌الوزراء آن را توقیف کرد. روی کار آمدن دولت کودتا فصلی تازه در تاریخ روزنامه‌نگاری ایران به وجود آورد. با بازگشت احمدشاه از اروپا، وثوق‌الدوله به سبب نارضایتی عمومی از انعقاد قرارداد 1919 برکنار و مشیرالدوله به ریاست وزراء انتخاب شد. عدم موفقیت وی در برقراری نظم در کشور به سقوط کابینه مشیرالدوله انجامید. پس از وی سپهدار رشتی دو دوره متناوب مامور تشکیل کابینه شد. انگلیسی‌ها که از قرارداد 1919 در نوسازی ارتش ایران نتیجه‌ای حاصل نکرده بودند به منظور جلوگیری از گسترش کمونیسم و تکرار وقایعی نظیر اشغال ایران، کودتایی ترتیب دادند.


 
بررسی اسناد این دوره آیا کامل انجام گرفته یا هنوز ادامه دارد، اگر ادامه دارد در چه مرحله‌ای قرار دارد و انتشار دوباره آن چگونه و چه زمانی خواهد بود؟
از سال 1387 تاکنون با هدف استخراج اخبار خراسانی به مطالعه و بررسی مطبوعات ایران و جهان به زبان فارسی در دوره قاجار و پهلوی پرداخته و مصمم هستم در قالب «اخبار خراسان در مطبوعات» نتایج سال‌ها بازخوانی و کاویدن در میان هزاران برگ مطبوعات را به پژوهشگران ایران تقدیم کنم، برای همین مجموعه «اخبار خراسان در مطبوعات» در سه دوره به شرح زیر طراحی شده است:
1- «اخبار خراسان در مطبوعات دوره قاجار» که جزئیات آن پیش از این ارائه شد.
2- «اخبار خراسان در مطبوعات دوره رضاشاه پهلوی» در 18 جلد (1300 هزار صفحه) که در سال‌های 1400-1401، 15 جلد آن منتشر شده است و بقیه آن تا پایان سال جاری منتشر می‌شود.
3- «اخبار خراسان در مطبوعات دوره محمدرضا شاه پهلوی» در 25 جلد (18 هزار صفحه) که در سال‌های 1402-1404 به تدریج منتشر خواهد شد.