به گزارش خبرگزاری کتاب ایران (ایبنا) بعد از خروج صدام از قرارداد الجزایر و در روزهای منتهی به شروع رسمی جنگ تحمیلی، رسانه‌های دنیا به آنچه میان ایران و عراق می‌گذشت توجه نشان دادند و ضمن تحلیل و تفسیر وقایع، درباره احتمالات پیش رو گمانه‌زنی کردند. مثلاً الشرق الاوسط (چاپ لندن) نوشت تنش‌ها هم در صحنه سیاسی و هم در میان قوای نظامی ایران و عراق بالا گرفته است و رژِیم بعث دیگر قرارداد الجزایر را به رسمیت نمی‌شناسد، اما بیشتر کشورهای منطقه هنوز درباره واکنشی که قرار است به این حوادث نشان بدهند تصمیمی نگرفته‌اند و همچنان مشغول بررسی شرایط و سنجش پیامدهای احتمالی تصمیم صدام (لغو معاهده الجزایر) هستند.
روایت فایننشال تایمز، نمونه‌ای از نگاه غربی‌ها
اما فایننشال تایمز جنگ را، حداقل در ابعادی محدود قطعی می‌دید. ستون‌نویس این روزنامه انگلیسی نوشت «صدام برای در دست گرفتن رهبری جهان عرب و مطرح‌شدن به‌عنوان قدرت برتر خلیج فارس سخت تلاش می‌کند. اقدام مصر در امضای موافقت‌نامه با اسرائیل و بروز ناآرامی در ایران، فرصت مناسبی را برای صدام پدید آورده تا به آرزوهای خود جامه عمل بپوشاند... مقامات عراق معتقدند اوضاع نابسامان ایران باعث خواهد شد رهبران این کشور از وارد شدن در یک جنگ تمام‌عیار با عراق خودداری کند. نیروهای عراق در طول چند هفته گذشته در برخی از مناطق مرزی، هشت مایل در خاک ایران نفوذ کرده‌اند. در ضمن، عراق اقدام به تمرکز وسیع نیروهای خود در مرز با ایران کرده و سلاح‌های پیشرفته جدیدی از شوروی و اروپای غربی دریافت کرده است. در همین مدت، نیروهای ایرانی از لحاظ تجهیزات و آمادگی رزمی به شدت ضعیف شده‌اند. کارشناسان نظامی معتقدند عراق در جنگ زمینی و هوایی به آسانی بر ایران غلبه خواهد کرد، ولی در دریا این اطمینان را ندارد.»
آن زمان، چنان که در مطلب روزنامه فایننشال تایمز نیر دیده می‌شود، تصور بسیاری این بود که انقلاب و پاکسازی ارتش از افسران وفادار به حکومت گذشته، نیروی نظامی ایران را کاهش داده و کشور ما را به کشوری آسیب‌پذیر تبدیل کرده است. این تصور به کلی نادرست نبود و انقلاب اسلامی برای ساخت و سازماندهی نیروی نظامی مطلوب خود به زمان بیشتری نیاز داشت، اما نادرستی استفاده از واژه‌ها و عبارت‌هایی مثل «ضعیف» یا «غلبه آسان» برای ایران، در همان روزهای نخست و با مقاومت جانانه نیروهای ما اثبات شد. البته عمده نگرانی ستون‌نویس فایننشال تایمز نه خود جنگ، که تبعات آن برای کشورهای صنعتی بود. «بروز جنگ بین ایران و عراق از هر درگیری دیگری در خاورمیانه برای کشورهای صنعتی جهان خطرناک‌تر است، چون هر دو کشور تولیدکننده نفت بوده و در قلب یک منطقه کشتیرانی بین‌المللی قرار دارند.» نشریات دیگری مثل ساندی تایمز و آبزرور نیز – با لحنی متفاوت – نگاهی تقریباً شبیه فایننشال تایمز داشتند.
بازی صدام با آتش
برخی رسانه‌ها می‌گفتند اگر جنگی دربگیرد – که بسیار محتمل است – در آغاز آن برتری با عراق خواهد بود، اما در ادامه زور ایران به طرف مقابل می‌چربد. مثلاً دیوید آدامسون، تحلیل‌گر روزنامه نیویورک تایمز نوشت «در درازمدت جنگ عراق با ایران برای عراق خطرناک خواهد بود. دلیل این مطلب سه برابر بودن جمعیت ایران نسبت به جمعیت عراق و برتری نیروی دریایی ایران است.» این تحلیل تاحدی درست بود، اما در عمل – بسیار زودتر از محاسبات آدامسون - پیش از آنکه کار به درازا بکشد و جنگ طولانی شود، عراق زمین‌گیر و از حمله به ایران پشیمان. آنان بعد از ناکامی در تحقق اهداف اولیه، عملاً به تنگنا افتادند و مدام از مذاکره برای ختم درگیری‌ها می‌گفتند.
البته رسانه‌هایی هم بودند که به جای بررسی – ولو غیرمنصفانه – علل و عوامل موثر در تنش‌های مرزی اخیر میان ایران و عراق، به دستگاه تبلیغاتی رژیم بعث خدمت می‌کردند. مثلاً مجله کویتی معات‌الامه نوشت «کشور عراق هنگامی که در معرض تجاوزات حکومت آیت‌الله خمینی قرار گیرد، از حقوق ملی و ناسیونالیستی و قانونی دفاع می‌کند که افراط و تفریط به آن، خیانت است... بهتر است حکومت ایران از ادعاها و رویاهای فاسد خود[!] صرف‌نظر و عاقلانه رفتار کند.» منظور این مجله کویتی از عاقلانه رفتار کردن، عقب‌نشینی بی‌چون و چرا در مقابل خواسته‌های رژیم بعث و سکوت در مقابل ادعاهایی این رژیم درباره بخش‌های از خاک کشورمان بود.
نکته‌ای که میان نوشته‌ها و نقل قول‌ها و اظهارنظرهای رسانه‌ها به چشم می‌خورد این بود که همگی مطمئن بودند ایران باوجود همه مشکلاتی که در دوره تثبیت حکومت جدید با آن مواجه است، از خودش دفاع می‌کند و جمهوری اسلامی در مسأله تمامیت ارضی ایران مقابل ادعاهای رژیم بعث عقب نمی‌نشیند. همچنین تقریباً همه این رسانه‌ها – ولو با استفاده از عباراتی متفاوت - به جاه‌طلبی‌های خطرناک صدام هم اشاره می‌کردند و غیرمستقیم می‌گفتند که چه کسی به چه دلایلی میل به جنگ دارد. مثل آنچه رادیو لندن می‌گفت؛ «کسانی که صدام را به خوبی می‌شناسند عقیده دارند که او درصدد است خود را رهبر خلیج فارس و جهان عرب بنماید» و فکر می‌کند که با پیروزی در جنگ با ایران به این هدفش می‌رسد. فکری که نادرستی آن خیلی زود آشکار شد.
پیشنهادهایی برای مطالعه بیشتر و دقیق‌تر
برای مطالعه درباره تحلیل‌ها و تفسیرهای رسانه‌های دنیا در موضوع جنگ تحمیلی، مجموعه کتاب‌های روزشمار جنگ ایران و عراق (کاری از مرکز اسناد و تحقیقات دفاع مقدس) پیشنهاد بسیار خوبی است. در این مجموعه کتاب‌ها، اخبار و گزارش‌ها و تفسیرهای روزانه نشریات منطقه‌ای و جهانی جمع‌آوری شده است و این امکان را برای خواننده فراهم می‌کند که به بخش مهمی از مطالب این رسانه‌ها دسترسی داشته باشد. اینکه لحن رسانه‌ها با توجه به تغییر و تحولات جنگ چگونه بود و در مقاطع مختلف آن دوره هشت ساله چه گفتند و چه نوشتند و چه خطوطی را دنبال می‌کردند. همچنین مجموعه شانزده جلدی «جنگ ایران و عراق از نگاه مطبوعات جهان» (انتشارات شکیب) نیز، چنان که عنوانش نشان می‌دهد دربرگیرنده مطالبی است که رسانه‌های گوشه و کنار جهان در سال‌های جنگ تحمیلی درباره این جنگ می‌گفتند و می‌نوشتند.
روایت فایننشال تایمز، نمونه‌ای از نگاه غربی‌ها
اما فایننشال تایمز جنگ را، حداقل در ابعادی محدود قطعی می‌دید. ستون‌نویس این روزنامه انگلیسی نوشت «صدام برای در دست گرفتن رهبری جهان عرب و مطرح‌شدن به‌عنوان قدرت برتر خلیج فارس سخت تلاش می‌کند. اقدام مصر در امضای موافقت‌نامه با اسرائیل و بروز ناآرامی در ایران، فرصت مناسبی را برای صدام پدید آورده تا به آرزوهای خود جامه عمل بپوشاند... مقامات عراق معتقدند اوضاع نابسامان ایران باعث خواهد شد رهبران این کشور از وارد شدن در یک جنگ تمام‌عیار با عراق خودداری کند. نیروهای عراق در طول چند هفته گذشته در برخی از مناطق مرزی، هشت مایل در خاک ایران نفوذ کرده‌اند. در ضمن، عراق اقدام به تمرکز وسیع نیروهای خود در مرز با ایران کرده و سلاح‌های پیشرفته جدیدی از شوروی و اروپای غربی دریافت کرده است. در همین مدت، نیروهای ایرانی از لحاظ تجهیزات و آمادگی رزمی به شدت ضعیف شده‌اند. کارشناسان نظامی معتقدند عراق در جنگ زمینی و هوایی به آسانی بر ایران غلبه خواهد کرد، ولی در دریا این اطمینان را ندارد.»
آن زمان، چنان که در مطلب روزنامه فایننشال تایمز نیر دیده می‌شود، تصور بسیاری این بود که انقلاب و پاکسازی ارتش از افسران وفادار به حکومت گذشته، نیروی نظامی ایران را کاهش داده و کشور ما را به کشوری آسیب‌پذیر تبدیل کرده است. این تصور به کلی نادرست نبود و انقلاب اسلامی برای ساخت و سازماندهی نیروی نظامی مطلوب خود به زمان بیشتری نیاز داشت، اما نادرستی استفاده از واژه‌ها و عبارت‌هایی مثل «ضعیف» یا «غلبه آسان» برای ایران، در همان روزهای نخست و با مقاومت جانانه نیروهای ما اثبات شد. البته عمده نگرانی ستون‌نویس فایننشال تایمز نه خود جنگ، که تبعات آن برای کشورهای صنعتی بود. «بروز جنگ بین ایران و عراق از هر درگیری دیگری در خاورمیانه برای کشورهای صنعتی جهان خطرناک‌تر است، چون هر دو کشور تولیدکننده نفت بوده و در قلب یک منطقه کشتیرانی بین‌المللی قرار دارند.» نشریات دیگری مثل ساندی تایمز و آبزرور نیز – با لحنی متفاوت – نگاهی تقریباً شبیه فایننشال تایمز داشتند.
بازی صدام با آتش
برخی رسانه‌ها می‌گفتند اگر جنگی دربگیرد – که بسیار محتمل است – در آغاز آن برتری با عراق خواهد بود، اما در ادامه زور ایران به طرف مقابل می‌چربد. مثلاً دیوید آدامسون، تحلیل‌گر روزنامه نیویورک تایمز نوشت «در درازمدت جنگ عراق با ایران برای عراق خطرناک خواهد بود. دلیل این مطلب سه برابر بودن جمعیت ایران نسبت به جمعیت عراق و برتری نیروی دریایی ایران است.» این تحلیل تاحدی درست بود، اما در عمل – بسیار زودتر از محاسبات آدامسون - پیش از آنکه کار به درازا بکشد و جنگ طولانی شود، عراق زمین‌گیر و از حمله به ایران پشیمان. آنان بعد از ناکامی در تحقق اهداف اولیه، عملاً به تنگنا افتادند و مدام از مذاکره برای ختم درگیری‌ها می‌گفتند.
البته رسانه‌هایی هم بودند که به جای بررسی – ولو غیرمنصفانه – علل و عوامل موثر در تنش‌های مرزی اخیر میان ایران و عراق، به دستگاه تبلیغاتی رژیم بعث خدمت می‌کردند. مثلاً مجله کویتی معات‌الامه نوشت «کشور عراق هنگامی که در معرض تجاوزات حکومت آیت‌الله خمینی قرار گیرد، از حقوق ملی و ناسیونالیستی و قانونی دفاع می‌کند که افراط و تفریط به آن، خیانت است... بهتر است حکومت ایران از ادعاها و رویاهای فاسد خود[!] صرف‌نظر و عاقلانه رفتار کند.» منظور این مجله کویتی از عاقلانه رفتار کردن، عقب‌نشینی بی‌چون و چرا در مقابل خواسته‌های رژیم بعث و سکوت در مقابل ادعاهایی این رژیم درباره بخش‌های از خاک کشورمان بود.
نکته‌ای که میان نوشته‌ها و نقل قول‌ها و اظهارنظرهای رسانه‌ها به چشم می‌خورد این بود که همگی مطمئن بودند ایران باوجود همه مشکلاتی که در دوره تثبیت حکومت جدید با آن مواجه است، از خودش دفاع می‌کند و جمهوری اسلامی در مسأله تمامیت ارضی ایران مقابل ادعاهای رژیم بعث عقب نمی‌نشیند. همچنین تقریباً همه این رسانه‌ها – ولو با استفاده از عباراتی متفاوت - به جاه‌طلبی‌های خطرناک صدام هم اشاره می‌کردند و غیرمستقیم می‌گفتند که چه کسی به چه دلایلی میل به جنگ دارد. مثل آنچه رادیو لندن می‌گفت؛ «کسانی که صدام را به خوبی می‌شناسند عقیده دارند که او درصدد است خود را رهبر خلیج فارس و جهان عرب بنماید» و فکر می‌کند که با پیروزی در جنگ با ایران به این هدفش می‌رسد. فکری که نادرستی آن خیلی زود آشکار شد.
پیشنهادهایی برای مطالعه بیشتر و دقیق‌تر
برای مطالعه درباره تحلیل‌ها و تفسیرهای رسانه‌های دنیا در موضوع جنگ تحمیلی، مجموعه کتاب‌های روزشمار جنگ ایران و عراق (کاری از مرکز اسناد و تحقیقات دفاع مقدس) پیشنهاد بسیار خوبی است. در این مجموعه کتاب‌ها، اخبار و گزارش‌ها و تفسیرهای روزانه نشریات منطقه‌ای و جهانی جمع‌آوری شده است و این امکان را برای خواننده فراهم می‌کند که به بخش مهمی از مطالب این رسانه‌ها دسترسی داشته باشد. اینکه لحن رسانه‌ها با توجه به تغییر و تحولات جنگ چگونه بود و در مقاطع مختلف آن دوره هشت ساله چه گفتند و چه نوشتند و چه خطوطی را دنبال می‌کردند. همچنین مجموعه شانزده جلدی «جنگ ایران و عراق از نگاه مطبوعات جهان» (انتشارات شکیب) نیز، چنان که عنوانش نشان می‌دهد دربرگیرنده مطالبی است که رسانه‌های گوشه و کنار جهان در سال‌های جنگ تحمیلی درباره این جنگ می‌گفتند و می‌نوشتند.
نظر شما