به گزارش خبرگزاری کتاب ایران ایبنا، نقد و بررسی کتاب «جامعه مسلمانان تفلیس» The Muslim Community of Tbilisi 19 بهمن‌ماه 1401 با سخنرانی دکتر نانی گئلوانی(نویسنده)، دکترگودرز رشتیانی، دکتر اکبر مقدسی و دکتر مجتبی کامرانی فرد در سرای کتاب خانه کتاب و ادبیات ایران برگزار شد.  
در ابتدای این نشست مجتبی کامرانی فرد، دبیر نشست گفت: قومیت‌های مختلف از دیرباز در این منطقه به خوبی در کنار هم زندگی می‌کردند که خانم نانی گئلوانی به خوبی این را در کتاب «جامعه مسلمانان تفلیس» بیان کرده است. این کتاب می‌تواند سرفصل تحقیق و کارشناسی برای بقیه عزیزان قرار بگیرد.
 
در ادامه این نشست نانی گلئوانی گفت: کتاب«جامعه مسلمانان تفلیس»  سیاست مذهبی امپراتوری روسیه و جامعه تفلیس است. این کتاب مواضع مربوط به جامعه تفلیس در سال‌های 1800 تا 1917 میلادی را مورد بررسی قرار داده است. دیگر اینکه این کتاب شرح آموزشگاه‌های اسلامی در تفلیس است. این کتاب متکی بر اسناد بایگانی است و 200 سند تاریخی در آن مورد استفاده قرار گرفته است.
 
وی افزود: این مدارک و اسناد خصوصا برای ایران و قفقاز شمالی اهمیت بسیاری دارد، این اسناد در بایگانی تاریخی تفلیس نگهداری می‌شود. از وزارت کشور گرجستان و همچنین برخی بایگانی‌های آذربایجان استفاده شده است. در سال 92 همه مدارک جامعه شیعیان و سنیان تفلیس به باکو منتقل شد. 1500 نسخه سند فقط در قسمت شیعیان تفلیس موجود بود که همه منتقل شده است. از آن بایگانی استفاده کردیم و چند سند را به کار بردیم.
 
نویسنده کتاب «جامعه مسلمانان تفلیس» بیان کرد: در ضمن مطلع شدیم چه نوع اسنادی در این بایگانی برای تحقیقات بعدی موجود است. سعی می‌کنیم تا در پژوهش‌های بعدی از این اسناد استفاده کنیم. موارد بسیار جالبی در بایگانی‌های تاریخی موجود است که مربوط به تفلیس و روسیه است. استفاده از این اسناد سبب شد تا برخی از اطلاعاتی را که شفاف نبود، در این کتاب بیاوریم. اطلاعات ارزنده این بود که در کنار اسناد تاریخی روزنامه قفقاز در آن زمان به سه زبان در تفلیس به چاپ می‌رسید.
  
نانی گئلوانی در ادامه گفت: به عنوان مثال یک نمونه آموزشگاه ایرانی است که در تفلیس فعالیت می‌کرد. همچنین سازمان خیریه‌ای که این آموزشگاه توسط این سازمان تاسیس شده بود. در مورد این مدرسه کلی سند جمع کردیم. این مدرسه در سال 1907 تاسیس شد و تا سال 1931 فعال بود. نمونه بارزی است برای نشان دادن اهمیت جراید، روزنامه و اطلاعات تاریخی.


 
وی افزود: قسمت عمده جامعه مسلمین تفلیس در آن مقطع زمانی مورد بررسی در کتاب «جامعه مسلمانان تفلیس» ایرانی بودند. ما حتی بر اساس سال‌ها موفق شدیم تشخیص بدهیم که در هر مقطع زمانی چه تعداد ایرانی در تفلیسحضور داشتند. بیشتر ایرانیان ساکن تفلیس از شمال ایران بودند. قبل از این پژوهش تعداد مهاجرانی که از ایران به روسیه مهاجرت کرده بودند، مشخص نبود. اما بر اساس پژوهشی که انجام دادیم بر اساس آمار بسیار ریزی که به دست آوردیم، تعداد مسافرانی که وارد تفلیس شدند، تعداد مسافرانی که به ایران برگشتند و تعدادی که در آنجا ماندند، با مشکلاتی که داشتند، کاملا مشخص شد.
 
نانی گئلوانی در ادامه بیان کرد: بر اساس اسناد موجود مناسبات تجاری ایرانیان در تفلیس نیز مورد بررسی قرار گرفت. این اسناد نشان می‌دهد که ایرانیان بسیار در معاملات تجاری مورد اعتماد بودند و در همه زمینه‌های تجاری از رده پایین تا اقشار بالای تجار حضور داشتند. در رابطه با اتباع ایرانی که اشاره می‌شود تبعه ایران ذکر می‌شوند به این خاطر سخت است بدانیم که مسلمان بودند یا خیر.
 
وی افزود: طرقچی‌ها یعنی کسانی که آب می‌آوردند نیز ایرانی بودند. بر اساس اسناد تشخیص دادیم که تعدادی مسلمان و تعدادی ارمنی بودند. در سال 1872 توسط دولت روسیه سازمان مدیریت شیعیان و سنیان به صورت جداگانه تشکیل شد. که تمام اسناد مربوط به این موضوع جمع‌آوری شده است. این موسسه‌ها هر دو در تفلیس مستقر بوده است. کل قفقاز جنوبی را فرامی‌گرفت و در قفقاز شمالی جداگانه بود ولی مدیریت در تفلیس مستقر بود. در واقع تفلیس دروازه‌ای به سمت شرق و برعکس برای ایران تفلیس دروازه‌ای رو به غرب بود. بنابراین خاطرات مسافرانی که از تفلیس رد می‌شدند را یادداشت کردیم و خاطراتشان را آوردیم.
 
نانی گئلوانی در ادامه گفت: سفرهایی که مقامات بلندپایه انجام می‌دادند و از تفلیس رد می‌شدند، انعکاس پیدا می‌کرد، خصوصا سفر مظفرالدین‌شاه که علاقه‌مند بود بداند در مورد او در روزنامه چه مطلبی می‌نویسند و دستور می‌داد ترجمه شود. تمام اینها در این کتاب بررسی شده است. در قسمت سوم کتاب که مربوط به آموزشگاه‌ها است، تنها یک آموزشگاه آماده‌سازی ملاها در تفلیس موجود بود. اطلاعاتی در مورد حوزه فعالیت این موسسه و جوانب آن وجود دارد. همچنین تعدادی آموزشگاه دخترانه از 1907 به بعد تاسیس شد که خصوصی بود و تامین مالی این موسسات توسط غیرمسلمین انجام می‌شد. یک بنگاه خیریه ایرانیان موجود بود. همچنین مراکز بهداشتی که نقش بسیار مهمی در کنترل شیوع بیماری‌ها داشت.
 
وی افزود: کنسولگری که ایران در تفلیس داشت، مشابه آن را هیچ یک از کشورها نداشتند، ساختمان این کنسولگری شاهکار معماری است که هنوز هم حفظ شده است. همچنین جوانب جشن‌های اسلامی ایرانیان در تفلیس بررسی شده است. روزهای ویژه مسلمانان روز عاشورا بود. همچنین اطلاعاتی در مورد قبرستان مسلمین در تفلیس نیز کسب کرده‌ایم.
 


گئورگی از سفارت گرجستان که با عنوان مترجم نویسنده کتاب در این نشست حضور داشت، در ادامه این نشست گفت: کتاب «جامعه مسلمانان تفلیس» کتاب بسیار ارزنده‌ای است که به شرح اطلاعات جالب و کمیابی پرداخته است. این دوره زمانی قبل از این مورد توجه مورخین قرار نگرفته بود. هم برای جامعه تفلیس و هم برای ایران کار ارزشمندی است. بدون شک منبع کمک‌کننده و خوبی خواهد بود. در طول تاریخ روابط ایران و گرجستان فراز و نشیب‌های خاص خود را داشت و این کتاب در ایران مورد توجه قرار گرفته است. افتخار دارم که در این مراسم شخصی را در کنار خود دارم که از زحماتشان قدردانی شده است.
 
در ادامه دبیر این نشست مجتبی کامرانی فرد گفت: نکته جالب اینجاست که دانشگاه تفلیس از روز اول که تاسیس شد، کرسی ایران‌شناسی داشته است که این به دلیل روابط دو کشور است.
 
در ادامه دکتر گودرز رشتیانی گفت: به دکتر نانی گئلوانی تبریک می‌گویم برای به ثمر رساندن یک کار مهم و ارزشمند و آکادمیک که حاصل پژوهش طولانی اوست. با توجه به حوزه کاری خودم که به موضوعات تاریخی می‌پردازم؛ چند نکته را در مورد کتاب «جامعه مسلمانان تفلیس» متذکر می‌شوم. نکته اول اینکه اسلام و مسلمانان برای گرجی‌ها یک موضوع تنگاتنگی بود. بعد از فروپاشی ساسانیان در چهارچوب خلافت قرار گرفت ولی ارمنی‌ها از نظر فرهنگی به حیات دینی متمایزی در این سرزمین ادامه دادند که در کل از لحاظ دینی و فرهنگی روابط تنگاتنگی بین ایران و گرجستان وجود داشت. در دوره صفویه و عثمانی ایران به حوزه نفوذ قفقاز تبدیل شد و گرجستان هم دو نیمه شد که این موضوع باعث ارتباطات دینی و مذهبی هم بود.  
 
وی افزود: پادشاهان فقط گرجستان برایشان مهم بود و سیاست فعالانه‌ای برای توده مردم نداشتند. با آمدن روسیه تزاری موضوع تغییر پیدا کرد. این کتاب تا سال 1917 را در برمی‌گیرد. در این زمان قفقاز توسط نائب‌السلطنه یرملوف اداره می‌شد. در واقع مسلمانانی در قلمرو گرجستان داریم که آباء و اجدادی ترک هستند، که با عنوان آذربایجانی از این جامعه مسلمانان قفقاز جنوبی نام می‌بریم. از سال 1936 به صورت رسمی به اینها آذربایجانی اطلاق شد و قبل از آن به آنها عنوان تاتار اطلاق می‌شد.
 
گودرز رشتیانی بیان کرد: این نکته با باشندگان آذربایجان ارتباط برقرار می‌کند که برای بحث‌های روز مهم است. نکته دیگر اینکه آرشیوهای گرجستان یک دنیاست. به دلیل استقرار نائب‌السلطنه روسیه در تفلیس همه اسناد مربوطه در آنجا نگهداری می‌شد. فقط فوند نائب‌السلطنه روسیه در قفقاز  2 میلیون سند دارد که حتما با ایران نیز ارتباط دارد.
 
وی افزود: در گذشته «فهرست آرشیوهای فارسی گرجستان» را به همراه مهدی کریمی منتشر کردیم. در ادامه سند پژوهی، پژوهشی از فیروزه مستشاری نیز منتشر شد و کتاب «جامعه مسلمانان تفلیس» سومین پژوهش دارای اهمیت در این زمینه است. این کتاب بر اسناد داخل گرجستان تکیه دارد و کار دشواری است که به همت دکتر گئلوانی به انجام رسید.
 
وی در ادامه گفت: در واقع لیستی که از مقامات و شیخ‌الاسلامیان در این کتاب تهیه شده، بسیار مهم است. از سال 1822 تا 1917 میلادی از مجتهدین و متولیان شیعه و سنی تفلیس سه نفر ایرانی هستند که آقامیرفتاح مجتهد بعد از فتح روس‌ها به آنجا پناهنده شد. دفتر مسلمانان در سال 1829 تاسیس شده است. بر اساس مکاتبات ژنرال پاسکویچ با تزار این شخص مسوول رسیدگی به امور شیعیان در تفلیس شد. آقامیرفتاح مجتهد از یک خانواده مهم تبریزی بود. اسناد نشان می‌دهد که بعدها پشیمان شد. انگار مستمری کافی دریافت نمی‌کرد.
 
این پژوهشگر تاریخ افزود: آرشیوهای تفلیس بسیار مهم است ولی شاید بعدا خانم دکتر گئلوانی پیشنهاد ما را بپذیرد و اسناد ایران را هم بررسی کند چون اسناد ایران می‌تواند به ایشان کمک کند و بخشی از فقدان اطلاعات تفلیس را کامل کند. ایران بین 70 هزار تا 300 هزار مهاجر به قفقاز داشت. در واقع تفلیس برای ایرانیان دروازه تمدنی فرنگ بود. این کتاب چشم‌انداز متقنی است برای ایرانیان در مورد جامعه ایرانیان تفلیس. به عنوان یک ایرانی از دکتر گئلوانی سپاسگزارم.  
 


در ادامه این نشست دکتر اکبر مقدسی گفت: این کتاب در حوزه تخصصی من منتشر شد. سال‌ها قبل مقاله‌ای در مورد راویان حدیث که ملقب به تفلیسی بودند به دستم رسید که آن را ترجمه کردم و سال‌ها باقی ماند. تا اینکه تصمیم گرفتم در کنفرانسی در ترکیه با موضوع مسلمانان در تفلیس ارائه بدهم. بیشتر منابع این مقاله انگلیسی و روسی بود. بعد از شروع تحقیقات دیدم برای حوزه تحقیق باید هم آرشیو گرجستان، هم ایران و هم آذربایجان را مورد بررسی قرار بدهم. باید بگویم اهمیت کتاب «جامعه مسلمانان تفلیس» برای من قابل لمس است چون  من سال‌هاست که میدانی کار می‌کنم. علاوه بر اینکه منابع تاریخی و مستندات ایرانی هم در دسترس من بوده است.
 
وی افزود: در حدود 16 یا 17 سال است که من در تفلیس به صورت مستمر حضور دارم و تغییراتی که در این حوزه ایجاد می‌شود، رصد می‌کنم. من کتابی با عنوان «مسلمانان قفقاز» آماده چاپ دارم. کتابی که من آماده کردم با مدل اسلامی منطقه هند و مناطق مختلف متفاوت است. قومیت در آنجا بسیار زیاد است. ادیان در آنجا حاکم هستند. تداخل قومیت و دین خیلی زیاد و تاثیرگذار است.  مسلمانان به صورت عام مدنظر ما نبوده است. در واقع معمولا علمایی که در تفلیس بودند، به مرور زمان مفقود شدند و اینکه سرنوشت این افراد چه شد برای ما مهم بود و موضوع پژوهش ما قرار گرفت. بعد از اینکه 10 صفحه اول کتاب «جامعه مسلمانان تفلیس» را خواندم، برای من بسیار ارزشمند بود. زحمتی را که ما باید در طول سال‌های زیادی می‌کشیدیم دکتر گئلوانی به صورت مفید به ما تحویل داده بود.
 
مقدسی بیان کرد: تصمیم گرفتیم کتاب را ترجمه کنیم. بخش‌هایی از کتاب ترجمه شده است و ترجمه این کتاب ادامه پیدا می‌کند، زیرا برای جامعه ایران بسیار اهمیت دارد و امیدواریم به زودی ترجمه و به صورت عمومی ارائه شود.