خبرگزاری کتاب ایران(ایبنا) پردیس سیاسی: روزهای آخر اسفند با آداب و مناسک خاص خود، حال و هوای شهر و روستا، خانه و کاشانه، پیر و جوان، همه و همه را دگرگون می‌کند. در کنار این استقبال از بهار و تلاش برای نو شدن و دگرگونی، پایان سال برای ما خبرنگاران حوزه کتاب هم فرصت مناسبی است تا سری به بازار کتاب بزنیم و آنچه یک سال بر آن گذشته است را از نظر بگذارنیم. در این گزارش می‌خواهیم به حوزه‌ای بپردازیم که سعی دارد به پرسش‌های ذهنی انسان پاسخ بدهد و قدمتی به درازای تاریخ تفکر بشری دارد. فلسفه به عنوان یکی از گسترده‌ترین و پیچیده‌ترین حوزه‌های علوم انسانی طیف وسیعی از آثار و مخاطبان را شامل می‌شود. از موضوعات تخصصی و پیچیده تا آثار میان رشته‌ای و دارای مخاطب عام‌تر. برای پرسش از بازار کتاب‌های فلسفی در سال 1401 و نحوه مواجهه مخاطبان ایرانی با این آثار به سراغ ناشران فعال این حوزه رفته‌ایم تا ببنیم نحوه تعامل کتاب‌خوان‌های فلسفه دوست با این آثار چگونه بوده است.

مخاطبان در جست و جوی زندگی و معنای آن
انتشارات نگاه معاصر از جمله نشرهایی است که به شکل گسترده آثار حوزه فلسفه را منتشر می‌کند. اکبر قنبری مدیر این نشر درباره موضوعات مورد توجه مخاطبان و سلایق خوانندگان آثار فلسفی این انتشارات در سال 1401 به ایبنا می‌گوید: ما در سال 1401 یک سری از آثار را به اقتضائات زمان منتشر کردیم که دلیل آن همین احساس نیازی بود که از سمت مخاطب حس می‌شد و نمی‌توان منکر تاثیر اتفاقات روز بر کار ما بود. آثاری مانند «آموزش دانش سیاسی« یا »از بحران تا فروپاشی» از جمله کتاب‌هایی بودند که با توجه به شرایط کشور تجدید چاپ شدند و مورد استقبال قرار گرفتند. اما از این عناوین که بگذریم در حوزه فلسفه موضوعاتی که با مفهوم زندگی سر و کار داشتند، از سمت مخاطبان با استقبال خوبی رو به رو شدند. برای مثال اخیرا کتابی با عنوان «اصول زندگی عقلانی» را منتشر کرده‌ایم که استقبال مخاطبان از آن قابل توجه بود. البته از تابستان به بعد به دلیل اتفاقات کشور، بازار کتاب هم نوساناتی داشت و استقبال کم و زیاد می‌شد.

ترجیح مخاطبان به خرید مجازی کتاب
او با اشاره به تاثیر برگزاری نمایشگاه کتاب بر بازار کتاب‌های فلسفی می‌افزاید: چون نمایشگاه کتاب حضوری و مجازی به طور همزمان برگزار شدند، ما در مقام مقایسه از نمایشگاه مجازی راضی‌تر بودیم و استقبال از آن بهتر بود. به طور نسبی می‌توان گفت دو برابر نمایشگاه حضوری فروش داشتیم. به اعتقاد من برگزاری این دو نمایشگاه به شکل همزمان مناسب نیست و درگیری زیادی ایجاد می‌کند و انگیزه شخص برای حضور در نمایشگاه حضوری را کم می‌کند. با این شرایط اگر مسیر نمایشگاه در سال بعد دورتر و برای مثال به شهرآفتاب منتقل شود، من گمان نمی‌کنم استقبال چندانی از آن شود.

کمبود کاغذ معضلی فراگیر
مدیر نشر نگاه معاصر نبود کاغذ را مهم‌ترین مشکل در انتشار کتاب‌های فلسفی عنوان کرده و می‌گوید: نبود کاغذ مهم‌ترین مشکل ما در انتشار کتاب‌هایمان بوده است و در کنار آن بالارفتن هزینه‌های چاپ نیز به این معضل افزوده و در مجموع هزینه تولید را بالا برده است. علاوه بر این قدرت خرید خوانندگان نیز کاهش یافته و در کنار آن به دلیل اتفاقات کشور خوانندگان نیز در مقاطعی تمایل چندانی به خواندن کتاب نداشتند و ما با ریزش خوانندگان مواجه شدیم. در کنار این موارد خریدهای دولتی هم کمتر از گذشته بود و این موضوع هم مزید بر علت شد.

فقر آثار تالیفی در حوزه فلسفه
او با اشاره به نسبت تالیف و ترجمه در این انتشارات و نحوه استقبال مخاطبان از آن عنوان می‌کند: ما تمایل داریم در هر دو حوزه تالیف و ترجمه آثاری را منتشر کنیم و در درجه اول هم اهمیت را به قدرت علمی کتاب می‌دهیم. ممکن است که مخاطبان آثار ترجمه را ترجیح دهند اما نباید این نکته را فراموش کرد که ما برای پیشرفت در حوزه علوم انسانی ناچار هستیم و باید دست به تالیفات مناسب بزنیم. انطباق دادن نظریات به دست آمده از ترجمه‌ با محیط بومی خودمان نیازی است که باید به آن توجه کرد.

استقبال خوانندگان از کتاب‌های فلسفه مضاف
نشر نو را باید از جمله ناشرانی دانست که در حوزه‌های گوناگون اندیشه اعم از ادبیات، روان‌شناسی، فلسفه، اندیشه و هنر آثار پر مخاطبی را منتشر می‌کند. عندلیبی مدیر این نشر در گفت‌و‌گو با ایبنا در مورد مخاطبان کتاب‌های فلسفی این انتشارات در سال 1401 می‌گوید: در حوزه فلسفه ما در دو طیف کتاب منتشر می‌کنیم؛ طیف نخست کتاب‌های مربوط به فلسفه محض و فلسفه در معنای کلی آن و طیف دیگر فلسفه مضاف یعنی فلسفه‌ای که با مسائل روزمره و غیر ناب گره می‌خورند مانند فلسفه زندگی، فلسفه پول و پرداخت‌های فلسفی راجع به موضوعات گوناگون. مخاطبان سطح اول در طی زمان عموما ثابت هستند و دانش‌آموختگان و پژوهشگران فلسفه را شامل می‌شوند. البته در سال گذشته و با شروع انتشار مجموع کتاب‌های فلسفه تحلیلی در نشر نو (مجموعه‌ای جدی و می‌توان گفت در نوع خود کم سابقه‌) طیفی از مخاطبان عام‌تر نیز به این آثار جذب شدند و ما مخاطب بیشتری در حوزه فلسفه در طیف نخست جذب کردیم. 

در سال 1401 فلسفه قاره‌ای را نیز به همان صورت پیش بردیم و با پایان سال 1401 و شروع سال جدید مجموعه فرانسوی ما نیز شروع می‌شود که تصور می‌کنیم این آثار هم بتواند مخاطبان زیادی را با خود همراه کند. اما به فلسفه مضاف که گروه دوم است، بپردازیم؛ طی سال‌های گذشته هر چه جلوتر آمده‌ایم با افزایش دانشجویان رشته‌های علوم انسانی و درگیری جوان‌ها و طبقه متوسط با موضوعات فلسفی، گرایش به این طیف از آثار به شکل قابل توجهی افزایش یافته است. از آنجایی که این کتاب‌ها هم زبان ساده‌ای دارند و هم از غنای علمی و فلسفی قابل قبولی برخوردارند روند مخاطبان آن‌ها به شدت افزایشی بوده و حتی در بعضی از موارد به آثار غیر داستانی و روانشناسی هم پهلو می‌زند.

مدیر نشر نو درباره نسبت ترجمه و تالیف در این انتشارات می‌گوید: آثار ما اغلب ترجمه هستند اما نشر نو چشم روی تالیف هم فروبسته نیست. ضوابط مشخصی را برای ترجمه و تالیف در نظر  می‌گیریم و اثر فارغ از اسم و رسم مترجم و مولف آن با توجه به آن معیارها بررسی می‌شود. البته به یک لحاظ آثار ما معمولا ترجمه بوده چرا که معیارهایی که برای تالیف قرار داده‌ایم معیارهای به نسبت سختی هستند و  هر اثر تالیفی را در نشر نو نمی‌پذیریم. کتاب تالیفی حتما باید حائز یک سری از ویژگی‌ها باشد از جمله این که اعتبار علمی و فلسفی لازم را داشته باشد و به تایید چند تن از کارشناسان متخصص ما در آن زمینه نیز برسد.

تاثیر منفی نمایشگاه مجازی بر نمایشگاه حضوری کتاب
او درباره برگزاری نمایشگاه کتاب پس از دو سال وقفه و تاثیر آن بر استقبال مخاطبان عنوان می‌کند: برگزاری نمایشگاه مجازی در کنار نمایشگاه حضوری، تاثیر منفی بر آن می‌گذارد و به نحوی آن رویداد فرهنگی را تضعیف می‌کند و به همین دلیل پیشنهاد ما این بوده و هست که یا نمایشگاه مجازی برگزار نشود  و یا اگر برگزار می‌شود، با فاصله قابل قبولی از نمایشگاه حضوری باشد. مثلا یک بازه 6 ماهه.

عندلیبی با اشاره به افزایش قیمت کاغذ یادآور می‌شود: افزایش قیمت کاغذ از جمله مهم‌ترین مشکلات ما در حوزه نشر آثار اندیشه است. این وضعیت قیمت کتاب را بالا می‌برد و در این شرایط هر چه پیش می‌رویم، یک سری از مخاطبان از دایره خریدار کتاب‌ کنار گذاشته می‌شوند چرا که میزان هزینه‌ای که افراد برای خرید کتاب‌هایشان اختصاص می‌دهند و حاضرند بپردازند هر سال کمتر می‌شود.

فلسفه کاربردی خوراک فکری جدید کتاب‌خوان‌های ایرانی
نشر نیماژ از جمله ناشرانی است که در سال 1401 بخش عمده‌ای از آثار خود را به حوزه فلسفه اختصاص داده و کتاب‌های پر مخاطبی از این حوزه را وارد بازار نشر کرده است. سهند آدم عارف مدیر روابط عمومی نشر نیماژ درباره بازار کتاب‌های فلسفی این انتشارات در سال 1401 به ایبنا می‌گوید: ما در سال 1400 حدود 15 عنوان کتاب در حوزه فلسفه منتشر کردیم که این تعداد  در سال 1401 تا دو برابر افزایش داشته است و هر چند عناوین کلی ما کمتر شده‌اند اما درحوزه فلسفه فعالیتمان بیشتر بوده است. در سال گذشته کتاب‌هایی چون «جستارهایی درباره زن سوزان سونتاگ»(که سریع به چاپ‌های بعدی رسید و اخیرا هم چاپ پنحم آن منتشر شد)، «پسا حقیقت»، «دیر شکوفاشدگان»، «سقراط اکسپرس» و «داستایفسکی در سیبری از هگل می‌خواند و می‌گرید» از جمله عناوینی بودند که در نشر نیماژ برجسته شدند.

مدیر روابط عمومی نشر نیماژ درباره موضوعات مورد توجه این نشر در کتاب‌های فلسفی توضیح می‌دهد: ما در نشر نیماژ مجموعه‌ای به نام استخوان‌های روح داریم که آثار فلسفی‌مان در آن جای می‌گیرند. در این مجموعه ما دو رویکرد را مد نظر قرار داده‌ایم؛ رویکرد نخست نگاه تخصصی به فلسفه دارد و سعی می‌کند  فلسفه قاره‌ای را پی بگیرد. ما در این حوزه آثار مختلفی را از فیلسوف‌های فرانسوی و آمریکایی منتشر کرده‌ و البته سعی کرده‌ایم نگاهمان را تقلیل نداده و به حوزه‌های میان رشته‌ای چون مطالعات فرهنگی و سایر حوزه‌های مرتبط نیز توجه کنیم. برای مثال کتاب «ناخودآگاه سیاسی» اثری بین‌رشته‌ای در حوزه فلسفه و مطالعات فرهنگی است و همچنین آثار مربوط به مطالعات مارکسیسم و ..  نیز در این دسته قرار می‌گیرند.

به گفته آدم عارف، رویکرد دوم به فلسفه کاربردی و فلسفه زندگی توجه دارد و ما در این کتاب‌ها تلاش کرده‌ایم به بعد دیگری از فلسفه توجه کنیم و فلسفه را قدری کاربردی‌تر و همه‌فهم‌تر در اختیار عموم قرار بدهیم. این رویکرد در دنیا بسیار جا افتاده و خوشبختانه در ایران هم استقبال از آن خوب بوده است. تا پیش از این در ایران مردم برای تامین خوراک فکری خود بیشتر از کتاب‌های روانشناسی و خودیاری استفاده می‌کردند، که این آثار اغلب اطلاعات سطحی، تخدیری و اعتیاد آوری (که صرفا وقتی این آثار را مطالعه می‌کنید حالتان خوب است) را به آن‌ها می‌داد. اما فلسفه حوزه جدی‌تر و عمیق‌تری است که سعی می‌کند با پیش کشیدن سوالات کاربردی‌تر و عمیق‌تر نسبت به موضوعات مختلفی که انسان‌ها در زندگی روزانه در جوامع مختلف با آن روبه‌رو هستند، مسائلی را مطرح کند و به دنبال پاسخ‌شان باشد.

او می‌افزاید: در حوزه فلسفه هرچند ما چند عنوان کتاب تالیفی داشته‌ایم اما اکثر کارهایمان ترجمه است چرا که در حوزه فلسفه ما مولفان فعال چندانی نداریم. به نظر من در حال حاضر ما بیشتر در یک نهضت ترجمه قرار گرفته‌ایم تا در ادامه بتوانیم در این حوزه به تولید اندیشه و تفکر دست بزنیم.

قیمت بالای کتاب و ریزش مخاطبان
مدیر روابط عمومی نشر نیماژ مهم‌ترین مشکل نشر کتاب‌های فلسفی را معضل کاغذ عنوان کرده و می‌گوید: صنعت نشر متکی به کاغذ است و در این شرایط اقتصادی قیمت کاغذ به شدت گران شده و افزایش زیادی داشته است. این موضوع هم به ناشران و هم به خوانندگانی که اغلب در قشر متوسط جامعه هستند، فشار وارد می‌کند. قیمت تمام شده کتاب‌ها بسیار بالا رفته است و این در حالی است که اغلب مخاطبان ما به ویژه در حوزه فلسفه دانشجویان هستند و توان خرید محدودی دارند. ما در این مدت سعی کرده‌ایم با تمهیداتی قیمت تمام شده را برای این آثار پایین بیاوریم که در این جا هم سود نشر بسیار کم می‌شد اما حتی در این حالت هم خرید کتاب از توان مصرف کننده واقعی خارج است. علاوه بر این یک سری تبعیض‌ها هم در این بین وجود دارد و کاغذ دولتی به شکل عادلانه در میان ناشران توزیع نمی‌شود که نمی‌توان این موضوع را هم در بروز این مشکلات نادیده گرفت.

روند صعودی مخاطبان فلسفه
نشر نی از دیگر نشرهایی است که در حوزه‌های مختلف علوم انسانی از جمله فلسفه آثار پر مخاطبی را منتشر می‌کند. فرزاد قرائتی مسئول روابط عمومی این انتشارات با اشاره به پرخواننده بودن کتاب‌های حوزه فلسفه این انتشارات در سال 1401 و استقبال مخاطبان از آن به ایبنا می‌گوید: نشر نی در حوزه فلسفه مجموعه‌ای با عنوان «ایده‌های رادیکال» دارد که این مجموعه در سال 1401 خیلی دیده شد. کتاب‌هایی چون «تفکر نامتناهی و فراسیاست» اثر آلن بدیو از جمله آثار این مجموعه بودند که مخاطبان استقبال بسیار خوبی از آن داشند. علاوه بر این مجموعه، مجموعه دیگری به نام متون کلاسیک فلسفه نیز در نشر نی منتشر می‌شود که استقبال از آن نیز قابل توجه بوده و آثاری چون «پدیدارشناسی روح» که از آلمانی ترجمه شده است از سمت مخاطبان مورد توجه زیادی قرار گرفت.

قرائتی با اشاره به افزایش مخاطبان حوزه‌های اندیشه نسبت به ادبیات در این انتشارات، فلسفه را از جمله حوزه‌هایی می‌داند که هر سال مخاطبان بیشتری به آن رجوع می‌کنند و در کنار مخاطبان جدی که درصد مشخصی هستند، مسیری رو به رشد دارد.
 
بررسی بازار کتاب‌های فلسفی و تجربه ناشران فعال این حوزه نشان می‌دهد، در سال‌های اخیر فلسفه به عنوان یک حوزه عام‌تر مورد توجه مخاطبان قرار گرفته است. در مجموع می‌توان مخاطبان کتاب‌های فلسفی را به شکل کلی در دو گروه دسته‌بندی کرد؛ گروهی که به شکل تخصصی آثار فلسفی را دنبال می‌کنند و گروهی دیگر که برای کمک به فرایند زندگی و پیدا کردن خوراک فکری برای خود به دنبال کتاب‌های فلسفی هستند. ترجمه و انتشار کتاب‌های فلسفه مضاف و فلسفه زندگی در سال‌های اخیر در گروه دوم مخاطبان زیادی یافته و این آثار را به کتاب‌های پرخواننده تبدیل کرده است. به عبارت دیگر کتاب‌هایی با رویکرد فلسفی که به موضوعات زندگی روزمره و مفاهیم اشتراکی زیست بشر می‌پردازند، زبان ساده‌ای دارند و چندان قطور نیستند، از سمت مخاطبان استقبال خوبی داشته‌اند و بسیاری از خوانندگان ترجیح می‌دهند به جای آثار روانشناسی مثبت گرا و مانند آن به سراغ این آثار بروند.

در بازار کتاب‌های فلسفی همچنان آثار ترجمه بر تالیف غلبه دارند و آثار تالیفی این حوزه چندان غنی نیستند. افزایش قیمت کتاب بیش از هر چیز بازار کتاب‌های فلسفی را که مخاطبانشان از قشر دانشجو و متوسط هستند، تهدید می‌کند و آینده این بازار با وضعیت اقتصادی جامعه نسبت غیرقابل انکاری دارد.