خبرگزاری کتاب ایران(ایبنا)- گودرز رشتیانی، عضو هیات علمی دانشگاه تهران: نشر کتاب با محوریت مطالعات قفقاز در سال ۱۴۰۱ روزهای پر رونقی را پشت سر نگذاشت؛ گرچه در حوزه آسیای مرکزی شاهد انتشار چند کتاب مهم و خوب بودیم.

بیشتر کتاب‌های منتشر شده در حوزه قفقاز به مطالعات روابط بین‌الملل و مناسبات جاری منطقه‌ای اختصاص داشت. نقش دولت‌های فرامنطقه‌ای در تحولات قفقاز، رابطه با اسرائیل، ناتو در قفقاز، مناسبات جدید راهبری، جریان‌های سلفی، انرژی، مسائل ژئوپلیتیکی و آینده‌شناسی، بحران قره‌باغ، از مهم‌ترین عناوینی است که در سال جاری ناشران بخش دولتی یا خصوصی به بازار نشر روانه شده که مشخصات کتابشناسی آنها از وبگاه کتابخانه ملی قابل استخراج است.

در حوزه مطالعات تاریخی کتاب «در کشاکش تاریخ: روند وفاداری سیاسی ارامنه قفقاز (۱۲۴۰ - ۹۰۶ ھ.ق/ ۱۸۲۸ - ۱۵۰۱م)» که در آخرین روزهای اسفند منتشر شد خلا جدی مطالعات تاریخی امسال را تا حدی جبران کرده است. این کتاب که در اصل رساله دکتری سيدعلی مزينانی از دانشگاه تربیت مدرس است پژوهش جدی، متن محور و مبتنی بر پژوهش‌های روشمند تاریخی است که تاریخ ارامنه قفقاز از روی کارآمدن صفویه تا جدایی قفقاز از ایران در جنگ دوم با روسیه را بررسی می‌کند. مناسبات درونی با دولت‌های ایران و نیز روابط آنها با روسیه تزاری کانون اصلی توجه نویسنده است و به ابهامات موجود در ارتباط با وفاداری پاسخ می‌دهد. به نشر شیرازه کتاب ما برای انتشار این کتاب باید دست مریزاد گفت.

بهرام امیراحمدیان نیز کتاب «دربند، شهر دو هزار ساله ایرانی در جمهوری داغستان فدراسیون روسیه» را با یک بازنگری توسط پارس ضیاء (ناشر اصفهانی) به بازار روانه کرده است. دربند شهر تاریخی با هویت و اصالت ایرانی که در جنوب روسیه و باریکه بین دریای کاسپی و کوه‌های قفقاز جای گرفته است مهم‌ترین گذرگاه تاریخی ایران بوده که امیراحمدیان به بررسی جغرافیایی، تاریخی و آثار معماری و باستان شناختی آن پرداخته است.

انتشارات دانشگاه تبریز نیز کتاب «مجموعه اسناد تاریخی ایران و روسیه در قفقاز( آکاک)» را منتشر کرده است. در سال‌های ۱۸۶۶ تا ۱۹۰۴ به سرپرستی آدولف برژه، اسناد تاریخی به زبان‌های مختلف از سراسر قفقاز جمع‌آوری و همراه با ترجمه روسی در ۱۲ جلد منتشر شد (با نام دستاوردهای کمیسیون باستان‌نشاسی قفقاز АКТЫ, СОБРАННЫЕ КАВКАЗСКОЙ АРХЕОГРАФИЧЕСКОЙ КОМИССИЕЙ) که محمدعلی پرغو اسناد مربوط به ایران را از این مجموعه استخراج و منتشر کرده است.

«مشروطیت ایران و بلشویک‌های قفقاز» با ترجمه محمد نایب‌پور در نگارستان اندیشه بازنشر شده است. آرطونیان، پژوهشگر برجسته ارمنی این کتاب را درباره تاثیرات انقلابیون ایرانی از مجادلات فکری قفقاز و نیز نقش ارامنه و گرجی‌ها در وقایع تهران و تبریز در سال‌های انقلاب مشروطه بررسی کرده است.

در مطالعات آسیای مرکزی هم غلبه نشر از نظر تعداد و تنوع با حوزه روابط بین‌الملل و مسائل روز است. مباحث ژئوپلتیک، چین، آلمان، ترکیه  و آمریکا، در آسیای مرکزی، افراطگرایی، انرژی، راه ابریشم و سازمان شانگ‌های عناوین مهم کتاب‌های این حوزه هستند. به ویژه ترجمه کتاب «سیاست طایفه‌ای و گذار در آسیای مرکزی» نوشته مشترک الهه کولایی و محمدکاظم شجاعی از آثار شاخص این حوزه هستند که از سوی انتشارات وزارت امور خارجه منتشر شده است.

در قلمرو مطالعات تاریخی چند آثار مهم و قابل توجه در سال ۱۴۰۱ به بازار آمده است. کاوه بیات رساله مختصری با نام «خان جنید در ایران شیر صحرای قراقوم در ترکمن صحرا از تیر تا بهمن ۱۳۰۷» در انتشارات شیرازه کتاب ما منتشر کرده است. این کتاب سرگذشت قیام قربان‌محمد سردار (۱۸۶۲-۱۹۳۸) معروف به خان‌جنید، یکی از بزرگ‌ترین رهبران سیاسی و نظامی ترکمن علیه روس‌ها و بلشوی‌هاست که سرسختانه با نظم نوین روسی و شورایی در ترکمن صحرا و خوارزم مخالف بود.

«میراث آسیای مرکزی» کتاب تازه‌ای نیست اما بنیاد موقوفات افشار با همکاری نشر سخن چاپ شایسته‌ای از این کتاب ریچارد فرای، ایران‌شناس آمریکایی در سال ۱۴۰۱ برای علاقه‌مندان به میراث تاریخی ایرانی در آسیای مرکزی فراهم آورده است.

حسن شجاعی‌مهر چند متن مهم فارسی از تاریخی آسیای مرکزی را تصحیح و در نگارستان اندیشه به بازار نشر روانه کرده است. «منخب التواریخ» نوشته محمدحکیم‌خان تاریخ عمومی و تاریخ خانات خوقند است که سال‌ها پیش نیز در تاشکند و در دهه اخیر نیز در ژاپن به فارسی منتشر شده است. اما چاپ جدید آن در ایران واجد اهمیت بیشتر و  دارای فهرست‌ها و نمایه‌های راهگشایی است که در چاپ‌های قبلی دیده نمی‌شد.

«سه رساله مختصری از تاریخ سلطنت خاندان منغیتیه» از احمد مخدوم دانش؛ «تاریخ سلاطین منغیتیه» از عبدالعظیم السامی و «تاریخ امیران منغیتیه بخارا» از صدرالدین عینی نیز با عنوان «تاریخ بخارا : تاریخ خانات آسیای مرکزی در قرن نوزدهم» دیگر کتاب همین ناشر و مصحح است.

آراز محمد سارلی، پژوهشگر ترکمن ایرانی نیز همچنان در مطالعات تاریخ آسیای مرکزی فعال است. «صوفی اللهیار از بزرگان طریقت نقشبندی در ترکستان»، «گوهر پاک» و «تصوف در آسیای مرکزی» سه کتاب او هستند که انتشارات مختومقلی فراغی در گرگان منتشر کرده است.