به گزارش خبرگزاری کتاب ایران (ایبنا)؛ ششمین فصلنامه اطلاع‌رسانی و اطلاع‌شناسی اندیشکده ادبیات پایداری با عنوان «اندیشه‌نامه پایداری» منتشر شد. اندیشنامه پایداری این مطلب را برای انتشار در اختیار خبرگزاری کتاب ایران (ایبنا) قرار داده است.

خاطره‌نویسی و خاطره‌نگاری یکی از گونه‌های ادبی نگارش وقایع و رویدادهاست که در حوزه دفاع مقدس از ابتدای جنگ شروع شده و تا کنون ادامه دارد. در بررسی سیر این‌گونه با موضوع دفاع مقدس، دوره‌های مختلفی را می‌توان مشاهده کرد که هر دوره ویژگی‌های خود را داراست. با فاصله گرفتن از جنگ و متفاوت شدن شیوه‌های خاطره‌نگاری، متولیان ادبیات دفاع مقدس بر آن شدند تا سر و سامانی به وضعیت آن بدهند و آثاری منتشر کنند که ضمن انتقال وقایع، خواندنی، مستند و بلیغ باشند. سازمان ادبی و هنری دفاع مقدس بنياد حفظ آثار و نشر ارزش‌های دفاع مقدس، طی بازه زمانی اسفند ۱۳۹۲ تا فروردين ۱۳۹۷، در حوزۀ خاطره‌نگاری و خاطره‌نويسی دفاع مقدس با سخنرانی صاحب‌نظران اين حوزه، ۱۱ كارگاه برگزار كرد كه متن اين كارگاه‌ها در نشريه پلاک هشت منتشر شد. پس از سال‌ها، با توجه به خلأهای آموزشی در اين حوزه و برای سامان‌بخشی حوزه نظری ادبيات مستند به­‌ويژه خاطره، شورای خاطرۀ سازمان ادبيات و تاريخ دفاع مقدس (زيرمجموعه سازمان ادبيات و تاريخ بنياد حفظ آثار و نشر ارزش‌هاي دفاع مقدس) تصميم گرفت با استفاده از محتوای كارگاه‌ها كتابی جهت ارتقای سطح علمی اين حوزه برای علاقه­‌مندان منتشر كند. اعضاي شورای علمی شورای خاطره دكتر محمدرضا سنگری، معصومه رامهرمزی، دكتر جواد كامور بخشايش، حميد حسام، گلعلی بابايی و مصطفی رحيمی هستند. برای تکمیل محتوای قبلی، مقالاتی به این گفتارها افزوده شد.
كتاب خاطره‌نويسی در زيست‌بوم دفاع مقدس دارای فهرست مطالب، فهرست تفصيلی، مقدمه ناشر، سرآغاز، مقدمه شورای راهبردی، گفتارها و مقاله‌ها، سخن پايانی و نمايه اشخاص و كتاب‌هاست. اين كتاب به همت شورای خاطره سازمان ادبيات و تاريخ بنياد حفظ آثار و نشر ارزش‌های دفاع مقدس تدوين و توسط انتشارات صرير با ۶۲۳ صفحه قطع وزيری در سال ۱۴۰۱منتشر شده است.

كتاب خاطره‌نويسی در زيست‌بوم دفاع مقدس شامل محتوای كارگاه‌ها و نُه مقاله است. «شكل‌گيری خاطره‌نويسی»، «سوژه‌يابی»، «مصاحبه»، «تدوين»، «استناد»، «نثر» و «پژوهش» موضوعاتی هستند كه بيشتر به آن‌ها پرداخته شده است. كارگاه‌ها بر اساس موضوع در هفت گروه دسته‌بندی شده‌اند كه در ادامه مباحث هر يک از كارگاه‌ها، يک يا دو مقاله مرتبط قرار گرفته است.

۱. «ظرفيت‌های مطالعاتی دفاع مقدس در عرصه خاطرات» اولين كارگاه برگزار شده در ۳اسفند۱۳۹۲ در كرج است. نصرت‌الله صمدزاده، سخنران كارگاه، درباره دوره‌های خاطره‌نگاری دفاع مقدس، انواع زيست كتاب‌، پديدآورندگان خاطرات، ميزان ضرورت تدوين خاطرات به شكل كتاب، نقد، انواع روايت، ساختار خاطرات و رابطه تاريخ شفاهی و خاطره سخن گفته است. دو مقاله در تكميل اين مطالب و ادامه اين مباحث آمده است:

الف) «بررسی شكل‌گيری خاطره‌نگاری در سال‌های آغازين جنگ تحميلی»: محسن شاه‌رضايی در اين مقاله به جنبه‌های عمومی خاطره، اصالت و نگاه تاريخی و كاربردی در بستر شكل‌گيری آن پرداخته است.

ب) «گونه‌های مستندنگاری در ادبيات دفاع مقدس»: مرتضی قاضی گونه‌های مستندنگاری را در پنج گروهِ سامان‌دهی، باز سامان‌دهی، بازنويسي، باز روايی و بازآفرينی بررسی كرده است.

۲. جست‌وجوگری و پرسش‌گری در خاطره عنوانی است كه برای هشتمين، نهمين و دهمين كارگاه‌های برگزار شده در تاريخ‌های ۹ و ۲۳اسفند۱۳۹۶در شهرهای اصفهان، قم و دماوند انتخاب شده است. موضوع مباحث اين كارگاه‌ها بيشتر در حوزه استناد در خاطره‌نگاری، اصول و مبانی پژوهش و روش‌های پژوهشی مناسب خاطره‌نگاری، شناخت زبان، سوژه‌يابی و گوياسازی است. يک مقاله برای تكميل مطالب اين كارگاه با موضوع «پژوهش، گام نخست در خاطره‌نگاری» نوشتۀ يحيی نيازی افزوده شده است. در این مقاله، پژوهش به‌عنوان يكی از اركان مهم در فرآيند خاطره‌نگاری از وجوه مختلف بررسی شده است؛ اهميت، رويكرد، فرآيند و جايگاه پژوهش از مباحث اين مقاله به­شمار می­روند.

۳. دومين كارگاه ۲۴خرداد۱۳۹۳ در ساری با سخنرانی احمد دهقان برگزار شده است. اين بخش با عنوان «سوژه و نقش آن در تعالی‌بخشی خاطرات دفاع مقدس» به اهميت سوژه‌يابی و معيارهاي انتخاب درست سوژه، تفاوت خاطرۀ شفاهی با تاريخ شفاهی و دقت در شناسايی ذائقه مخاطب از مباحث اين كارگاه است. برای تكميل اين مبحث، يک مقاله با عنوان «واكاوی مفهوم سوژه در خاطره‌نگاری دفاع مقدس» افزوده شده است. معصومه رامهرمزی در اين مقاله به بررسی جايگاه موضوع و انتخاب مناسب آن و ضرورت توجه به مخاطب و انتخاب شيوه‌های درست برای انتقال تجربيات دفاع مقدس به نسل‌های ديگر پرداخته است.

۴. سومين كارگاه با موضوع «مصاحبه و مهارت‌های مصاحبه‌گر در گفت‌وگو» با سخنرانی محسن كاظمی ۱۲شهريور۱۳۹۳در تبريز برگزار شد. ابعاد مصاحبه برای خاطره‌نگاری و عوامل مؤثر بر اين فرآيند، شناسايی و مورد بررسی قرار گرفته‌اند. مقاله‌اي با عنوان «مهارت‌های مصاحبه در خاطره‌نگاری دفاع مقدس» كه توسط جواد كلاته عربی نوشته شده به انواع مستندنگاری، سير تكوينی خاطره‌نگاری، بررسی مصاحبه و شرايط و لوازم مصاحبه مناسب پرداخته است.

۵. ششمين كارگاه با عنوان «سند؛ تكيه‌گاه خاطره» با سخنرانی نصرت‌الله محمودزاده در ۲۱تير۱۳۹۶در كرمان برگزار شد. كاربرد سند در تكميل خاطره و شاخص‌های اثبات سنديت خاطره از مهم‌ترين مطالب اين كارگاه بوده‌اند. در ادامه اين گفتار، مقاله «زوايای استناد در خاطره‌نگاری دفاع مقدس» نوشته غلام‌رضا عزيزی، سند را از دو منظر راوی و خواننده بااهميت دانسته و معتقد است مستندسازی خاطرات در سه گروه كلی مكانی، زمانی و موضوعی با دو روش درون‌متنیی و برون‌متنی انجام می‌شود.

6. دو كارگاه چهارم و يازدهم كه به ترتيب در ۱۲آبان۱۳۹۵در كرمانشاه و ۲۷فروردين۱۳۹۷ در رشت با سخنرانی حميد حسام و رضا رئيسی برگزار شدند، با عنوان «تدوين و روش‌های گردآوری اطلاعات»، به گونه‌ها و آفت‌های مصاحبه، ضرورت تحقيق برای تدوين، روش‌های تدوين و توجه به ابعاد مختلف وجودی انسان‌ها در مصاحبه پرداخته‌اند. «شيوه‌های تدوين در خاطره‌نگاری دفاع مقدس» نوشته مرتضی قاضی، مقاله‌ای است كه در ادامه مبحث كارگاه‌ها، مراحل تدوين، توجه به انتخاب قالب مناسب برای خاطرات و راه‌كارهای تدوين را بيان كرده است. اين مقاله به شكلی راهنمای محقق و نويسنده خاطرات می‌تواند باشد.

۷. به كارگاه پنجم و ششم با عنوان «نثر و زبان و لحن روايت در خاطره» به ترتيب ۵اسفند۱۳۹۵ در شيراز و ۲۷آذر۱۳۹۶در اهواز با سخنرانی گلعلی بابايی و كوروش عليانی برگزار شده‌اند. دوره‌های زمانی ادبيات دفاع مقدس، ويژگی‌های نثر روايی و شيوه‌های انتخاب نثر مناسب خاطرات از مباحث اين كارگاه‌ها بوده‌اند. دو مقاله در تكميل اين مبحث استفاده شده است:

الف- «تعاريف نثر و لحن در خاطره‌نگاری دفاع مقدس» نوشته مرضيه نظرلو كه به تعريف نثر و انواع آن و معيارهای انتخاب نثر مناسب با ذكر نمونه‌هايی پرداخته است.

ب- «روش‌های جاسپاری اسناد در خاطره‌نگاری دفاع مقدس» نوشته معصومه رامهرمزی هم بيشتر به بررسی انواع سند در خاطره‌نگاری‌های دفاع مقدس پرداخته و با دسته‌بندی آن‌ها به متنی، توصيفی و ديداری و شنيداری نحوه استفاده از آن‌ها را با ذكر نمونه‌هايی بيان كرده است. اين مقاله با گفتار پنجم ارتباط بيشتری دارد.

سخنرانان کارگاه‌های برگزارشده، شخصیت‌هایی هستند که در حوزه خاطره‌نگاری و خاطره‌نویسی دفاع مقدس فعالیت داشته و آن‌چه گفته‌اند حاصل تجربه و نگرش آن‌هاست. بر این اساس، می‌توان مباحث را ذیل چند موضوع طرح کرد: خاطره و انواع آن، مصاحبه، تدوین، پژوهش، سوژه، استناد و زبان مناسب خاطره‌گویی و خاطره‌نگاری. از این میان مسئله «استناد» و سنديت در خاطرات دفاع مقدس بيشترين محتوا را به خود اختصاص داده است. اين موضوع از منظرهای گوناگونی كه در هر بخش به‌طور جداگانه ذكر شد، مورد بررسی قرار گرفته است. بعد از استناد، دومين مسئله درباره «سوژه» خاطرات دفاع مقدس در ابعاد گوناگون آن است. سوژه‌يابی و معيارهای انتخاب سوژه مناسب از مهم‌ترين مباحث آن هستند. در ادامه «پژوهش»، «مصاحبه»، «تدوين» و «ساختار خاطرات و ويژگی‌های زبانی» از مهم‌ترين مسئله‌هايی هستند كه به آن‌ها پرداخته شده است.

مقاله‌هایی که به گفتارها افزوده شده، بیشتر متن برآمده از تجربه و شناخت نویسندگان است. در حوزه تعاریف، روش و منابع، مقاله‌ها علی‌رغم کاربردی بودن محتوای آن‌ها در حوزۀ خاطره، توجهی به این سه مهم نداشته‌اند. این در حالی است که یکی از دغدغه‌های نشر این کتاب، نزدیک کردن مسیر خاطرات به روند علمی است. با توجه به نزدیک بودن موضوع در گفتارها و مقاله‌ها، مطالب تکراری هم زیاد به­ چشم می‌خورد.

شورای خاطره پرداختن به مسئله‌های موجود را امری ضروری می‌داند و در ادامه اين مسير قصد دارد به سوی جريان‌شناسی دوره‌های خاطره‌نويسی دفاع مقدس و شناخت زمينه‌های بسط و گسترش معنايي خاطرات دفاع مقدس حركت كند. بررسی مجدد مسائل این حوزه با صاحب‌نظران و پرداختن به آن به شکل موضوعی و منسجم می‌تواند پاسخ به دغدغه‌های پدیدآورندگان این کتاب را آسان‌تر نماید.