سرویس تاریخ و سیاست خبرگزاری کتاب ایران (ایبنا): دکتر الهام ملک‌زاده، مدرس دانشگاه و پژوهشگر حوزه تاریخ اجتماعی در نشست تخصصی «جایگاه عریضه‌ها در تاریخ اجتماعی دوران مشروطیت» که به مناسبت صدوهفدهمین سالگرد صدور فرمان مشروطیت (شنبه 14 مرداد 1402) برگزار شد، گفت: طبیعتا بخش مهمی از عریضه‌نویسی شکوائیه است. این اسناد باقی‌مانده از عرایض در دوره معاصر در شناسایی تاریخ اجتماعی ایران نقش مهمی دارند. نویسندگان عرایض بیشتر از توده عوام بودند. عرایض در دوره قاجار یا خطاب به شخص شاه یا علما بوده است. در بسیاری از مواقع ما خودمان خودمان را سانسور می‌کنیم. در آن روزگار هم این گونه بود. از ترس و خوف حکام یا مردم نمی‌نوشتند، یا از مناطقی دور از محل زندگی خویش عریضه خود را به صندوق می‌انداختند و به این صورت مشکل خویش را بدون اینکه شناسایی بشوند، مطرح می‌کردند.

وی افزود: سنت بست‌نشینی برای دادخواهی نیز از این سنخ بود. شخصی در امامزاده‌ای یا مکانی مذهبی بست می‌نشست و همزمان عریضه می‌نوشت و مشکل را مطرح می‌کرد و می‌فرستاد تا جواب دریافت کند. در واقع عریضه یکی از منابع تاریخ معاصر می‌تواند باشد که با بررسی آنها به نوع تاریخ اجتماعی و زندگی اجتماعی وقوف پیدا می‌کنیم. عریضه گستره وسیعی از طرح مشکل را در برمی‌گرفت. این در حالی است که از یک زمانی به بعد به دورانی برمی‌گردد که آغاز تحرک انقلابیون در انقلاب مشروطه است. از این به بعد عریضه‌ها را خطاب به یک مقام عالی‌منسب می‌نوشتند. زبان نوشتاری این عریضه‌ها نیز جالب توجه است. مردم کم‌سواد بودند و غلط نیز در این عریضه‌ها زیاد است. آگاهانه یا ناآگاهانه نوشته مضحک می‌شد. اگر از زبان طنز هم استفاده می‌کردند به گونه‌ای متن عریضه‌ها را خنده‌دار و مضحک می‌کرد. در نوشتن عریضه‌ها مجلس را مخاطب قرار می‌دادند، در حالی که کارکرد مجلس را به درستی نمی‌دانستند. جالب‌تر اینکه خود مجلس هم در قبال برخی نامه‌ها نمی‌دانست باید چه پاسخی ارائه کند.

ملک‌زاده بیان کرد: در اوایل قاجار این مسئله جالب است. این نوع نوشتار به سمت مرجعی می‌رود که به عنوان یک مرکزیت حکومتی مطرح است. بدیهی است که مردم از مجلس انتظار داشتند به شکوائیه‌هایشان پاسخ دهد. مجلس در ابتدا به عنوان ملجائی که مردم به آن مراجعه می‌کردند، یکی از کمیسیون‌ها را کمیسیون عرایض نامگذاری می‌کند و اقشار مختلف نوشته‌های خود را به مجلس می‌فرستادند. اسناد باقیمانده به عنوان یکی از بانک‌های اطلاعاتی دقیق و ارزشمند در حوزه تاریخ اجتماعی حائز اهمیت است.

وی در ادامه گفت: عریضه‌ها در ردیف اسناد وصیت‌نامه‌ها، استشهادنامه‌ها و... حائز اهمیت بودند، به آنها اوراق صریحه می‌گفتند. گستره وسیعی از تنوع موضوعی و محتوایی قابل شناسایی است. در عین حال گروهی اسناد وجود دارند که افرادی به طور مشخص با آنها مکاتبه می‌شد. مراجع دینی مخاطب این عریضه‌ها بودند. بعد از مشروطه شاکی‌ها عریضه خود را به مجلس می‌فرستادند، بر اساس طبیعت ذاتی مجلس مجری صدور حکم نبود.

ملک‌زاده بیان کرد: عریضه‌ها آئینه‌ای از ارتباط حکومت با آحاد مردم جامعه بودند. این مدارک تاریخ فرودستان را نشان می‌دهد. بر اساس عریضه‌ها زنان دقیقا می‌دانستند چه می‌خواهند و مستدل استیفاء خواسته‌هایشان را از قانون مطالبه می‌کنند. از لابه‌لای این عرایض مصادیق دستیابی زنان به حقوق شهروندی کندوکاو شده است. هشت درصد عریضه دوره ناصرالدین شاه عریضه‌های زنانه بود. در مورد اینکه زنان در این دوره چقدر آگاهی داشتند، اطلاعات بدیهی در اختیار مخاطب قرار می‌گیرد که  قابل توجه است. دلیل بی‌سوادی و کم‌سوادی قشر عظیمی بیان می‌شود، پیشنهادهایی که می‌دادند جالب توجه بود که راهکار هم ارائه می‌کردند. کمپلکسی داریم از فقدان سواد لازم در بطن جامعه از طرف دیگر آگاهی در همین جامعه که  اینها می‌تواند دستمایه مطالعه در شناخت عریضه‌ها باشد.

روند عریضه‌نویسی درخواست‌های مردم در سپهر سیاسی اجتماعی

در ادامه این نشست دکتر صفورا برومند، مدیر گروه تاریخ اجتماعی و اقتصادی پژوهشکده تاریخ ایران پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی در ابتدای جلسه به توصیف واژه عَریضه پرداخت و گفت: « عَریضه بر گرفته از واژه «عَرض» در متون ادبی و تاریخی و نیز در فرهنگ‌های لغت به معنای قصه، درخواست، شکایت و دادخواهی است که بیشتر در قالب نامه به فرد بلندمرتبه نگاشته می‌شود. به همین علت، «عریضه» یکی از واژگان و اصطلاحات دیوانی به شمار می‌رفته است و در این حوزه، واژگان دیگری نیز از آن مشتق می‌شده است: مانند عریضه‌چی یا فرد شاکی، عریضه‌خان یا ارائه‌کننده عریضه نزد پادشاه، حاکم یا فرد بلندمرتبه و عریضه‌نویس، یا عریضه‌نگار و شغل عریضه‌نگاری. یکی از خاطره‌های دیداری چند دهه پیش، انبوه عریضه‌نگاران بودند که در مجاورت دادگاه‌ها مستقر می‌شدند و شرح دادخواست شاکیان را با دستگاه‌های تایپ ثبت می‌کردند.» 

برومند درخصوص قدیم‌ترین نشانه‌ها از عریضه و دادخواست در تاریخ ایران بیان کرد: «نشانی از عریضه‌ و دادخواست را می‌توان در داستان‌های اساطیری مرتبط با دوران حکمرانی جمشید و بنا نهادن «آئین مظالم» و برگزاری نوروز جستجو کرد. داستان‌های فولکلور ایرانی نیز حکایت‌هایی از دادخواست‌های عامه مردم را شامل می‌شوند. از منظر پیشینه تاریخی، هرودت مورخ یونانی در توصیف تاریخ مادها به این نکته اشاره می‌کند که روندی برای ثبت درخواست و دادخواهی در این دوران وجود داشته و در دوره هخامنشی نیز روزهایی در قالب بارعام برای رسیدگی به درخواست‌های عامه مردم تعیین شده بود. در شاهنامه فردوسی و متون تاریخی نیز از «بارگاه داد»، مجلس دادرسی، زنجیر جرسی که ابزاری برای اعلان شکایت بوده و همچنین عرض حال مردم در جشن‌هایی چون نوروز، فروردگان و مهرگان در دوره ساسانی یاد شده است.

وی افزود: در قرون نخستین اسلامی نیز «دیوان مظالم» محلی برای ارائه عرض حال و درخواست مردم نزد حاکم محلی یا حکمران بوده است. گاه نیز اگر فرصتی فراهم می‌شد، مردم به طور مستقیم درخواست خود را به حاکم عرض می‌کردند و این امر تا قرن‌ها بعد ادامه داشته است که نمونه‌هایی از آن را در دوران ناصرالدین‌شاه می‌توان جستجو کرد. ازجمله تعیین روز یکشنبه برای رسیدگی به عریضه‌های افراد (۱۲۷۷ق.) و ایجاد صندوق عدالت در میدان ارگ (۱۲۸۱ق.).»

مدیر گروه تاریخ اجتماعی و اقتصادی پژوهشکده تاریخ درخصوص ارتباط عریضه‌نویسی با تاریخ اجتماعی به این گفت: «چنین روند ارائه شفاهی یا نگارش عریضه از سوی مردم به حاکم، بخشی از مطالعات تاریخ اجتماعی به شمار می‌رود. در واقع، بررسی عریضه‌ها، پژوهشگر تاریخ اجتماعی را با بخشی از نیازها، نارضایی‌ها، درخواست‌ها و شکایات عامه مردم آشنا می‌کند که در متون تاریخی رسمی کمتر به آنها پرداخته شده است یا اثری از آنها در دست نیست.  

بیشترین موضوعات عریضه‌ها عبارت بودند از دادخواهی برای تاخت و تاز دشمنان و یاغیان یا ظلم حاکم محلی، ناتوانی از پرداخت خراج، تقاضا برای افزایش مواجب یا بازپس‌گیری اموال و املاک، شکایت از اصناف و گرانی و دیگر مسائلی از این دست که نمونه‌هایی از این عریضه‌ها در آرشیو آستان قدس رضوی و موزه ملک و دیگر مراکز اسنادی نگهداری می‌شوند. بنابراین، با توجه به اهمیت عریضه‌ها در شناسایی و واکاوی بخشی از تاریخ عامه مردم یا فرودستان که موضوع اساسی پژوهش‌های تاریخ اجتماعی به شمار می‌رود و با توجه به بخش درخور توجهی از عریضه‌های موجود در آرشیوهای اسنادی ایران یا مرتبط با کمیسیون عرایض که به دوره مشروطیت تعلق دارد، گروه تاریخ اجتماعی و اقتصادی پژوهشکده تاریخ پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی، در یکصد و هفدهمین سالروز صدور فرمان مشروطیت، به بررسی جایگاه عریضه‌ها در تاریخ اجتماعی مشروطیت می‌پردازد.»

اسناد عرایض؛ مهم‌ترین میراث مکتوب تاریخ مشروطیت

در ادامه این نشست دکتر علی ططری، مدرس دانشگاه و مدیر دفتر مطالعات تاریخ اقتصادی ایران به بررسی اسناد عرایض: مهم‌ترین میراث مکتوب تاریخ مشروطیت پرداخت و گفت: 14 مرداد روز بزرگی است هرچند این روزها این مناسبت چندان مورد نظر قرار نمی‌گیرد. 14 مرداد ماه به روایتی روزی است که کشور ما صاحب قانون شد. از سوی دیگر در ابعاد جهانی دومین کشوری بودیم که صاحب قانون شدیم. از این نظر جایگاه رفیعی در دنیا داریم.

وی افزود: عریضه یک نوشته بین‌رشته‌ای است. عریضه قدمتی به طول تاریخ دارد. عریضه‌نویسی در ادیان دیگر هم وجود دارد و فقط مختص دین اسلام نیست. آنچه که مسلم است، عریضه شکوائیه‌ای است از فرودست به فرادست، از فرادست به فرادست یا از فرادست به فرودست هم می‌تواند باشد و نمی‌توان تعمیم داد. عریضه را به چهار گروه می‌توان تقسیم کرد؛ پیش از مشروطه، دوره مشروطه، دوره پهلوی اول و دوره پهلوی دوم. نخستین نشانه‌های توجه به عریضه را از دوره ناصرالدین‌شاه داریم. صندوق عدالت انوشیروان در میدان ارگ در این دوره نصب شد.

ططری بیان کرد: عریضه‌نویسی در ژاپن از دوره میجی آغاز شد. در ایران بیست سال بعد از ژاپن مجلس تاسیس شد. دوره پیشامشروطیت به دوره ناصری ختم می‌شود. ناصرالدین شاه بعد از بررسی عریضه‌ها به فراخور عریضه دستوراتی می‌داد. پس از آن در دوره مشروطه شاهد اوج عریضه‌نویسی هستیم. فراز و فرود این دوره به دلیل بحران‌های سیاسی و اجتماعی که گریبانگیر ایران شد، عریضه‌نویسی اوج گرفت. مردم به دلیل اینکه محل التجا نداشتند، به سفارتخانه‌ها رجوع می‌کردند. در دوره مشروطه رونوشت عرایض به روزنامه‌ها رسید. اولین نهاد برای رسیدگی به عرایض «کمیسیون عرایض مجلس» بود. به فراخور عریضه‌ای که به مجلس می‌آمد، مجلس هم دستوری برای اجرا به نهاد ذیربط صادر می‌کرد.

وی در ادامه گفت: کمیسیون‌ها هم همپای وزارتخانه‌ها تشکیل می‌شد و نهادسازی شکل ‌گرفت. پس از دوره مشروطه عرایض در مجلس قرار گرفت. عرایض دوره پهلوی اول و دوم قابل بررسی است. در بخش دوم عرایض را با موضوع روز ربط می‌دهیم. انسانی که با هوش مصنوعی سروکار دارد، عرایض را در کجا می‌تواند بگنجاند؟ باید مطالبی که می‌خواهیم از آنها تولید علم کنیم، کاربردی باشد. امروز اگر بخواهیم دسته‌بندی کنیم، ابزار ارتباطی فضای مجازی، شبکه‌های ماهواره‌ای، رادیو و تلویزیون، روزنامه‌ها و... است. در سال 1452 اگر بخواهیم یک پژوهش تاریخی تعریف کنیم، ناچاریم که به بررسی همه این حوزه‌ها بپردازیم.

ططری بیان کرد: عریضه در برخی موارد تنها تریبون مردم بوده است. عریضه شفاهی برای کسی که آن را ارائه می‌داد، خطر داشت. اگر بخواهیم عریضه‌ها را بررسی کنیم، به بسیاری از اطلاعات دست پیدا می‌کنیم. در هر موضوعی اعم از بحث شیخ خزئل، ملی شدن صنعت نفت، حوزه انتخابات، مجلس شورای ملی، مراجع، خوانین و... می‌توانیم اسنادی را جستجو کنیم. یکی از راه‌های ارتباطی با زیرپوست جامعه عرایض بود. ولی نبود روش تحقیق به روز سبب شد تا این اسناد بررسی نشده باقی بماند. امروز باید با استفاده از عرایض به دنبال موضوعاتی باشیم که به درد امروز ما بخورد.

وی در ادامه گفت: این‌گونه به نظر می‌رسد که با انقلاب میجی ژاپن متحول شد اما این چنین نیست، در ژاپن به دلیل وضعیت اقتصادی بد از دویست سال قبل حاکمان محلی اصلاحاتی را در تمام زمینه‌ها شروع کرده بودند که یکی از این اصلاحات نصب صندوق عرایض بود. در ژاپن اما نوشتن عریضه مستلزم داشتن شرایطی بود. باید پیشنهادات مفید مطرح می‌شد. پیشنهادات نباید سودجویانه می‌بود و کسانی که از عریضه خود نتیجه نگرفته بودند، می‌توانستند دوباره عریضه بنویسند. یکی از دلایل شکل‌گیری پارلمان در ژاپن همین صندوق عریضه بود.

ططری افزود: ما با اینکه اسناد خوبی در اختیار داریم اما در بررسی اسناد عرایض کم کار کردیم. این اسناد هویت مشروطه و پارلمان ایران هستند که پژوهشگران می‌توانند بر روی آن کار کنند.