سرویس تاریخ و سیاست خبرگزاری کتاب ایران(ایبنا): کودتای 28 مرداد 1332 از جمله وقایع مهم تاریخ معاصر ایران به شمار می‌رود که هنوز پس از گذشت سال‌ها از تاریخ وقوع آن، زوایای پیدا و پنهان بسیاری دارد. سیاست‌های استعمارستیزانه مصدق، عامل یا بهانه‌ای بود که سبب شد تا آمریکا و هم‌پیمان انگلیسی‌اش، کودتایی را برای مهار جنبش ملی نفت و جلوگیری از اجرای آن و همچنین مقابله با موج استقلال‌طلبی مردم ایران طراحی و اجرا کنند. کودتای 28 مرداد آغازی بر علنی‌شدن دیکتاتوری محمد رضا پهلوی به مدد ساواک و همچنین شروعی بر وابستگی هرچه بیشتر وی به آمریکا بود؛ راهکاری که تا پیروزی انقلاب اسلامی ایران تداوم داشت. در این گزارش نگاهی داریم به کتاب‌هایی (بازچاپ) که به نوعی با موضوع کودتای 28 مرداد 1332 مرتبط هستند. ملی شدن صنعت نفت در ایران و به دنبال آن کودتای 28 مرداد و بررسی رفتار سیاسی کشورهای درگیر در این مسأله از زوایای بسیاری مورد توجه پژوهشگران قرار گرفته است. 



خاطرات مستند سیدهادی خسروشاهی درباره تاریخ نگاری معاصر و کودتای ۲۸ مرداد
ناشر: کلبه شروق

پژوهش حاضر حاصل دو گفتگوي تاريخي مشروح با حجت‌الاسلام‌والمسلمين استاد سيدهادي خسروشاهي درباره مسائل تاريخ معاصر و کودتاي ۲۸ مرداد سال ۱۳۳۲ است که در مجموع اطلاعات وسيع و مستندي را در اين رابطه ارائه مي کند و شامل پيوست‌هايي مي باشد. همچنين به مباحثي چون: چرا تاريخ نخواهد بخشيد؟، فدائيان اسلام و نهضت ملي ايران، ديدار با مهندس عزت الله سحابي، ديدگاه خليل ملکي و... پرداخته شده است.



چند و چون فروریزی دولت دکتر مصدق و بررسی کنش حزب توده ایران
ناشر: اشاره
درباره ملی شدن صنعت نفت ایران و کودتای 28 مرداد و فروریزی دولت دکتر مصدق کتاب های گوناگونی منتشر شده است. با این وجود نه تنها بسیاری از رویدادهای آن زمان ناگفته مانده بلکه در راه پژوهش علمی و همه جانبه این دوران تاریخی پوشش کامل و کافی به عمل نیامده است. نگارنده کتاب حاضر اعتقاد دارد این فروریزی تنها سقوط یک دولت و روی کار آمدن دولت دیگر نبود بلکه فروریزی شیوه کشورداری و دگرگون شدن نظام اجتماعی نوپایی به شمار می رفت که به راه آزادی، دموکراسی و کسب استقلال کشور گام نهاده بود. کتاب حاضر با هدف بررسی چگونگی فروریزی دولت دکتر مصدق و کنش حزب توده ایران نسبت به این ماجرا به رشته تحریر درآمده است.




نقش‌های سرویس‌های اطلاعاتی انگلیس و آمریکا در کودتای ۲۸ مرداد ۱۳۳۲
ناشر: موسسه مطالعات تاریخ معاصر ایران




ایران از کودتا تا انقلاب اسلامی (۲۸ مرداد ۱۳۳۲ - بهمن ۱۳۵۷)
ناشر: امیرکبیر
مجموعه تاريخ کهن و معاصر ايران‌زمين نگاهی است هدفمند به تاريخ ايران که با بهره‌گيری از منابع فراوان و معتبر و گاه جديد و شيوه‌ها و روش‌های ثابت‌شده، با راهنمايی و همکاری جمعی از پژوهشگران و تاريخ‌دانان فراهم آمده است. در اين کتاب نگارنده در پی آن است که مهم‌ترين تحولات تاريخی را در شکل‌دهی به حيات پرفراز و نشيب خود به چشم ديده‌اند و از سرگذرانده‌اند تا به زندگی پرافتخار ديروز و امروز خود دست يابند و فردايی پراميد در پيش روی داشته باشند.



سیا در ایران (کودتای ۱۳۳۲ و ریشه‌های اختلاف ایران و آمریکا)
ناشر: مرکز اسناد انقلاب اسلامی




بررسی تطبیقی سیاست خارجی قوام و مصدق
ناشر: نوآوران دانش

کتاب «بررسی تطبیقی سیاست خارجی قوام و مصدق» تالیف زهره قلجایی‌پور است که در سال 1401 با موضوع نقد و تفسیر محمد مصدق، 1261-1345، احمد قوام‌السلطنه 1252-1334، روابط خارجی ایران 1320-1357 از سوی انتشارات نوآوران دانش منتشر شد. این کتاب در چهار فصل به تبیین موضوعاتی همچون سیاست خارجی، فضای عمومی بعد از شهریور 1320، قوام و سیاست خارجی وی و مصدق و سیاست خارجی وی و تعدادی زیربخش در هر فصل پرداخته است.

در چکیده‌ای از این کتاب می‌خوانیم: سیاست خارجی یکی از محوری‌ترین بخش‌های مطالعه علوم سیاسی و روابط بین‌الملل است و بررسی آن تصویر درستی از سیاست بین‌الملل را در یک زمان معین نشان می‌دهد. سیاست موازنه بر اساس ایجاد توازن میان قدرت‌ها یا جریان‌های داخلی یا بین‌المللی است که در عرصه یک کشور در حال رقابت بوده و کشور مورد رقابت در جهت تامین منافع و مصالح خود و در امان ماندن از پیامدهای این قبیل رقابت‌ها، اقدام به ایجاد توازن و عملکرد یکسان میان آنها می‌کند و به دو نوع سیاست موازنه منفی و سیاست موازنه مثبت تقسیم می‌شود.



تقریرات مصدق در زندان درباره حوادث زندگی خویش
ناشر: انتشارات دکتر محمود افشار

کتاب «تقریرات مصدق در زندان درباره حوادث زندگی خویش» به اهتمام جلیل بزرگمهر؛ تنظیم و تحریر زنده‌یاد ایرج افشار در سال 1399 از سوی انتشارات دکتر محمود افشار با همکاری انتشارات سخن منتشر شد. این کتاب در سال 1401 به چاپ دوم رسید. در این کتاب مباحثی همچون متن تشکر مصدق از بزرگمهر، یادداشت جلیل بزرگمهر، خاطراتی از دوران مشروطیت، دو ملاقات با محمدعلی شاه، واقعه‌ای در تفلیس و باطوم، تحصیل در پاریس، بازگشت به ایران، عزیمت به اروپا و تحصیل در سوئیس، اقامت در نوشاتل، بازگشت دوم به ایران، عضویت در حزب اعتدالی-تاسیس شرکت خیریه، عضویت در کمیسیون تطبیق حوالجات و معاونت وزارت مالیه، قرارداد 1919 و عزیمت به سوئیس، از سوئیس تا قفقاز و بازگشت به سوئیس، مسافرت از سوئیس به بوشهر، تصدی ایالت فارس، پیوست دو نامه از مصدق، اقامت در بختیاری، وزارت مالیه در دولت قوام‌السلطنه، وقایعی از دوران تصدی ایالت آذربایجان، وزارت امور خارجه در دولت مشیرالدوله، هیئت مشورتی سردار سپه(رئیس‌الوزراء)، خلع قاجاریه از سلطنت، تشکیل جبهه ملی، ملی شدن نفت و تشکیل دولت، قضیه بستن کنسولگری‌های انگلیس، وقایع نهم اسفند 1331، حزب توده، کمونیسم، خیانت قوای انتظامی و کودتای 28 مرداد، حزب در ایران-مجمع بین‌الاحزاب، حسب حال در زندان زرهی، چند اظهار نظر کوتاه؛ دولت، شاه و ثریا، چند خاطره، توارد مطلب میان تفکر مصدق و دهخدا، سالشمار زندگی دکتر محمد مصدق، حواشی پی‌نوشت سالشمار زندگی دکتر محمد مصدق، نام‌های اشخاص در چاپ اول و نمایه ویراست دوم آورده شده است.

در یادداشت بر چاپ دوم این کتاب می‌خوانیم: با یاد دوست فقیدم جلیل بزرگمهر چاپ دوم تقریرات مصدق در زندان انتشار می‌یابد. آنچه می‌باید درباره ترکیب و تنظیم این مجموعه گفت در همان یادداشت‌ چاپ اول آمده است. جز اینکه صورت اصلی یادداشت‌های مرحوم بزرگمهر به همان ترتیب زمانی استماع از شادروان مصدق (22 جلسه) بنا به نظر دلپسند یادداشت‌کننده ارجمند با نام «رنج‌های سیاسی دکتر محمد مصدق» به اهتمام عبدالله برهان (تهران، 1370) هم به چاپ رسید با حواشی که بر آن افزوده شده است.
 


ایران و سازمان سیا
ناشر: کتاب پارسه

کتاب «ایران و سازمان سیا» با عنوان فرعی بازنگری در سقوط دولت مصدق داریوش بایندر با ترجمه بهمن سراحیان از سوی نشر پارسه 1394 به چاپ اول و در سال 1400 به چاپ پنجم رسید. در این کتاب مباحثی همچون چگونگی شکل‌گیری ماجرا، افسانه نقش سیا چگونه رشد کرد و جا افتاد، زمینه نفوذ بیگانه به عنوان عامل محرک در عرصه سیاست ایران، حزب توده، محمدرضا شاه پهلوی، رزم‌آرا: پیش‌‌درآمد بحران ملی شدن نفت، روی کار آمدن مصدق و بحران نفت، شکل‌گیری جبهه ملی، نامزدی مصدق برا نخست‌وزیری، دکتر محمد مصدق، نمای کلی، نخستین واکنش بریتانیا به ملی شدن صنعت نفت و... بحث و بررسی شده است.

در مقدمه نویسنده می‌خوانیم: این کتاب کوششی است برای به تصویر کشیدن دوران نخست‌وزیری 27 ماهه دکتر محمد مصدق تا بتوانیم به روشنگری بیشتر درباره حوادثی که در 28 مرداد 1332 به سقوط وی انجامید، بی‌طرفانه قضاوت کنیم. حادثه‌ای که بی‌شک سرنوشت ایران را عوض کرد و شاید در مقیاسی وسیع‌تر صحنه جهانی نیز تاثیر گذاشت. به یقین این رخداد گسلی بود که ایرانیان را به مدت چندین نسل از یکدیگر جدا کرد.



حاکمیت ملی و دشمنان آن
ناشر: نگاره آفتاب
 
کتاب «حاکمیت ملی و دشمنان آن» به کوشش دکتر فخرالدین عظیمی از سوی انتشارات نگاره آفتاب در سال 1383 به چاپ نخست و در سال 1401 به چاپ چهارم رسید. در این کتاب مباحثی همچون پایگاه‌های اجتماعی حمایت و مخالفت، شاه، دربار و شاهیان، دوستداران انگلستان، واپس‌نشینی ستیزه‌گران قیام 30 تیر 1331، یاران پیشین: دوستی‌های گذرا و دشمنی‌های پایدار، فداییان اسلام و راست‌‌گرایان مذهبی، حزب توده، صف‌آرایی‌های تازه، شبه‌کودتای 9 اسفند 1331، رویارویی فرجامین و نخست‌وزیری مصدق: گستره امکانات و دامنه محدودیت‌ها مورد بحث و بررسی قرار گرفته است.



خواب آشفته نفت
ناشر: کارنامه

کتاب «خواب آشفته نفت» با عنوان فرعی از قرارداد دارسی تا سقوط رضاشاه حلقه اول به کوشش محمدعلی موحد در سال 1393 به چاپ اول و در سال 1401 از سوی نشر کارنامه به چاپ پنجم رسید. در این کتاب مباحثی همچون صحنه نفت از یک منظر کلی، دوران حکمروایی سلاطین نفت، وضع استثنایی ایران، روایت از روزگاران کهن، نخستین میدان نفتی خاورمیانه، اختلاف‌های اولیه و زمزمه تغییر قرارداد دارسی، قرارداد 1919 و ارتباط آن با نفت، آرمیتاژ اسمیت و توافق‌های او، از وثوق‌الدوله تا کودتا(1)، از وثوق‌الدوله تا کودتا(2)، کودتا در هشت فصل اصلی و تعدادی زیربخش در هر فصل مورد بحث و بررسی قرار گرفته است.

در ابتدای کتاب ذیل موضوع صحنه نفت از یک منظر کلی می‌خوانیم: آن روز که مظفرالدین‌شاه امضای خود را پای قرارنامچه‌ای نهاد که امتیاز بهره‌برداری از نفت سرتاسر ایران را -به استثنای پنج ایالت شمالی هم‌مرز با روسیه- به آن استرالیایی انگلیسی‌تبار، ویلیام ناکس دارسی، اعطا می‌کرد، نه او می‌دانست چه می‌کند و نه آن ماجراجوی گمنام می‌دانست که کلید چه گنج روانی را به دست آورده است. آری نفت و قیر از روزگاران قدیم در ایران- و در مناطق همجوار آن- شناخته بود و بهره‌برداری از آن نیز در حد بهره‌برداری از معادن سطح‌الارضی دیگر، از قبیل سنگ و شن و گچ و آهک، سابقه داشت و حکومت از کسانی که می‌خواستند از آن معادن استفاده کنند عوارضی دریافت می‌کرد. در برخی از دوره‌ها در جزو صاحب‌منصبان حکومتی کسی را نیز با عنوان «والی‌النفط» می‌یابیم که وظیفه نظارت بر چشمه‌های نفت و وصول عوارض آن را بر عهده داشت و جزو مامورین دون‌پایه و بی‌اهمیت دولت به شمار می‌آمد.



دکتر محمدمصدق در دادگاه تجدیدنظر نظامی
ناشر: بایگانی

کتاب «دکتر محمد مصدق در دادگاه تجدیدنظر نظامی» به کوشش سرهنگ جلیل بزرگمهر از سوی نشر بایگانی با همکاری نشر آرشیو در سال 1400 به چاپ رسید. در این کتاب در فاصله دو دادگاه، یک «تصادف غیرمترقبه» با دو پیوست، نامه‌های تبریک سال 1333 برای دکتر محمد مصدق در 14 پیوست، در فاصله دو دادگاه شامل سه پیوست، ویژگی‌های دو دادگاه شامل دو پیوست، پیشگفتاری راجع به شروع رسیدگی در دادگاه تجدیدنظر نظامی شامل یک پیوست، شرح حال‌نویسی برای دکتر محمد مصدق و مذاکره درباره انتشار مشروح جریان محاکمات شامل یک پیوست، یک سرمقاله سانسورشده در دوره دیکتاتوری راجع به دکتر مصدق، جلسات دادگاه تجدیدنظر نظامی، نخستین جلسه دادگاه- 19/1/1333 اظهارنظر پرفسور رولن درباره اختیارات پادشاه در حقوق بلژیک شامل هفت پیوست و دومین جلسه دادگاه- 21/1/1333 شامل دو پیوست مورد بحث و بررسی قرار گرفته است.

در مقدمه این کتاب می‌خوانیم: کتاب دکتر مصدق در محکمه نظامی در اواخر اسفندماه سال 1363 با تیراژ پنج هزار جلدی چاپ و عرضه شد که با استقبال بی‌نظیر هموطنان روبه‌رو شد و در ظرف مدتی کمتر از سه ماه دیگر اثری از آن در کتابفروشی‌ها دیده نمی‌شد و در شهرستان‌ها زودتر. طالبان کتاب فراوان و کتاب نایاب. در خارج از کشور به حکایت آگهی‌های منتشر شده کار به کسب و کار گراییده! سهل‌انگاری‌های نگفتنی یا بعد گفتنی ناشر(نشر تاریخ ایران)، تجدید چاپ را میسور نکرد که خود داستانی تاسف‌انگیز دارد که فعلا بگذریم. در سطور زیر رویارویی موکل و وکیل و جریان یافتن رسیدگی در دادگاه تجدید نظر را با اشاره مختصر به وضع دادگاه بدوی فوق‌العاده نظامی با ذکر حوادث و وقایع و جو زمان توضیح می‌دهم.



خاطرات و تالمات دکتر محمد مصدق
ناشر: علمی

کتاب «خاطرات و تالمات دکتر محمد مصدق» به قلم دکتر محمد مصدق مشتمل بر دو کتاب «شرح مختصری از زندگی و خاطراتم» و «مختصری از تاریخ ملی شدن صنعت نفت در ایران» با مقدمه دکتر غلامحسین مصدق و به کوشش ایرج افشار در سال 1365 از سوی انتشارات علمی به چاپ اول و در سال 1400 به چاپ شانزدهم رسید. در این کتاب مباحثی همچون شرح مختصری از زندگی و خاطراتم، مختصری از تاریخ ملی شدن صنعت نفت در ایران در دو بخش که هر یک زیربخش‌های زیادی را در خود جای داده است، مورد بحث و بررسی قرار گرفته است.