سرویس تاریخ و سیاست خبرگزاری کتاب ایران(ایبنا): چندین سال است که روسیه‌پژوهی در میان پژوهشگران و نویسندگان رونق بیشتری گرفته است و ناشران بسیاری دست به چاپ کتاب‌هایی با موضوع روسیه زده‌اند. بر اساس پایگاه اطلاع‌رسانی خانه کتاب و ادبیات ایران یک کتاب با موضوع روسیه از سوی چندین ناشر چاپ شده است. آمار کلی از سال 1401 تا 12 شهریورماه 1402 چاپ 748 عنوان با این موضوع را نشان می‌دهد که از این تعداد 280 عنوان چاپ نخست و 468 عنوان چاپ مجدد بوده است.

بر اساس یونیت یعنی از هر کتابی یک عنوان در همین بازه زمانی 467 عنوان به چاپ رسیده که از این تعداد 242 عنوان چاپ نخست بوده که از این تعداد 11 عنوان به کودک و نوجوان اختصاص دارد، 8 عنوان چاپ نخست و مابقی چاپ مجدد است. در این راستا سی‌وششمین نمایشگاه بین‌المللی کتاب مسکو با حضور ایران از هشتم شهریورماه 1402 با 300 غرفه فعال تا دوازدهم شهریور برگزار شد. در این گزارش نگاهی داریم به تعدادی از کتاب‌هایی که در سال 1402 با موضوع روسیه چاپ و راهی بازار نشر شده است. این گزارش همه کتاب‌هایی که با موضوع روسیه به چاپ رسیده‌اند دربرنمی‌گیرد.



ظهور و سقوط اتحاد شوروی

کتاب «ظهور و سقوط اتحاد شوروی» تالیف جان آر. ماتیوز با ترجمه فرید جواهرکلام سال 1402 از سوی انتشارات ققنوس منتشر شد. این کتاب ترجمه‌ای است از: The Rise and Fall of the Soviet Union، John R.Matthews ، Lucent Books 2000. این کتاب در شش فصل با عناوین انقلاب 1917، دوران لنین، دوران استالین، دوران خروشچف، دروان برژنف، دوران گورباچف و پس از فروپاشی به رویدادهای مهم در تاریخ اتحاد شوروی پرداخته است.

در پیشگفتار این کتاب می‌خوانیم: هنگامی که در سال 1917 انقلاب روسیه آغاز شد، هیچ کس-حتی آتشین‌ترین هوادار انقلاب- نمی‌توانست حاصل کار را به درستی پیش‌بینی کند. پیش از پایان یافتن آن سال سرنوشت‌ساز، تزار نیکلای دوم، که فرمانروای موروثی روسیه به شمار می‌رفت، بازداشت شد. سال بعد در خلال جنگ داخلی که مشخص می‌کرد آیا این حکومت نوبنیاد سوسیالیستی به بقای خود ادامه خواهد داد یا خیر، نیکلای و اعضای خانواده‌اش بی‌رحمانه به قتل رسیدند.



ریشه‌های انقلاب روسیه

کتاب «ریشه‌های انقلاب روسیه» تالیف آلن و. وود و ترجمه فرناز فرشاد در سال 1402 از سوی نشر نی چاپ و راهی بازار نشر شد. آلن وود، نویسنده‌ کتاب، بر این گمان است که درک وقایع منجر به انقلاب ۱۹۱۷ روسیه در گرو شناخت کافی از تحولات پیچیده‌ اجتماعی، سیاسی، اقتصادی و فکری بعد از ۱۸۶۱ است، یعنی همان سالی که سرف‌داری در امپراتوری روسیه به فرمان آلکساندر دوم لغو شد. وی ضمن تحلیل و بررسی دوره‌ای به‌تقریب پنجاه‌ ساله، نشان می‌دهد که با توجه به گسل‌های فعال در جامعه‌ روسیه، به‌خصوص در سال‌هایی که تزار نیکلای دوم بر مسند قدرت بود، وقوع انقلاب، اگر نگوییم محتوم، محتمل به نظر می‌رسید.

در یک سو اقلیت صاحب‌نفوذی قرار داشتند که از همه نوع امتیازات ویژه بهره می‌بردند و در سوی دیگر اکثریت مردم عادی روس که قربانی بهره‌کشی بودند و صدای تظلم‌خواهی آنان به جایی نمی‌رسید. خواننده‌ کتاب در مسیر شناخت ریشه‌های وقوع دو انقلاب پیاپی در فوریه و اکتبر ۱۹۱۷ با فرازهای تاریخی مهمی مواجه می‌شود که مهم‌ترین آنها شکل‌گیری خلق‌گرایی انقلابی، حرکت روسیه به جانب توسعه‌ صنعتی، ظهور مارکسیسم روسی، قیام سرکوب‌شده‌ ۱۹۰۵، اتخاذ سیاست مشروطه و تأسیس دوما، وقوع جنگ جهانی اول و همچنین نقش انکارناپذیر رهبرانی چون لنین است که با تهییج توده‌های ستم‌دیده زمینه‌ سلطه‌ کامل بلشویک‌ها را بر نظام حکومتی کشور فراهم کردند.‌



تاریخ انقلاب روسیه

کتاب «تاریخ انقلاب روسیه» تالیف لئون تروتسکی با ترجمه سعید باستانی در سال 1402 از سوی انتشارات نیلوفر چاپ و راهی بازار نشر شد. لئون داویدویچ تروتسکی متفکر، انقلابی، سیاستمدار و نظریه‌پرداز مارکسیست بود. در آغاز تشکیل اتحاد جماهیر شوروی سوسیالیستی، تروتسکی که چهره‌ای تأثیرگذار و بانفوذ به حساب می‌آمد به عنوان کمیسر خلق برای روابط خارجی برگزیده شد. پس از صلح با آلمان بنا به ضرورت از این مقام استعفا داد و کمی بعد به مقام وزارت جنگ منصوب شد و رهبری گسترش و ارتقای ارتش سرخ نوبنیاد را به دست گرفت. او با اینکه پیشینه نظامی نداشت ولی به خوبی از امور نظامی و سیاست‌های فرماندهی و جنگی آگاهی داشت و نقش پررنگی در پیروزی ارتش سرخ در جنگ داخلی روسیه ایفا کرد. وی همچنین یکی از نخستین اعضای دفتر سیاسی بود.

به خاطر کشمکش‌هایی که در دهه ۱۹۲۰ میان تروتسکی و ژوزف استالین، بر سر قدرت و شیوه اداره حکومت، وجود داشت، تروتسکی از حزب سوسیال دموکرات کارگری روسیه اخراج و از اتحاد شوروی تبعید شد. وی در دوران تبعید چندین کتاب مهم درباره فاشیسم و رژیم استالین نوشت. او که در اواخر دهه ۳۰ از دید استالینیست‌ها (مقامات اتحاد جماهیر شوروی)، عنصری خطرناک برای رژیم استالین در شوروی و جریان چپ روسی در جهان شده بود در سال ۱۹۴۰ در مکزیک توسط یکی از مأموران کمیساریای خلق در امور داخلی به قتل رسید. ایده‌های تروتسکی تشکیل دهنده پایه و اساس تئوری تروتسکیسم هستند. در کتاب «تاریخ انقلاب روسیه» تروتسکی، این شخصیت مهم سیاسی که از افراد نزدیک به لنین بوده دیدگاه خود را در مورد انقلاب روسیه می‌نویسد. این کتاب از سه جلد تحت عنوان کتاب اول، کتاب دوم و کتاب سوم تشکیل شده است که همگی در یک مجموعه یک جلدی گردآوری شده‌اند.



روسیه تزاری

چاپ دهم کتاب «روسیه تزاری» تالیف جیمز ای. استریکلر با ترجمه مهدی حقیقت‌خواه در سال 1402 از سوی انتشارات ققنوس چاپ و راهی بازار نشر شد. این کتاب در یک پیشگفتار، شش فصل و یک پسگفتار به شرح موضوعاتی همچون چالش‌های بزرگ در روسیه، پیدایش روسیه، رشد امپراتوری، فرمانروایی کاترین کبیر، مقاومت روسیه در برابر تغییر، اصلاح و رکود، پایان حکومت تزاری پرداخته است. در پیشگفتار می‌خوانیم: در سده پانزدهم، سرزمینی که روسیه نام گرفت کشوری کوچک بود که مرکز فرمانروایی آن شهر مسکو بود. در 1917، امپراتوری روسیه از لهستان در غرب تا اقیانوس آرام در شرق، از اقیانوس منجمد شمالی در شمال تا دریای سیاه و چین در جنوب امتداد داشت. این کشور بسیار پهناور سه برابر ایالات متحده وسعت داشت. با افزایش وسعت روسیه، گونه‌گونی جمعیت آن نیز زیاد شد. در سده پانزدهم اکثر اهالی روسیه اسلاو بودند. اسلاوها تیره‌ای از چندین گروه قومی در اروپای شرقی هستند که به زبان‌های خویشاوند سخن می‌گویند.



روسیه در خاورمیانه چه می‌خواهد؟

کتاب «روسیه در خاورمیانه چه می‌خواهد؟» تالیف دمیتری ترنین و ترجمه خشایار رحمانی در سال 1402 از سوی انتشارات فرهنگی هنری جهان کتاب چاپ و راهی بازار نشر شد. دیمیتری ویتالیویچ ترنین (روسی: Дмитрий Витальевич Тренин) عضو شورای سیاست خارجی و دفاعی روسیه [ru] است. او مدیر مرکز کارنگی مسکو، یک اندیشکده روسی بود. ترنین که سرهنگ سابق اطلاعات نظامی روسیه بود، به مدت 21 سال در ارتش شوروی و نیروی زمینی روسیه خدمت کرد، قبل از اینکه در سال 1994 به کارنگی بپیوندد. کتاب «روسیه در خاورمیانه چه می‌خواهد؟»

اگرچه با نگاهی به تاریخ مناسبات خارجی روسیه به خاور به طورکلی و خاورمیانه به صورت اخص، از بدو پیدایش امپراتوری روسیه آغاز می‌شود اما تأکید اصلی آن بر دوره پساشوروی است. دوره‌ای که در آن در عین بر جای ماندن پاره‌ای از ویژگی‌های ریشه‌دار در نوع نگاه روس‌ها به جهان پیرامونشان - که امپراتوری‌مآبی یکی از گرایش‌های شاخص آن است- در قیاس با گذشته، به خصوص با دوره شوروی، ویژگی‌های جدیدی به خود گرفته است. شاید مهم‌ترین این ویژگی‌ها پشت سرگذاشتن هرگونه ملاحظات ایدئولوژیک و اتخاذ یک رویکرد کاملا مصلحت‌گرایانه باشد. در واقع بخش مهمی از این نوشته، با ذکر نمونه‌های مشخص از نوع تعامل روسیه جدید با خاورمیانه، به توضیح همین پدیده اختصاص دارد.



توطئه دو قسمتی اسرار تضییقات استالینی

کتاب «توطئه دو قسمتی اسرار تضییقات استالینی» جلد دوم تالیف یلنا پرودنیکووا و آلکساندر کولپاکیدی و ترجمه بابل دهقان در سال 1402 از سوی نشر آوای فرزانه چاپ و راهی بازار نشر شد. این کتاب از فصل چهاردهم آغاز می‌شود و به شرح موضوعاتی همچون بناپارت سرخ، می‌خواهم ژنرال بشوم!، ژنرال- ستوان‌یار، دیوانگی ورشو، انتصاب معماگونه، از مارکسیسم نظامی، به سوی میلیتاریسم سرخ، آیا در واقع «توطئه توخاچفسکی وجود داشت؟، به کار بردن امیال، چگونه توطئه‌گر می‌شوند، بهترین دوست در غرب، جنگ پیشگیرانه، همه در دفاع از ضدانقلاب!، سکان به راست!، در بحبوحه، گاه‌شمار عملیات جنگی، معمای اعترافات سریع، جنگ پیشگیرانه، چرا استالین خلاف واقع حرف می‌زد، آخرین نبرد میخائیل توخاچفسکی و اعاده حیثیت حیله‌گرانه خروشچفی پرداخته است.



اقتصاد سیاسی روسیه

کتاب «اقتصاد سیاسی روسیه» انتخاب و ترجمه محمد کردزاده کرمانی در سال 1402 از سوی انتشارات نگارستان اندیشه چاپ و راهی بازار نشر شده است.  مطالعه اقتصاد سیاسی روسیه پس از فروپاشی شوروی، نشان می‌دهد که این کشور از استراتژی اقتصادی و یا برنامه‌ریزی مشخصی برخوردار نبوده است. نوشته‌های تحلیل‌گران برجسته روسی از جمله سرگئی گلازیف، سرگئی گوبانف و والنتین کاتاسانوف و سایر اقتصاددانان حاکی از آن است که سیاست‌های لیبرالیسم اقتصادی که توسط یلستین پایه‌گذاری شد و ادامه یافت همگی با شکست روبه‌رو بوده‌اند. خصوصی‌سازی منجر به پاره‌شدن زنجیره ارزش افزوده در تولید صنعتی، فرار سرمایه از کشور، سفته‌بازی، حاکمیت دلار و ایجاد قشری از الیگارش‌های کمپرادور شد که فقط به فکر صادرات مواد خام بوده‌اند. درآمدهای ناشی از صادرات نفت و گاز به جای اینکه وارد صندوق ذخیره ارزی یا بودجه دولت شوند وارد جیب دولتی‌ها و بخش خصوصی شده و پیامد آن گسترش فقر، افزایش فاصله طبقاتی و انقراض صنعتی بوده است.



فرهنگ سیاسی روسیه

کتاب «فرهنگ سیاسی روسیه» خوانشی تاریخی در ریشه‌ها، روندها و رفتارهای دولت روسی است که با ترجمه دکتر جهانگیر کرمی در سال 1402 از سوی انتشارات نگارستان اندیشه به چاپ رسیده است. روسیه امروز برای مردمان جهان با یک شخص شناخته می‌شود: ولادیمیر پوتین. پوتینیسم، به عنوان مفهومی که برای منش و رفتار سیاسی آن دولت به کار می‌رود، بیش از هر چیزی نمایانگر تاریخ روسیه است. میان‌پرده‌های تحول در سه سده اخیر، همواره کوتاه بوده و نوگرایی نیز عمدتاً در خدمت قدرتمندی دولت برای امنیت به کار آمده است؛ از پتر تا کاترین و استالین همگی در اقتباس از غرب و صنعتی شدن کشور، مرادشان ایجاد دولتی قدرتمند در رقابت با همتایان اروپایی بوده و امروزه نیز دولت روسی با تکیه بر ارتش، انرژی، رسانه و ناسیونالیسم همان مسیر را می‌رود. پس به راستی راز این پیوستگی ماهیت دولت روس چیست و چرا چهره کشور و ساختارهایش با دولت قدرتمند و اقدامات گاه و بی‌گاه نظامی شناخته می‌شود و بر دیگر ابعاد حیات آن سایه می‌افکند؟



سفرنامه بابوشکین

کتاب «سفرنامه بابوشکین» تالیف میخائیل پاپوف و ترجمه محمد نایب‌پور در سال 1402 از سوی انتشارات نگارستان اندیشه چاپ و راهی بازار نشر شده است. در معرفی کتاب «سفرنامه بابوشکین» تالیف میخائیل پاپوف می‌توان گفت؛ در سال 1918 میلادی، جمهوری ترکستان هیئتی سیاسی، تجاری را به ریاست آدریانوویچ بابوشکین رهسپار ایران کرد. در یادداشت‌های رسمی دولت شوروی که برای بریتانیای کبیر ارسال شده اسامی رئیس و اعضای این هیئت اعزامی آمده ولی تاریخ و سرگذشت این هیئت تاکنون مورد بررسی جدی قرار نگرفته و ناشناخته مانده است. کتاب حاضر به بررسی اولین هیئت سیاسی و دیپلماتیک روسیه اختصاص دارد که در گیرودار جنگ‌های میهنی از ترکستان شوروی به ایران اعزام شد.



فلسفه تاریخ در روسیه

کتاب «فلسفه تاریخ در روسیه» اثر آ.و.مالینوف و پراخورنکو و ترجمه دکتر محمد نایب‌پور از سوی انتشارات نگارستان اندیشه در سال 1402 چاپ و راهی بازار نشر شد. در تمام مدت رشد و بالندگی دانش فلسفه نزد اندیشمندان روسی، اشتیاقی ثابت و پایدار نسبت به مسائل فلسفه تاریخ وجود داشت. فلسفه تاریخ در مقایسه با دیگر عرصه‌های شناخت فلسفی در فلسفه روسی سنت‌هایی بسیار مشروح و اساسی را گسترش داد. بسیاری از مسائل فلسفی به مشکلات تاریخ‌گرایی مربوط است. اندیشه‌های فلسفی متفاوت گرایش به تاریخ‌گرایی دارند و در آن به کمال می‌رسند. می‌توان گفت که اندیشمندان روس به ویژه ضمن پاسخ‌گویی به مسائل تاریخ‌گرایانه، توانستند «یک‌صدا» در این‌باره قلم‌فرسایی کنند. این طیف از دانشمندان به‌طور اخص توانستند در مقیاس کامل با برساختی تاریخ‌گرایانه به عنوان فیلسوف قد عَلَم کنند. «ادبیات محوریِ» فلسفه روس و پیوند آن با ایده‌های دینی و اجتماعی ـ سیاسی بر همگان روشن است. همه این موارد در فلسفه تاریخ بازتاب دارد؛ در این کتاب، دیدگاه‌های اساسی برای درک و فهم فلسفی از تاریخ در روسیه از سده‌های میانه تا آغاز قرن بیستم م. بررسی شده است.



زیر لایه‌های برف

کتاب «زیر لایه‌های برف» نگاهی به شاخص‌های فرهنگی روسیه است که به اهتمام زهرا محمدی در سال 1402 از سوی انتشارات نگارستان اندیشه چاپ و راهی بازار نشر شده است. روسیه پهناورترین کشور در جهان است که به دلیل گستردگی سرزمین، میزبان اقوام و فرهنگ‌های مختلفی است. اقلیم منحصر با دشت‌های وسیع و اغلب پوشیده از برف، نتوانسته مانع از پیدایش و گسترش فرهنگ و هنر در این سرزمین پهناور شود. امروزه روسیه، وارث تمدنی کهن است که از پس نظام کمونیستی شوروی، سر برآورده و همچنان تلاش می‌کند مرزهای هویتی، سیاسی و اجتماعی خود را دنیای غرب از یکسو و جهان سنتی شرق از سوی دیگر حفظ کند. اثر حاضر با هدف آشنایی مخاطبان ایرانی با جامعه و فرهنگ روسیه تدوین شده است. از آنجایی که در سال‌های اخیر، رویکرد به شرق جایگاه مهمی در دکترین سیاسی ایران پیدا کرده، چنین اثری می‌تواند پاسخگوی بخشی از نیازهای موجود در تقویت مناسبات سیاسی، اقتصادی و فرهنگی میان دو کشور ایران و روسیه باشد. این اثر به روش جمع‌سپاری و بهره‌مندی از دانش و قلم بسیاری از کوشندگان فرهنگی و علمی در حوزه زبان و ادبیات روسی نگاشته شده است.



از گلستان تا ترکمانچای

کتاب «از گلستان تا ترکمانچای» با عنوان فرعی یادداشت‌های ژنرال یرمولوف در فاصله بین دو جنگ ایران و روسیه با ترجمه حسین اصغری سال 1402 از سوی انتشارات نگارستان اندیشه چاپ و راهی بازار نشر شده است. نیروهای ایران منظم هستند و به خوبی سازماندهی می‌شوند. توپخانه از نظم عالی برخوردار است و به وضوح در حال افزایش است. آنها یک کارخانه ذوب و ریخته‌گری مناسب و یک کارخانه اسلحه‌سازی دارند. قلعه‌ها بر اساس الگوی قلعه‌های اروپایی تاسیس می‌شوند. سنگ معدن استخراج می‌کنند و هم‌اکنون مقادیر زیادی مس، سرب و آهن دارند. همچنین کارخانه‌هایی نظیر ماهوت‌سازی و تصفیه قند و شکر برای جلوگیری از انحصار ظالمانه کمپانی هند شرقی تاسیس شده‌اند. همچنین به دستور عباس میرزا، اکنون تعداد زیادی نیرو و توپ جنگی وجود دارد که با توجه به شرایط، تعداد آنها به راحتی قابل افزایش است، زیرا جمع‌آوری سربازهای اجباری بدون هیچ دردسری انجام می‌شود؛ حرکات غیرمعمولِ سریع، برایشان راحت است و در مدت کوتاهی ایران می‌تواند پیاده‌نظامی داشته باشد که با بهترین‌های اروپا برابری کند.» این اطلاعاتی است که ژنرال یرمولوف بنا به دستورات تزار از سرزمین ایران جمع‌آوری و به روسیه ارسال کرد.



برژنف

کتاب «برژنف» تالیف سوزان شاتنبرگ با ترجمه بیژن اشتری اواخر سال 1401 از سوی نشر ثالث چاپ و راهی بازار نشر شد و در سال 1402 در سایت خانه کتاب و ادبیات ایران نشست. این کتاب در چهار فصل با عناوین رویاهای صحنه یا یک انسان معمولی شوروی، «چگونه فولاد آبدیده شد»، یا فعالیت شغلی در وسط وحشت و جنگ، در سایه استالین، یا کارآموزی یک دبیرکل و زیردست خروشچف، یا کارآموزی یک دبیرکل و تعدادی زیربخش در هر فصل به شرح موضوع پرداخته است.

در مقدمه این کتاب می‌خوانیم: برکناری نیکیتا خروشچف و روی کار آمدن لئونید برژنف در اکتبر 1964 مرا به یاد برکناری کلاوس وورایت از منصب شهرداری برلین و انتصاب میخائیل مولر به این منصب در 2014 می‌اندازد. وورایت آدم متکبری بود که ارتباط نزدیک با شهروندان را دوست نداشت. او حتی هم‌حزبی‌های خودش را رنجانده بود اما کسی که به جایش آمد، میخائیل مولر، نه تنها با شهروندان که با مخالفانش هم با روی خوش برخورد می‌کرد.