سرویس تاریخ و سیاست خبرگزاری کتاب ایران(ایبنا): دکتر سوسن اصیلی، مسئول بخش نسخه‌های خطی كتابخانه مركزی دانشگاه تهران در نشست از خانه تا دفترخانه با عنوان «زندگی اقتصادی زنان در اواخر دوره قاجار» بر اساس دفتر شرعیات امام جمعه خویی که به همت انجمن زنان پژوهشگر تاریخ دوشنبه 27 شهریورماه 1402 برگزار شد، گفت: تاریخ اجتماعی ایران در دوره قاجار هنوز چنانکه باید و شاید بررسی نشده است. یک عامل مهم کمبود چنین بررسی‌هایی در دسترس قرار نگرفتن منابع اصلی این موضوع است.

وی افزود: شمار قابل توجهی از منابع با ارزش در این زمینه در آرشیوهای دولتی و خصوصی در ایران نگهداری می‌شوند که در صورت انتشار آنها محققان خواهند توانست تحقیقاتی اصیل در موضوع تاریخ اجتماعی ایران عصر قاجار به ویژه درباره جایگاه و نقش زنان این دوران انجام دهند. موضوع سخنرانی حاضر بررسی و معرفی یکی از همین منابع باارزش و ناشناخته درباره امور شرعی و ثبت سجلات در ایران عصر قاجار با تأکید بر جایگاه زنان در این دوره است.

اصیلی با اشاره به موقعیت اجتماعی-اقتصادی زنان شهرنشین در دوره قاجار بیان کرد: در ایران از دوره ناصرالدین شاه تلاش‌هایی برای نوسازی و توسعه ایران انجام و در همین راستا گام‌هایی به سوی تجدد و نوگرایی نیز برداشته شد. در این دوره تغییرات و اصلاحات به صورت سطحی انجام شد و در میان امور مختلف سیاسی و اجتماعی که تحت تاثیر تفکرات جدید قرار گرفتند می‌توان به موقعیت زنان اشاره کرد.

وی در ادامه گفت: در این دوره اگر تغییری صورت گرفت مختص به زنان درباری و طبقات مرفه جامعه بود و زنان طبقات پایین و غیر شهری هیچ نصیبی از تحولات جدید نبردند. مراوده با غرب باعث شد برخی زنان بتوانند از معلم خصوصی و آموزش در منزل استفاده کنند. البته در دوره مشروطه زنان به فعالیت‌های اجتماعی و ایجاد انجمن‌ها و گروه‌های سری و شرکت در گردهمایی‌ها پرداختند. گرچه جامعه هنوز حضور زنان را نمی‌پذیرفت. چنانکه تاسیس مدارس دخترانه با مشکلات زیادی مواجه می‌شد. در دوره پهلوی البته تلاش‌های وسیع‌تری به ویژه در خصوص آموزش زنان برای حضور آنان در جامعه برداشته شد.

اصیلی افزود: زنان طبقات پایین شهری و زنان روستایی در اقتصاد و خانواده و حتی کشور نقش مهمی بازی می‌کردند. در قالیبافی‌ها تعداد زیادی زن مشغول به کار بوده‌اند. همچنین زنان روستایی در امور کشاورزی و دامداری همکاری قدرتمندی داشتند. در اواخر دوره قاجار فرش‌هایی که به بازارهای جهانی راه یافت محصول کار زنان و کودکان بافنده این فرش‌ها بود. همچنن زن‌ها در تولید لباس هم مشغول بودند و در صنایع دستی مهارت داشتند. بیشتر کارها در خانه انجام می‌شد و می‌توان گفت مشاغل، خانگی بودند.

وی در ادامه گفت: زنان دوره قاجار به ویژه زنان درباری زندگی بسیار محدودی در حرمسرا و اندرونی داشتند. رفت‌و‌آمد اروپاییان و مسافرت ایرانیان به خارج از کشور افکار ترقی‌خواهانه‌ای را در ذهن برخی افراد به وجود آورد که بخشی از آن متوجه زنان شد. زنان کم‌کم با ورود به مباحث اجتماعی خود را در سطح جامعه مطرح می‌کردند به ویژه انقلاب مشروطه باعث شد زنان دست به فعالیت‌های فرهنگی-سیاسی و اجتماعی بزنند. به هر حال در دوره قاجار مانند دوران قبل از آن در جامعه شهرنشین زنان از فعالیت‌های اجتماعی محروم بودند و روزگار خود را در اندرونی و خانه‌ها می‌گذراندند. از دوره ناصری در چندین مورد زنان در مسائل اجتماعی نقش مهمی بازی کردند. در بلوای نان، قحطی، جنبش تنباکو، حتی در گرانی مس در اصفهان زنان تظاهرات کردند که منجر به کاهش قیمت می‌شد.

اصیلی با اشاره به دفتر ثبت امام جمعه خویی گفت: در ایران از دیرباز ثبت قراردادها و معاملات میان افراد رایج بوده است. در الواح گلی تخت جمشید چندین لوح با موضوع ثبت ازدواج، اجاره و خرید و فروش ملک و قرارداد با کشاورزان دیده شده است. در ایران بعد از اسلام ثبت اسناد و قبالجات به دست نمایندگان سلطان وقت انجام می‌شده است. قضات منصوب شده در هر شهر وظیفه داشتند برای خرید و فروش اراضی و اموال و معاملات قباله‌ای تنظیم کرده با امضای شاهدان، آن را در دفتری ثبت کنند.

وی افزود: در دوره صفویه به دلیل حاکمیت مذهب تشیع کلیه معاملات مردم نیز طبق روال حقوق و احکام شیعی جاری بود که این شرایط تا سال 1307 شمسی که اولین قانون ثبت اسناد و دفاتر رسمی در ایران اجرا شد ادامه داشت. طبق تذکره‌الملوک طلاق در حضور شیخ‌الاسلام اصفهان انجام می‌شد. دفتری برای ثبت املاک موقوفه وجود داشت. صریح‌الملک عبدی بیگ شیرازی در واقع نوعی دفتر ثبت املاک است که در آن کلیه معاملات مربوط به املاک زراعی و دکاکین و خانه‌ها و کاروانسراها و حمام‌ها در شهرهای تبریز و اردبیل در دوره شاه طهماسب صفوی به ثبت رسیده است.

اصیلی بیان کرد: در دوره نادر شاه نیز وظیفه ثبت املاک در محاکم شرع به عهده علما بوده است. این روال تا روزگار پادشاهی ناصرالدین‌شاه نیز ادامه داشت. در این دوره اداره‌ای برای ثبت نوشتجات و معاملات همانند کشورهای اروپایی تشکیل شد و اسناد و نوشته‌ها را تمبر زده و در دفاتر مخصوص ثبت کردند که توسط وزارت عدلیه مهر می‌شدند. البته این کار درست اجرا نشد و باز هم روحانیون مورد اعتماد مردم معاملات را می‌نوشتند و در دفتر شرعیات درج می‌کردند و اقرار و اعتراف متعاملین را در حاشیه سند گواهی می‌کردند. یکی از علمای معروف تهران در این دوره که دفتر ثبت شرعی پررونقی نیز داشت امام جمعه خویی بود.

وی گفت: حاج میرزا یحیی امام جمعه خویی فرزند حاج میرزا اسدالله امام جمعه در سال 1239 شمسی در خوی متولد شد. او در دوره اول از آذربایجان به وکالت مجلس برگزیده شد و در دوره دوم هم به عنوان 5 نفر از علمای طراز اول به مجلس راه یافت و چند دوره دیگر نیز از تهران و شهرستان‌ها به نمایندگی مجلس ورای ملی برگزیده شد. حاج میرزا یحیی امام جمعه خویی در تهران محضر شرع و دفتر اسناد رسمی معتبری به وجود آورد که اغلب معاملات و عقود و مناکحات خانواده‌های معتبر و بزرگ تهران در محضر او انجام می‌شد.

اصیلی افزود: امام جمعه خویی در سال 1324 شمسی در تهران درگذشت. از او کتابخانه بزرگی به جا مانده که بخشی از آن توسط پسرش جمال خویی به کتابخانه مجلس اهدا شد. علاوه بر آن بخشی از کتاب‌های او نیز توسط پسر دیگرش عبدالعلی خویی به کتابخانه مرکزی دانشگاه تهران فروخته شد. که در میان آنها ده جلد دفاتر شرعیات دیده می‌شود. این ده مجلد به شماره‌های 9435 تا 9435 در دفتر ثبت نسخه‌های خطی کتابخانه مرکزی و مرکز اسناد دانشگاه تهران به ثبت رسیده‌اند.

وی با اشاره به اینکه تنظیم دفتری به نام دفتر ثبت اسناد یا دفتر شرعیات بین علمای عصر قاجار و شاید پیش از آن معمول بود، گفت: بیشتر متصدیان این دفاتر که همه از علمای برجسته عهد خود بودند در محضر خود به تنظیم اسناد معاملات و نگارش مبایعه‌نامه و سایر اسناد رایج آن عهد پرداخته و سپس خلاصه آن را در دفاتر ویژه‌ای ثبت می‌کردند. این دفاتر را دفتر شرعیات نامیده‌اند. البته همه علمای مشهور در این قبیل امور وارد نمی‌شدند. این دفاتر شرع دارای معاملات مانند مصالحه‌نامه، اجاره‌نامه، تسهیم‌ ارث، وکالت‌نامه، اقرارنامه، قیم‌نامه، نکاح‌نامه و طلاق‌نامه است. یکی از نمونه‌های مفصل و جالب از این دفاتر شرع دفاتر ده جلدی متعلق به میرزا یحیی امام جمعه خویی است. تمامی معاملات محضر او طی 24 سال از محرم 1329 قمری تا ذیقعده 1353 قمری در این دفاتر ثبت شده است. تعداد موارد ثبت شده 9964 شماره است. یعنی در این ده سال حدود ده هزار قرارداد در محضر او انجام شده است.

اصیلی بیان کرد: در مجموع باید گفت چنانکه از این بررسی مشخص می‌شود، زنان در اواخر دوره قاجار به دلیل تحولات اجتماعی به وجود آمده، بیش از پیش توانستند از مزایای اجتماعی مانند مالکیت و برخورداری از درآمدهای حاصل از آن برخوردار شوند. این دفاتر یکی از معدود منابعی هستند که می‌توان از طریق آنها زنان زیادی را که در جامعه آن روزگار می‌زیسته‌اند و هیچ نامی از آنان در منابع رسمی نیامده شناخت. زنانی که با وجود اینکه از خانواده‌های متمکن و سرشناس بودند ناشناس هستند. حال مشخص است که زنان طبقات پایین‌تر به مراتب کمتر شناخته شده‌اند. وضعیت مالکیت زنان در سال‌های پایانی حکمرانی ناصرالدین‌شاه قاجار نسبت به سال‌های نخستین با اندکی دگرگونی همراه بوده است. رشد مالکیت در میان زنان، دیده می‌شود. در 1320 قمری زنانی صاحب دکان و کاروانسرا بودند که امکان دارد مهریه یا ارث آنها بوده باشد.

وی گفت: این بررسی ادعا ندارد که از میان این اسناد می‌توان به شرایط زندگی همه زنان جامعه روزگار اواخر دوره قاجار پی برد. بلکه با توجه به جایگاه اجتماعی زنان مورد بررسی تنها زنان طبقات فرادست در این محضر حاضر شده و قراردادهای خود را به ثبت رسانده‌اند. متاسفانه ما اطلاعی در مورد زنان طبقه فرودست جامعه نداریم. آیا این زنان نیز از حق حاکمیت برخوردار بودند؟ سهم‌الارث دریافت می‌کردند؟ این موضوعی است که باید در مصالحه‌نامه‌ها و اسناد دیگر در پی آن بود.