به گزارش خبرنگار خبرگزاری کتاب ایران (ایبنا) در ساری، نخستین نشست علمی تخصصی تاریخ محلی مازندران با عنوان «مازندران عصر قاجار» عصر دوشنبه در پردیس فاطمه‌الزهرا دانشگاه فرهنگیان ساری برگزار شد. در این نشست که با همکاری مشترک انجمن ایرانی تاریخ، انجمن تاریخ محلی ایرانیان، دانشگاه فرهنگیان ساری و نشر شبره برگزار شد، ۱۰ پژوهشگر تاریخ محلی به ارائه مقالاتی در حوزه مازندران در عصر قاجار پرداختند.
یوسف الهی دکترای تاریخ اسلام و پژوهشگر تاریخ مازندران در مقاله‌ای تحت عنوان «محله شاه زنگی و نقش رویدادهای تاریخی آن در بارفروش عصر قاجار» پرداخت. الهی در این مقاله می‌گوید: بارفروش یا بابل امروزی از شهرهای مازندران بوده است که در دوره قاجار رشد شهری چشمگیری یافت. او توسعه مناسبات تجاری با روسیه، تهران، شهرها و روستاهای همجوار همراه با پویایی بندرگاه مشهد را از دلایل اصلی این توسعه می‌داند.
این پژوهشگر در این مقاله به بررسی پیشینه تاریخی محله شاه سنگی بارفروش پرداخت و از این منظر میزان اثرگذاری وقایع این محله در تحولات تاریخی بارفروش را ارزیابی کرد. به گفته وی شاخص‌های اقتصادی و مذهبی مانند بازار، مدرسه و مسجدجامع این محله، نشان می‌دهد که محله شاه‌زنگی به عنوان مرکز اقتصادی و معنوی شهر در عهد قاجار تاثیر شگرفی در تحولات تاریخ بارفروش داشت که در پرتو روابط عمیق قدرت حاکمه و بازرگان شرق قابل ارزیابی است.
نبی الله باقری‌زاد گنجی در مقاله‌ای با عنوان «بررسی نقش علمای عصر قاجار در تایید تولیت موقوفه‌ها؛ مطالعه موردی تولیت موقوفه‌های آستانه سید نظام الدین» این گونه می‌گوید: سید نظام‌الدین از سادات مرعشی مازندران در سده نهم بود که مقبره وی به عنوان آستانه سید نظام‌الدین در روستایی به همین نام در بخش بندپی بابل قرار دارد.
به عقیده او تا دهه ۶۰ هجری نام این روستا «پادشاه امیر یا پادشامیر» بوده است. این آستانه دارای موقوفه‌های بسیاری با محوریت عزاداری امام حسین (ع) و تولیت نسل در نسل آن بر عهده طایفه پاشا است.
متولیان اماکن مذهبی دارای موقوفه همواره با مسائل و مشکلاتی درباره تولیت مواجه بودند که از رقابت‌های درون طایفه‌ای، اختلال در مدیریت موقوفه تا اعمال قدرت حاکمان وقت را شامل می‌شد. این پژوهشگر تاریخ محلی مازندران در بخشی از مقاله می‌گوید: هرگاه متولیان وقت با مسائلی از این دست روبه‌رو می‌شدند برای مشروعیت بخشیدن به تولیت خود، به علما و مجتهدان به عنوان تاییدکنندگان و مشروعیت‌دهندگان وقف‌نامه‌ها پناه می‌آوردند و از آنها برای تولیت خود اجازه‌نامه یا تاییدنامه می‌گرفتند که متولیان آستانه سید نظام‌الدین نیز از این قاعده مستثنا نبودند.
در پژوهش وی یافته‌ها نشان می‌دهد که علما ضمن ایفای نقش تاییدی موقوفه‌ها و تولیت آنها، از وجوه درآمدهای احتمالی آنکه در استقلال مالی تاثیرگذار بود نیز برخوردار بودند.
زمانه حسن نژاد دیگر سخنران این مراسم با مقاله‌ای تحت عنوان «تبیین عوامل داخلی موثر بر بازار مازندران در نیمه نخست قاجار» می‌گوید: بازار همواره قلب تپنده اقتصاد شهری بوده و ارتباطی ناگسستنی با سیاست‌های خرد و کلان دولت‌ها دارد. بازارهای محلی واقع در ایالات نیز بسان بازارهای پایتخت از سیاست‌گذاری‌های اقتصادی دولت متاثر می‌شدند.
این پژوهشگر ادامه داد: در نیمه نخست عصر قاجار عوامل داخلی در سطح ملی و محلی بر اقتصاد ناتوان ایران اثرگذار بودند. بازارهای محلی مازندران از جمله بازارهایی بودند که هم از شرایط اقتصادی حاصل از شرایط نیمه‌استعماری بین المللی و هم از عوامل داخلی طبیعی و زیرساختی اثر پذیرفتند.
به عقیده حسن نژاد ۲ دسته عوامل داخلی بر حیات بازارهای مازندران در نیمه اول قاجار اثرگذار بودند، نخست سه عامل طبیعی شامل مزیت نسبی در تولید کالاهای خاص مانند برنج، پنبه، ابریشم و شکر قرمز، دوم موقعیت راهبردی مازندران به عنوان همسایه پایتخت و سوم بلایای طبیعی مانند وبا و طاعون بود که جمعیت مولد را نابود می‌کرد؛ دوم، عوامل زیربنایی مانند راه‌های ارتباطی، کاروانسراها، بنادر و مانند آنها است.
زین‌العابدین درگاهی، پژوهشگر مازندران‌شناسی در مقاله‌ای تحت عنوان «بررسی کارنامه سیاسی و ادبی صاحب دیوان علی‌آبادی (ادیب و سیاستمدار دوره قاجار ۱۲۵۶- ۱۱۹۸ ق)» گفت: در سیر تحولات سیاسی- اجتماعی ایران عصر قاجار تعدادی از شخصیت‌های اثرگذار در صحنه‌های سیاسی و ادبی از مازندران برخاسته بودند. از جمله آنها تنی چند از خاندان علی‌آبادی مانند میرزا زکی علی‌آبادی، میرزا محمد تقی علی‌آبادی (صاحب‌دیوان علی‌آبادی)، میرزا طاهر علی‌آبادی، سعید حضور علی‌آبادی و بسیاری دیگر بودند.
به گفته درگاهی مطالعات نشان می‌دهد که صاحب‌دیوان علی‌آبادی در حوزه سیاست برای تثبیت قدرت حکمرانان محلی در ولایت زنجان و جابه‌جایی قدرت در پایتخت نقشی اثرگذار و در حوزه ادبیات و دگرگونی نثر فارسی از منشیانه متکلفانه به منشیانه ساده و تثبیت شعر مکتب بازگشت ادبی نقش مهمی داشت.
درگاهی در این مقاله ضمن معرفی میرزا محمدتقی، صاحب‌دیوان علی‌آبادی، جایگاه او در جریان‌های سیاسی و ادبی را نیز تشریح کرد.
سید مقداد طاهرپور دانش‌آموخته سطح سه حوزه علمیه قم و پژوهشگر اسناد و نسخ خطی در مقاله «جایگاه خاندان وزیری مازندرانی در حکومت قاجار» بحث کرده است که خاندان وزیری مازندران از خاندان سادات مازندران در دوره قاجار بودند که برخی از اعضای آن، مناصب مهم دیوانی مانند وزیر ایالت، مستوفی دیوان، نایب الحکومه ایالت، پیشکار و محاسب را به نام خود داشتند. به گفته وی در اسناد خاندانی و گزارش‌های دوره قاجار، داده‌های با ارزشی از خاندان وزیری دیده می‌شود. یافته‌های پژوهش طاهرپور نشان می‌دهد میرزا مسیح وزیر و پسرانش، در مناصب مهم یکی از افراد مورد رجوع شاه و حاکمان ایالت‌هایی مانند مازندران و عربستان یا همان خوزستان بودند که در سفرهای ناصرالدین شاه قاجار به مازندران نیز نقش پررنگی داشتند. با توجه به اینکه آنها از ملاکان بودند، در عرصه امور عمرانی و عام‌المنفعه مانند ساخت کاروان‌سرا، پل و آبدنگ فعالیت داشتند و دستگیر نیازمندان نیز بودند.
سید ضیاءالدین عمادی، دکترای تاریخ اسلام در مقاله «بررسی عملکرد خانه مازندران در بازگشت محمدعلی شاه مخلوق به ایران» اینگونه مطرح کرد که: محمدعلی شاه پس از خلع از سلطنت و پناهنده شدن به سفارت روسیه در تهران از ایران خارج شد و پیوسته به فکر بازگشت به ایران و تصرف تاج و تخته از دست رفته‌اش بود. او در ۲۵ تیر ۱۲۹۰ شمسی مقارن با ۲۰ رجب ۱۳۲۹ قمری با کمک روسیه و برخی از حامیانش از راه روسیه به دشت گرگان وارد شد.
عمادی بی‌ثباتی اوضاع مازندران و قدرت یافتن خوانین محلی در مقابل مشروطه و دولت مرکزی را انگیزه شاه مخلوع برای بازپس‌گیری تاج و تخت و چشم امید داشتن به این مناطق معرفی می‌کند.
به گفته وی بررسی عملکرد خوانین در این مقطع از تاریخ مازندران نقش مهمی در بازنمایی تاریخ محلی این منطقه دارد. نتایج پژوهش عمادی نشان می‌دهد سرکردگان مخالف دولت مشروطه در مازندران، برای اعاده موقعیت پیشین با اردوکشی محمدعلی میرزا همراهی کردند. با شکست محمدعلی میرزا امید خوانین به یاس تبدیل شد و برخی از اعیان مازندرانی طرفدار شاه مخلوع، به مناطق دیگر پناهنده شدند، برخی در بند دولت گرفتار و تعدادی به کنسولگری روسیه پناه بردند که در نهایت با دولت سازش کردند.
علی اکبر عنایتی دکترای تاریخ ایران پس از اسلام و پژوهشگر تاریخ محلی مازندران است. او در مقاله «بررسی نقش جغرافیای طبیعی و انسانی مازندران در قدرت‌یابی و برآمدن قاجاریه» بحث کرده است که از سقوط اصفهان در سال ۱۱۳۵ قمری تا پادشاهی آقا محمد خان در ۱۲۰۹ قمری حدود ۷۵ سال فاصله است. قاجارها در این سال‌ها به تدریج در پی دست یافتن به تخت شاهی ایران بودند. فتحعلی خان، محمد حسن خان، حسین‌قلی خان و آقامحمد خان در جدال با مدعیان قدرت و سلطنت تلاش کردند.
به گفته وی مازندران به دلیل مجاورت با ناحیه استرآباد و دشمن ترکمن، مورد توجه ایل قاجار و تاریخ محلی جغرافیای طبیعی مازندران به واسطه همسایگی با خاستگاه ایل قاجار، مانند پل ارتباطی با دیگر نواحی ایران بود. به عقیده این پژوهشگر مردم مازندران نیز در رقابت‌های میان ۲ خاندان زندیه و قاجاریه با توجه به منافع خود و عملکرد این ۲ خاندان گاهی از یک گروه و گاه از گروه دیگری پشتیبانی کرده‌اند.
این پژوهشگر در مقاله دیگری تحت عنوان «بررسی چگونگی شکل‌گیری و توسعه مدارس نوین و موانع آنها در مازندران عصر قاجار» می‌گوید: به دنبال تحولات فرهنگی عصر قاجار، تاسیس مدارس نوین و گسترش علوم و فنون جدید مورد توجه نخبگان آن عصر قرار گرفت. از ابتدای پادشاهی مظفرالدین شاه، پس از شکل‌گیری مدرسه رشدیه و انجمن معارف در تهران، در ولایات نیز به تدریج مدرسه‌های نوین افتتاح شدند. به گفته عنایتی در همان سال‌ها نخستین مراکز فرهنگی و مدارس نوین در مازندران توسط علاقه‌مندان به بسط و توسعه معارف بنیان نهاده شد.
شهرام قلی‌پور گودرزی، دکترای تاریخ ایران دوره اسلامی است و در مقاله‌ای با نام «بررسی کاروانسراهای وقفی متمرکز در کالبد شهری بارفروش روزگار قاجار (با تاکید بر بازخوانی وقفنامه کاروانسرای آقا کوچک اصفهانی)» به سنت وقف با توجه به ماهیت آن به‌عنوان عامل ساخت بناهای عام‌المنفعه پرداخت. گودرزی در این مقاله ضمن شناسایی و معرفی کاروانسراهای دوره قاجار در شهر بارفروش به طور موردی وقفنامه کاروانسرای آقا کوچک اصفهانی را نیز بررسی کرد.
بررسی این وقف نامه‌ها نشان می‌دهد موقوفات کاروانسراهای بارفروش پشتوانه‌ای ثابت برای نهادهای مذهبی و اقتصادی بوده و در پیوند دادن بازار با مذهب نقش مهمی ایفا کرده‌است.
رضا هومند دکترای تاریخ ایران اسلامی است. مقاله او «بررسی نقش عوامل جغرافیایی در شکل‌گیری تحولات سیاسی لاریجان در دوره قاجار» بود، او در این مقاله می‌گوید: لاریجان بخش کوهستانی شهرستان آمل در البرز میانی است. به دلیل وضعیت کوهستانی و موقعیت ارتباطی یکی از مسیرهای اصلی تهران به مازندران و نمونه بسیار مناسب برای تبیین میزان اثرگذاری جغرافیا و روند پدیده‌های تاریخی یک منطقه به شمار می‌آید.
او در این مقاله به بررسی جایگاه لاریجان در تحولات سیاسی دوره قاجار از ابتدای شکل‌گیری این حکومت تا پایان آن با تکیه بر شرایط خاص جغرافیایی پرداخت. بر اساس پژوهش هومند حوادث سیاسی مهم لاریجان در دوره قاجار بیش از هر چیز حاصل موقعیت خاص جغرافیایی آن بوده است. بنا بر یافته‌های هومند شاخص‌ها و مزیت‌های نسبی این منطقه شامل موقعیت راهبردی و ارتباطی، املاک حاصلخیز، مراتع فراوان و قابلیت‌های دفاعی بود که زمینه‌ساز توسعه قدرت نظامی و تقویت روحیه نظامی‌گری و سلحشوری اهالی لاریجان شد.
در پایان این همایش کتاب «تبری‌نامه» شامل مقالات ارائه شده در نخستین نشست علمی- تخصصی «مازندران عصر قاجار» توسط انتشارات شبره معرفی و رونمایی شد.
نظر شما