سرویس مدیریت کتاب خبرگزاری کتاب ایران (ایبنا) -نفیسه خلیلی: قصه پُرغصه حذف پُست «کتابدار» از مدارس ۱۲ سال پیش آغاز شد. تصمیمی که کارشناسان حوزه کتابداری، استادان علم اطلاعات و دانش‌شناسی بارها نسبت به اتخاذ آن هشدار داده بودند و همچنان نسبت به ادامه این وضعیت گلایه‌مند هستند. متاسفانه آموزش و پرورش با آمدن هر وزیر در هر دوره، یکسری تصمیمات درست یا غلط را تجربه کرده است که ماحصل تصمیمات اشتباه گاهی تا سال‌ها جبران نشده است. سال ۹۰ وزارت آموزش و پرورش بخشنامه «ساماندهی نیروی انسانی ۸۹- ۹۰» را ابلاغ کرد. در ماده ۱۴ این بخشنامه آمده بود: «با عنایت به حذف کتابدار از دستورالعمل ساماندهی نیروی انسانی سال تحصیلی ۹۰ - ۸۹ نیروهای دارای پُست کتابداری پس از تبدیل وضعیت، صرفاً در بخش پرورشی به کار گرفته خواهند شد.» در آن سال، دلیل آموزش و پرورش برای حذف پُست کتابدار نداشتن بودجه برای استخدام ۷۰ هزار کتابدار عنوان شد. حمیدرضا حاجی‌بابایی، وزیر وقت آموزش و پرورش، سال ۹۱ در اعتراض به حذف پُست کتابدار از کتابخانه‌های مدارس در گفت‌وگو با یکی از خبرگزاری‌ها اعلام کرد: «کتابداری را از مدارس حذف نکرده‌ایم، بلکه با تغییر روش و استفاده از مربیان پرورشی، ۶۰ هزار نیروی جدید را به‌عنوان کتابدار به مدارس تزریق کردیم.»

او در بخش دیگری از گفت‌وگوی خود اعلام کرد: «سه‌هزار نیروی کتابدار مدارس به تدریج به سن بازنشستگی می‌رسیدند و وزارت آموزش و پرورش هم اجازه ندارد، نیروی جدید به جای آن‌ها استخدام کند.» او در این گفت‌وگو تمام نیروی‌های کتابدار کتابخانه‌های مدارس کشور را سه هزار نفر اعلام و تاکید کرده بود، ۹۷ هزار مدرسه کتابدار ندارند و با این تغییر آموزش و پرورش، ۶۰ هزار معاون و مربی پرورشی به‌عنوان کتابدار به کتابخانه‌های مدارس تزریق می‌شود. همان سال یعنی سال ۹۱، در واکنش به نامه سرگشاده جمعی از کتابداران و دانشجویان رشته کتابداری که در اعتراض به حذف پُست کتابدار در مدارس امضا شده بود، علی فرهادی، رئیس مرکز اطلاع‌رسانی و روابط عمومی وزارت آموزش و پرورش اعلام کرد: «کتابخانه‌ها در مدارس کشور حذف نشده و فعالیتشان همچنان ادامه دارد، در سنوات قبل به آن دسته از مدارسی که دارای شرایط خاص بوده و یا تعداد کتاب‌های آن به حدنصاب می‌رسید، کتابدار تعلق می‌گرفت؛ بنابراین شامل همه مدارس نمی‌شد، درحال حاضر وظایف کتابدار به معاون و یا مربی پرورشی و فرهنگی سپرده شده و همان وظایف مطابق باگذشته درحال انجام است با این تفاوت که شمول تخصیص این عناوین پستی به مدارس در مقایسه با کتابدار، بیشتر است. در حالت جدید، بخشی از امور کتابخانه مدارس به گروه‌های دانش‌آموزی سپرده شده تا آنان نیز در آینده نقش خود را به‌عنوان یک شهروند مسئول در جامعه بهتر ایفا کنند و در ادامه تاکید شد؛ درحال حاضر نیز به برخی از مدارس خاص مانند مدارس استعدادهای درخشان مسئول کتابخانه تخصیص یافته است.»

کمتر از دو ماه دیگر سال ۱۴۰۲ به اتمام می‌رسد و آموزش و پرورش بعد از ۱۲ سال با وجود توصیه‌های مکرر انجمن کتابداری، دوستداران کتاب، استادان دانشگاه و استادان رشته علم اطلاعات و دانش‌شناسی و البته با وجود قول مسئولان آموزش و پرورش برای احیای «پُست کتابدار»، هنوز کتابخانه‌های مدارس نیمه تعطیل و تعطیل است و کتابداری نیز در آن‌ها فعالیت نمی‌کند. سوال اینجاست که چرا تصمیمی که در یک برهه گرفته شد و سال‌های بعد با وجود اینکه اکثر کارشناسان معتقد بودند، این تصمیم درست نبود؛ تصحیح نشد؟

محسن حاجی زین‌العابدینی، عضو هیئت علمی دانشگاه شهید بهشتی گروه علم اطلاعات و دانش‌شناسی با اشاره به اینکه سال‌های سال است به دلیل کتابخوان و کتابشناس نبودن برخی مسئولان کشور، کتابخوانی و کتابخانه‌ها در کشور بی‌رونق است، می‌گوید: تا زمانی که یک مسئول خودش اهل کتاب نباشد، نیاز به کتاب و کتابخوانی و پژوهش را یک ضرورت نداند؛ نمی‌آید، اعتبار و بودجه‌ای را در اختیار مجموعه تحت پوشش خود برای تحقق و ترویج فرهنگ کتابخوانی قرار بدهد.

جامعه کتابداری دچار اوتیسم آموزشی

او معتقد است: «در کشورهای دیگر کتابخانه جزو سیستم آموزشی کشور است و مدرسه، معلم، دانش‌آموز و در مجموع تمام اجزای سیستم آموزش و پرورش بر مبنای ارتباط با کتاب و انواع کتابخانه‌های کلاسی، کتابخانه‌های باز و انواع کتابخانه‌های آموزشگاهی مباحث درسی را پیش می‌برند، اما متاسفانه در ایران برخی گمان می‌کنند نیازی به کتاب نیست و همین طرز فکر موجب می‌شود برای ترویج آن، زمان لازم، برنامه‌ریزی و البته انگیزه‌ای صرف نشود.» او در بخش دیگری از سخنان خود از جامعه کتابداری نیز انتقاد می‌کند و می‌گوید: «متاسفانه جامعه کتابداری ایران نیز در لاک خودش فرورفته است. اکنون موضوعی با عنوان «اوتیسم آموزشی» وجود دارد که مشغول فعالیت پژوهشی بر روی آن هستیم؛ این موضوع نوعی درخودفرورفتگی جامعه کتابداری است. در این وضعیت، جامعه کتابداری متاسفانه به دور خودش می‌چرخد و متاسفانه داده‌ها و علم و مهارت خودش را با نیازها و علوم روزجامعه تطبیق نمی‌دهد. هرچند این اتفاق هم به نوعی ناشی از تصمیم‌گیری‌های غلط در سطح کلان آموزشی است.»

امسال دفترچه استخدامی آموزش و پرورش درحالی منتشر شده که انواع و اقسام رشته‌ها مرتبط و غیرمرتبط در دفترچه استخدامی آموزش و پرورش جای داده شده است اما اثری از رشته علم اطلاعات و دانش‌شناسی نیست. حال چند سوال مطرح می شود. اول اینکه آیا اساساً آموزش و پرورش به احیای پست کتابدار می‌اندیشد یا خیر؟ سوال دوم این است، آیا بیش از ۷۰ هزار کتابخانه در مدارس کشور؛ نیاز به یک کتابدار متخصص برای تولید محتوا، هدایت و مشاور اطلاعاتی دانش‌آموزان و همچنین راهنمایی و افزایش آگاهی معلمان ندارد؟ در بسیاری از کشورها، کتابدار جزو کادر مدرسه محسوب می‌شود، همان‌طور که نیروهای خدماتی، معلم بهداشت، و معلم پرورشی و مشاور جزو ارکان مدرسه هستند.

زین‌العابدینی در واکنش به بی‌اعتنایی وزارت آموزش و پرورش نسبت به اهمیت پست کتابدار، می‌گوید: «نخستین مسئله این است که مدرسه براساس دانش و علم عمیق پیش برود نه براساس شبه‌علم و حفظیات صرف و مهم این است که محوریت کتاب در همه ارکان آموزش و پرورش موضوعی جدی تلقی شود.» شاید بهتر باشد بار دیگر مزیت‌های حضور کتابدار در کتابخانه‌ها بازگو شود؛ کتابداران می‌توانند مشاور اطلاعاتی بدهند، سواد اطلاعاتی و سواد رسانه‌ای معلمانمان و دانش‌آموزان را توسعه دهند، به یادگیری مادام‌العمر، یادگیری مستقل و تفکر انتقادی دانش‌آموزان کمک کنند، مشاوره‌های پژوهشی و آموزشی بدهند، به مدیریت رسانه‌ها، شبکه‌های اجتماعی و کمک به تولید محتوای صحیح در این رسانه‌ها کمک کنند. به داده‌کاوی و تحلیل داده‌های آموزشی که در مجموعه‌های مختلف است، بپردازند و در نهایت مسیر جست‌وجوی اطلاعات صحیح و دسترسی به اطلاعات مورد نیاز و درست را به افراد آموزش دهند. این موارد تنها گوشه‌ای از فعالیت‌هایی است که یک کتابدار با حضور در کتابخانه می‌تواند انجام دهد.

براساس اعلام آموزش و پرورش، سال آینده حدود ۷۲ هزار نفر در آزمون‌های مختلف استخدامی، اعم از گروه ابتدایی، گروه دبیری، هنرآموزان و گروه پرورشی و تربیت بدنی به استخدام آموزش و پرورش درخواهند آمد. جالب اینجاست که در دفترچه استخدامی آموزش و پرورش در سطح کارشناسی و کارشناسی‌ارشد شغل‌هایی مانند «تکنولوژی تولیدات زراعی و گیاهی»، «بهداشت مواد غذایی»، «، نانو بیومیمتیک»، «مهندسی متالوژی» و مواد، «مهندسی تولیدات دامی»، «مهندسی دریا» و حتی «صنایع چوب و مبلمان» وجود دارد اما در این میان جایی برای متقاضیان علم اطلاعات و دانش‌شناسی که خواستار ورود به کتابخانه‌های مدارس هستند، وجود ندارد؛ همان کسانی که اکنون ۱۲ سال است از آموزش و پرورش کنار گذاشته شده‌اند و امسال نیز گویا نیازی به حضور آن‌ها احساس نشده است!

مریم اسدی، عضو هیئت‌مدیره انجمن کتابداری و اطلاع‌رسانی ایران در این زمینه می‌گوید: «مطالبه دانش‌آموختگان ما و اینکه انتظار دارند دانش‌آموختگان رشته علم اطلاعات و دانش‌شناسی در این دفترچه و در ردیف استخدامی آموزش پرورش البته برای «پُست کتابدار» قرار بگیرد؛ یک مطالبه به‌حق است و متأسفانه وضعیت استخدام دانش‌آموختگان این رشته در سازمان‌های دولتی مطلوب نیست. به نظر می‌رسد حذف پُست کتابدار از ردیف‌های استخدامی آموزش‌وپرورش بی‌تأثیر نبوده و این موضوع نشانگر این است که متاسفانه کتاب و کتاب‌خوانی در یک نهاد بسیار مهم که وظیفه تعلیم و تربیت را بر عهده دارد، اهمیت چندانی ندارد و مسئولان از توانمندی‌ها و قابلیت‌های رشته علم اطلاعات و دانش‌شناسی آگاهی چندانی ندارند.» اسدی یاداور شد: «انجمن در همان سالی که پُست کتابدار حذف شد، طی اقداماتی سعی کرد مذاکراتی را با مسئولان این وزارتخانه انجام دهد و اعتراض جامعه کتابداری کشور و همین‌طور تبعات حذف کتابدار را یادآور شود.

به نظر می‌رسد؛ انجمن ارتقا کتابخانه‌های عمومی، انجمن کتابداری و اطلاع‌رسانی ایران، انجمن علمی کتابداری و اطلاع‌رسانی پزشکی ایران و حتی ادکا (اتحادیه انجمن‌های علمی دانشجویی کتابداری ایران) می‌تواند نسبت به این موضوع واکنش و مطالبه داشته باشند. حتی هیئت امنای کتابخانه‌های عمومی با حضور رئیس کتابخانه ملی و وزیر فرهنگ و ارشاد اسلامی که همیشه پیگیر وضعیت معیشت کتابداران بوده و هست می‌توانند، درخواست استخدام کتابداران را در دفترچه آموزش و پرورش داشته باشند. این عضو هیئت‌مدیره انجمن کتابداری و اطلاع‌رسانی ایران درباره واکنش انجمن کتابداری و اطلاع‌رسانی ایران نسبت به این می‌گوید: «در سال‌های اخیر مکاتباتی با نهادهای مرتبط با رشته با سازمان امور اداری و استخدامی صورت‌گرفته است. به‌عنوان مثال، انجمن در دوره هفتم هیئت‌مدیره و بعد از آن در دوره هشتم انجمن نیز با آموزش و پرورش و سازمان امور استخدامی مکاتبات و جلساتی متعددی برگزار کرده است.» او در ادامه می‌افزاید: «در کمیته صنفی انجمن کتابداری و اطلاع‌رسانی نیز شرح شغل‌ها و پست‌هایی که کارشناسان علم اطلاعات دانش‌شناسی می‌توانند احراز کنند، به سازمان امور استخدامی یادآوری شد و مشاغل جدید حوزه علم اطلاعات و دانش‌شناسی باتکیه بر علم داده گردآوری و به سازمان امور استخدامی کشور ارسال شده است.»

به‌گفته اسدی، در بهمن‌ماه امسال نیز نامه‌ای از سوی انجمن کتابداری و اطلاع‌رسانی به معاونت توسعه کارآفرینی و اشتغال وزارت کار و تعاون و رفاه اجتماعی برای طرح اشتغال ویژه دانش‌آموختگان ارسال شده است که از سوی نماینده انجمن که در آموزش و پرورش مشغول هستند در حال پیگیری است؛ البته انجمن علمی کتابداری و اطلاع رسانی نسبت به این اقدام یعنی نبودن رشته کتابداری آموزشگاهی به کتابداران واکنش نشان داده است. این انجمن امسال نامه‌ای برای آقای فرهادی معاون برنامه‌ریزی و توسعه آموزش و پرورش ارسال کرده است مبنی بر اینکه شغل کتابدار آموزشگاهی به آزمون استخدامی اضافه شود. این نامه هم از طریق فکس و هم به‌صورت پُست برای وزارت آموزش و پرورش ارسال شده است.

در پایان باید گفت؛ «تا که از جانب معشوق نباشد کششی، کوشش عاشق بیچاره به جایی نرسد»

هرچند دانش‌آموختگان رشته علم اطلاعات و دانش‌شناسی یا همان کتابداران می‌توانند در آزمون استخدامی شرکت کنند، البته در رشته‌های مربی امور تربیتی و سبک زندگی مربی، مشاوره و سلامت، اما پست کتابدار در این چارت استخدامی آموزش و پرورش نادیده گرفته شده است.

امیدواریم وزارت آموزش و پرورش با توجه به اینکه اکنون امکان جذب نیرو برایش فراهم است، به کتابداران به‌عنوان یک نیروی تخصصی مهم فکر کند و پُست کتابدار را که به دلیل نداشتن بودجه حذف شده بود، احیا کند. آموزش و پرورش با احیای پُست کتابدار و توجه به حضور قشر متخصص و کتابدار در کتابخانه‌های مدارس و قرار دادن کتابداران در ردیف استخدام آموزش و پژرورش می‌تواند تحولی جدی در سطح نهضت کتابخوانی ایجاد کنند زیرا کتابخانه‌های مدارس به اندازه همه ارکان و کادر مدرسه مهم هستند.