سرویس دین و اندیشه خبرگزاری کتاب ایران (ایبنا) - یاسین ادب: مراسم «یک عمر معلم» ویژه بزرگداشت استاد فلسفه و غرب‌شناس برجسته، مرحوم کریم مجتهدی دوشنبه، ۱۰ اردیبهشت‌ماه ۱۴۰۳ در تالار تمدن پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات‌فرهنگی برگزار شد.
محمد علی زلفی‌گل، وزیر علوم، تحقیقات و فناوری با اشاره به اقدامات پژوهشگاه ناظر به برگزاری ویژه برنامه مرحوم مجتهدی، گفت: این اقدامات راهی برای ارتقا خودباوری، معرفی الگوهای موفق به جامعه، تقویت هویت‌سازی و هویت‌مداری جامعه اسلامی است. من قبل از اینکه نکاتی را راجع به مرحوم مجتهدی بگویم لازم است از جامعه دانشگاهی و آموزش عالی کشور که هماهنگ و هم‌صدا با دانشجویان دنیا، ظلم و ستم را محکوم و از حق طلبان حمایت کردند، تشکر کنم. امیدوارم که سازمان ملل نیز صدای حق‌طلبی دانشمندان، اندیشمندان و دانشجویان حق طلب را بشنود و وارد تصمیم‌سازی و تصمیم‌گیری شود و هر چه زودتر جلوی این ظلم و ستم را بگیرند.
مرحوم مجتهدی، ترویج‌دهنده یک تفکر جدید است
او ادامه داد: تمدن ما برای عالمان حرمت قائل بوده‌است و جمهوری اسلامی این حرمت را چند برابر کرده است. برگزاری این مراسم نیز برای بزرگداشت یک فیلسوف و دانشمند در همین راستاست. وظیفه دانشگاه به شکلی ساده و عمیق در سخنان رهبر انقلاب بیان شده است. تولید علم، تربیت عالم و جهت‌دهی به علم و عالم از وظایف اصلی دانشگاه است. به همین دلیل است که علما در فرهنگ و تمدن ما از ارزش و جایگاه ویژه‌ای برخورداراند.
زلفی‌گل گفت: ما باید تلاش کنیم داشته‌هایمان را به موقع پاس بداریم. ما همانند استاد مجتهدی در کشور کم نداریم و باید در زمان حیات افراد این قدردانی‌ها صورت بگیرد. مرحوم مجتهدی، ترویج‌دهنده یک تفکر جدید است. ایشان جمله بسیار عمیقی دارند که می‌گویند: «غرب‌شناسی لازم، غرب‌گرایی ممنوع.» معنای جمله این است که ما باید از تجربه‌های دنیا استفاده‌کنیم. هلندی‌ها ضرب‌المثلی دارند که می‌گوید باید تجربه را ارزان خرید. با تجربه می‌توان هزاران بار عمر کرد. انسان از طریق تسلط بر تاریخ و سرنوشت گذشتگان و توجه به پژوهش‌های عالمان و دانشمندان، نتیجه تجربیات آنها را به طور ارزانی بدست می‌آورد.
وزیر علوم گفت: یکی از مصداق‌های جهاد تبیین مورد اشاره مقام معظم رهبری، همین مراسمات است. این مراسم نکوداشت در راستای جهاد خودباوری و جهاد خودسازی است. این جهاد یکی از نیازهای ضروری جامعه ماست که دانشجویان و نسل آینده، امیدوار به آینده زندگی‌کنند. توجه به حالت متوازن شخصیتِ علمی کشور یکی از نیازهای امروز ماست. تقریباً نیمی از دانش‌آموزان ما در رشته علوم تجربی تحصیل می‌کنند و این بدان معناست که شخصیت علمی کشور حالت متوازن خود را از دست داده است.
مجتهدی، داستایوفسکی را فیلسوف فاجعه و پیروزی قلمداد می‌کرد
هادی وکیلی، استادیار پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی به کتاب «داستایوفسکی، آثار و افکار او» مرحوم مجتهدی پرداخت. او گفت: مرحوم مجتهدی به مطالعه همزمان فلسفه و ادبیات توجه نشان داده است. اما چرا مرحوم مجتهدی، داستایوفسکی را انتخاب کرده‌است؟ داستایوفسکی را به نوعی الهام بخش ادبیات مدرن قرن بیستم می‌دانند. ویژگی منحصربه‌فرد آثار داستایوفسکی روانکاوی و بررسی روانی شخصیت‌های داستان است که خود برآمده از زمانه و روزگار داستایوفسکی است. اولین مواجه ادبیات ایران با آثار روسی، به ترجمه قسمتی از شب‌های روشن در مجله سخن در سال ۱۳۲۴ برمی‌گردد. پیش از این توجه ایرانیان به ادبیات فرانسوی و انگلیسی بوده‌است. آشنایی مرحوم مجتهدی با آثار داستایوفسکی نیز به اوایل دوران جنگ جهانی اول برمی‌گردد. کتاب مرحوم مجتهدی مربوط به یادداشت‌ها و بازخوانی آثار داستایوفسکی است.
او ادامه داد: می توان سه دلیل برای توجه مرحوم مجتهدی به آثار داستایوفسکی در نظرگرفت: اولین دلیل، توجه خودآگاهانه مجتهدی به تعامل فلسفه و ادبیات است هرچند در فلسفه عنصر اصلی عقل است و در ادبیات این عنصر خیال است. دلیل دوم توجه ناخوداگاه مجتهدی به آثار داستایوفسکی است. ایشان می‌گویند در کلاس و گفتگوهای دانشجویی در سوربن فرانسه، استادان و دانشجویان به آثار داستایوفسکی ارجاع می‌دادند و توجه او از این طریق به داستایوفسکی و آثارش جلب می‌شود. دلیل سوم، عِرق شرقی‌بودگی و شرقی‌طلبی مجتهدی است که از میان خیل نویسندگان، توجه مجتهدی به داستایوفسکی جلب شده است.
او اضافه کرد: از مطالب کتاب برمی‌آید مجتهدی با فیلسوف بودن داستایوفسکی مشکلی ندارد. او شباهت رمان‌های داستایوفسکی و داستان‌های یونانی را در روح حاکم بر مفهوم فاجعه، دوگانۀ جبر و اختیار در سرنوشت انسان می‌داند. بشر تصویر شده در رمان‌های داستایوفسکی، شخصیت‌هایی را نمایندگی می‌کند که مجبور به تن دادن به سرنوشتی محتوم هستند.
وکیلی گفت: من مایلم برخی از پیام‌های شاهکارهای داستایوفسکی را با استناد به آنها بیان کنم. پیام رمان «برادران کارامازوف» این است اگر خدایی وجود نداشته باشه همه چیز مجاز است. البته کسانی مانند دلوز و لکان خلاف این پیام فکر می‌کنند و علت گناه و خطاکاری بشر را حضور خدا تلقی می‌کنند. پیام رمان «ابله» این است که با خوشی‌های کوچک هم، احساس خوشبختی و امید حاصل می‌شود اگرچه دیگران شما را ابله بنامند. پیام رمان «جنایات و مکافات»، توجه به عدم غفلت از مکافات عمل است. پیام داستان «جن‌زدگان» یا شیاطین نیز، ترسیم پیامدهای فاجعه‌آمیز نهیلیسم اخلاقی و سیاسی آن روزهای روسیه است. مجتهدی، داستایوفسکی را فیلسوف فاجعه و پیروزی قلمداد می‌کرد.
تاریخ بیان گذشته است و فلسفه طراحی آینده است
محمد علی فتح‌اللهی، دانشیار پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی به کتاب «مغولان و سرنوشت فرهنگی ایران» پرداخت. او بیان کرد: میان‌رشته‌ای بودن از جمله ویژگی‌های شخصیت و آثار مرحوم مجتهدی است. مطالعات میان رشته‌ای، گمشدۀ فضای علوم انسانی جامعه ماست. یکی از آثار ارزشمند مرحوم مجتهدی، کتاب «مغولان و سرنوشت فرهنگی» ایشان است. مجتهدی خود را مورخ نمی‌داند. او با تاملی فلسفی به سراغ تاریخ رفته‌است و ویژگی مثبت این کتاب نیز همین است. تاریخ بیان گذشته است و فلسفه طراحی آینده است.
او ادامه داد: میان تاریخ فلسفه و فلسفه تاریخ رابطه بنیادینی برقرار است. اگر فلسفه می‌خواهد درست بیان شود باید بر بستر کلی فرهنگی قرار بگیرد که مسلتزم شناخت دقیق وقایع تاریخی است. ویژگی این کتاب به مسئله هویت می‌پردازد و هویت از مباحثی است که ماهیت میان‌رشته‌ای دارد. هویت ایرانی برای مرحوم مجتهدی جدی است. از نظر مجتهدی، هویت همان اراده است. فقط کسی که را واقعاً می‌توان ایرانی دانست که به نحو ارادی سعی دارد به هر قیمتی که شده‌است همواره خود را ایرانی نگه دارد.
او اضافه کرد: مجتهدی معتقد بود با مغول‌زدایی از تاریخ ایران نمی‌توان عظمت این مملکت را دوباره به دست آورد. برعکس، از تاثیر واقعی آنها از قرن هفتم به بعد باید آگاه شد. آن دوره تاثیر ژرفی بر تاریخ ایران گذاشته است که بعداً همراه نوعی تشخیص هویت ایرانی از رهگذر دوره صفویه، قاجاریه و غیره، امروزه به ما رسیده است. هویت ایرانی در استمرار تاریخ خود ساخته شده است. ویژگی مهم دیگر آثار مرحوم مجتهدی، امکان تخیل سیاسی و اجتماعی در جامعه است که به نظرم باید در ادبیاتِ اندیشه ما بیشتر پرورش یابد. دکتر داوری نیز از پرچمداران توجه به تخیل سیاسی و اجتماعی است.
مرحوم مجتهدی به زبان فارسی، به اندازه فلسفه‌ورزی توجه داشتند
مصطفی شهرآیینی، دانشیار پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی به کتاب «دکارت و فلسفه او» مرحوم مجتهدی پرداخت. او گفت: مرحوم مجتهدی میان معلمی و دانشجویی دیالکتیک فعالی را برقرار کرده بود. استاد بودن نوعی مکمل دانشجو بودن است و دانشجو بودن مقوم استاد بودن است. او ادامه داد: مرحوم مجتهدی در آموزش فلسفه به پیوند میان فلسفه و تاریخ توجه داشته‌است. مرحوم مجتهدی فلسفه دکارت را در بستر تاریخ اندیشه غربی و همزمان در بستر ایران کنونی، به ما آموزش داده‌اند. آثاری از دکارت را در این کتاب معرفی و آموزش می‌دهند که ما اهالی فلسفه آن را جدی نمی‌گیریم.
شهرآیینی گفت: توجه مرحوم مجتهدی به زبان بسیار برای ما آموزنده است. ایشان معتقد بودند آشکارترین نماد فرهنگ، زبان است و بیماری فرهنگ خودش را در زبان نشان می‌دهد. زبان فارسی بستر رشد و بالیدن همه ماست و اگر به زبان فارسی توجه نکنیم به فرهنگ توجه نکرده‌ایم. مرحوم مجتهدی به زبان فارسی، به اندازه فلسفه‌ورزی توجه داشتند. ایشان به بومی‌سازی علوم‌انسانی نه فقط در مقام شعار بلکه در آثار خودشان توجه می‌کردند.
تاریخ فرهنگ و اعتقادات اقوام، مقوم فلسفه‌تاریخ
عبدالرحمن حسنی‌فرد، دانشیار پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی درباره کتاب «فلسفه تاریخ» مجتهدی به سخن پرداخت. حسنی‌فرد گفت: کتاب «فلسفه تاریخ» دکتر مجتهدی یکی از چند کتاب وی در حوزه فکر و فلسفه به طور عام و فرهنگ‌پروری، به نحو خاص (در نقش یک معلم و پژوهشگر) است؛ کسی که به نظر من تلاش کرده چراغی را بر اساس دیدگاه خود روشن نماید. پرداختن به محتوای کتاب فلسفه تاریخ می‌تواند از موضوع و عنوان آن تا محتوایی که در آن قرار دارد از منظر پذیرش و تکمیل (نقد) مورد توجه قرار گیرد.
عضو هیئت علمی پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی با تاکید بر اینکه سخنش بیشتر از منظر ایجابی است گفت: من بی‌توجه به نواقص (و نه اشکالات) آن نیز نبوده‌ام چرا که هیچ پژوهشی کامل نیست و منطقاً محتوای آن می‌تواند توسط دیگران، توسعه و تعمیق یابد. قاعدتاً برای رسیدن به یافته‌هایی که می‌تواند جنبه استخراجی و استنباطی داشته باشد باید به مطالب کتاب رجوع کرد.
او ادامه داد: مجتهدی در کتاب «فلسفه تاریخ» معطوف به تعریفی که از فلسفه تاریخ دارد مطالب مربوط به آن را از دل تاریخ، جوامع و نظریه‌ها می‌آورد. این کتاب در دو بخش تدوین شده است: بخش اول به فرهنگ سنتی چین و هندوستان، فرهنگ باستانی اروپایی و نهایتاً سنت‌های دینی الهی (اسلام، یهود، مسیحیت) می‌پردازد. بخش دوم به نظریه‌های دوران جدید مانند افکار ویکو، منتسکیو، هردر، هگل، اشپنگلر، توین‌بی اشاره می‌کند. از نظر دکتر مجتهدی قرار گرفتن فلسفه قبل از تاریخ صرفاً در راستای دور نگه داشتن ذهن از سطحی‌اندیشی در امور تاریخی بوده‌است. از نظر ایشان، مقوم فلسفه تاریخ، تاریخ فرهنگ و اعتقادات اقوام در طول تاریخ است به همین خاطر تامل در تمام امکنه و ازمنه می‌تواند موضوع فلسفه تاریخ باشد.
رویکرد میان‌رشته‌ای مجتهدی به فلسفه اشراق
طاهره کمالی زاده، دانشیار پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی به بررسی موضوعی کتاب «سهروردی و افکار او تاملی در منابع فلسفه اشراق» به سخن پرداخت. او با اشاره به رساله دکتری مجتهدی که ترجمه رساله‌ای از باباافضل کاشانی است به نسبت مجتهدی و فلسفه اسلامی پرداخت.
او گفت: رویکرد میان‌رشته‌ای مجتهدی به فلسفه اشراق که کمتر مورد توجه قرارگرفته و مشتمل بر نگاه تاریخی و توجه به ادوار تاریخ‌فرهنگی ایران و ایران جغرافیایی در دوره سهروردی یکی از تفاوت‌های ایشان در پرداختن به فلسفه اشراق است. تنوع وگستردگی رویکرد مجتهدی، ریشه‌های فکری شهاب الدین سهروردی را مورد بحث و تحقیق قرار داده‌است و سیر سلوکی زندگی سهروردی را به عنوان یک سالک اشراقی و فیلسوف سالک بررسی می‌کند.
کمالی‌زاده ادامه داد: نکته دیگر آرا مجتهدی در مورد سهروردی که در آرا دیگران بیان نشده است این است که او بر گرایشات افلاطونی سهروردی توجه و تاکید می‌کند و به نوعی میان حکمت اشراق و تعالیم افلاطونیان متاخر تطبیقی را برقرار می‌کند. مجتهدی منابع فکری سهروردی را حکمت ایران باستان، حکمت الهی یونان، حکمت مشاء و قرآن مجید و روایات اسلامی معرفی می‌کند.
همچنین در این مراسم از کتابخانه تخصصی فلسفه و غرب‌شناسی، تندیس مرحوم مجتهدی به همراه ۲۰ جلد آثار جدید انتشارات پژوهشگاه علوم انسانی رونمایی به‌عمل آمد.
نظر شما