سرویس کودک و نوجوان خبرگزاری کتاب ایران (ایبنا) - فاطمه خداوردی: فصل امتحانات علاوه بر دانش‌آموزان برای والدین نیز دغدغه‌ها و نگرانی‌های خاص خود را به همراه دارد. اگر شما به عنوان والد، نوجوان کتابخوانی در منزل داشته باشید و در ایام امتحانات، کتابی به غیر از کتاب درسی در دستان او ببینید، احتمالاً نگران این مسئله می‌شوید که این سرگرمی باعث می‌شود فرزندتان نتواند امتحانات مدرسه‌اش را به خوبی پشت سر بگذارد.
برای اینکه این دغدغه و نگرانی در شما کاهش پیدا کند و به عنوان یک والد بتوانید در ایام امتحانات فضای صمیمی و آرامش‌بخشی را فراهم کنید برای کاهش اضطراب و دغدغه‌های نوجوانان و در نتیجه به موفقیت رسیدن آنها در امتحانات، می‌توانید از نظرات کارشناسان این حوزه بهره‌مند شوید. به این بهانه با معصومه توکلی که از سال ۱۳۹۱ معلم کتابخوانی نوجوانانِ کلاس چهارم تا یازدهم است گفت‌وگو کرده‌ایم. این گفت‌وگو را در ادامه می‌خوانید:
- در ابتدا، شرح مختصری از فعالیت‌ها و سوابق‌تان در حوزه کتاب کودک و نوجوان برای مخاطبان بگویید.
کارهایی که من در زندگی‌ام - از سال ۹۰ تا الان- انجام داده‌ام همگی به حوزه کتاب ارتباط داشته‌اند؛ مثلاً برای نهادهای دولتی یا خصوصی مثل نهاد کتابخانه‌های عمومی کشور یا ناشرانی که می‌خواستند کتابی را قبل از انتشار ارزیابی کنند، کارشناسی کتاب کرده‌ام یا به ناشران برای اینکه چه طور کتابی را برای ترجمه یا تألیف انتخاب کنند مشاوره داده‌ام و همچنین، پادکست یا ویدیوهایی را با موضوع معرفی کتاب ساخته و در برنامه‌هایی مرتبط با معرفی کتاب یا تحلیل و بررسی کتاب حاضر شده‌ام. اصولاً هر کاری که تا به حال انجام داده‌ام در حوزه کتاب و نشر بوده است؛ اما کاری که بیشتر از همه خودم را با آن می‌شناسم یعنی با انجام آن کار احساس هویت و «خودم بودن» می‌کنم و از آن لذت می‌برم، همین معلم کتابخوانی نوجوانان است. من از سال ۹۱ معلم کتابخوانی نوجوانانِ کلاس چهارم تا یازدهم - با تمرکز بر دانش‌آموزان کلاس هفتم تا یازدهم- بوده‌ام و حالا دیگر شمار دانش‌آموزانی که یک روزی با آنها کلاس کتابخوانی داشته‌ام از عدد هزار گذشته است. این را صادقانه می‌گویم که من در تمام این سال‌ها درس‌های بسیار زیادی را از بچه‌ها یاد گرفته‌ام.
- به نظر شما مطالعه کتاب‌های غیردرسی می‌تواند به بهبود اضطراب و توانایی حل مسائل در زمان امتحانات به نوجوانان کمک کند و برای آنها مفید باشد یا خیر؟
خیلی از ماها تجربه خواندن یواشکی یا آشکار کتاب غیردرسی در ایام امتحانات را داریم. خود من یا خیلی از نوجوانانی که می‌شناسم در دوران امتحانات، کتاب‌هایی را که قبلاً خوانده بودیم و از آنها لذت برده بودیم دوباره خوانده‌ایم. یکی از کارکردهای این نوع از مطالعه کاهش استرس امتحانات است. اتفاقاً همین چند روز پیش دیدم که یکی از دانش‌آموزانم در حال خواندن بخشی از کتاب «هری پاتر» است؛ در حالی که می‌دانم او دست‌کم پنج سال پیش این مجموعه را خوانده است. این دانش‌آموز برایم نوشته بود که این کار را برای کم‌کردن استرسش در دوران امتحانات انجام می‌دهد. این کارکرد مشخصی است که مطالعه کتاب‌ها در ایام امتحانات می‌تواند داشته باشد؛ مخصوصاً کتاب‌های آشنایی که از وقایعش مطلع هستیم و در مورد خود کتاب، این هیجان را نداریم که الان در صفحه بعدی‌اش قرار است چه اتفاقی بیفتد.
اینکه بچه‌ها در دوران امتحانات کتاب‌های غیردرسی بخوانند به خودی خود بد نیست و حتی می‌تواند خوب هم باشد؛ اما مسئله این است که در حواشی این مطالعه چه اتفاقی می‌افتد و نهایتاً این امر به چه چیزی منجر می‌شود. در هنگام امتحانات، زمان و فرجه‌ای که برای مطالعه و مرور درس مرتبط داریم، معمولاً کافی و مناسب است؛ یعنی یک یا دو روز فرجه‌ای که برای آن کتاب صد تا ۲۰۰ صفحه‌ای درسی در نظر گرفته شده است کاملاً برای مطالعه مؤثر آن کفایت می‌کند. حتی اگر تصمیم بگیرید بیش از یک بار آن کتاب درسی را مرور کنید باز هم مقداری از آن فرصت فرجه باقی می‌ماند که این فرصت را می‌توانید صرف امور جاری روزمره یا صرف خواندن کتاب‌های غیردرسی کنید. بچه‌هایی که این فرصت را برای کتاب‌خواندن استفاده می‌کنند معمولاً حواس‌شان به این موضوع است که این کار از همان حد فرصت اضافی روز تجاوز نکند؛ یعنی اصل زمان را صرف کتاب‌خواندن نمی‌کنند و ته مانده زمان را صرف درس‌خواندن. به همین دلیل، این نوع از مطالعه در زمان امتحانات ایرادی ندارد و پدرها و مادرها نباید از دیدن این صحنه مضطرب شوند و به این فکر کنند که نوجوان‌شان از درسش عقب مانده است.
پدرها و مادرها باید به بچه‌ها اعتماد کنند و با خود به این نتیجه برسند که نوجوان من حواسش است که امتحان دارد و باقی‌مانده زمان مطالعه درسش را، صرف خواندن کتاب‌های غیردرسی می‌کند. خواندن کتاب‌های غیردرسی، به غیر از تمدد اعصاب و استراحت ذهن مابین ساعات درس‌خواندن، همانطور که قبلاً هم اشاره کردم، می‌تواند این اثر را برای نوجوانان داشته باشد که اضطراب امتحان را در آنها کاهش دهد. اتفاقاً لذتی که مغز از خواندن داستان‌ها می‌برد می‌تواند ذهن نوجوانان را آماده کند تا مطالب درسی را نیز برای امتحانات بهتر درک کنند؛ حالا چه زمانی این حرف‌های من نقض می‌شود؟ زمانی که شروطی که به آنها اشاره کردم زیر پا گذاشته شود؛ یعنی نوجوانان اصل زمان فرجه امتحانات را صرف خواندن کتاب غیردرسی کنند و زمان عمده را برای خواندن درس مربوط به امتحانات از دست بدهند یا اینکه کتابی را انتخاب کنند که خیلی هیجان‌انگیز باشد و نتوانند آن را زمین بگذارند یا خود کتاب خیلی پرماجرا باشد و هیجان و اضطرابی بابت اینکه آخرش چه می‌شود برای نوجوان ایجاد کند. اگر کتابی خیلی پرماجرا باشد و در مخاطب نگرانی برای قهرمانان داستان ایجاد کند، می‌تواند ذهن را بیش از آن اندازه‌ای که باید، اشغال کند و دیگر جایی برای درس‌خواندن باقی نگذارد؛ یعنی مطالعه غیردرسی، هم زمان و هم ذهن را به نحوی که دیگر جایی برای درس‌خواندن در ذهن باقی نگذارد، اشغال کند. البته اساساً این‌طور کتاب‌ها برای مطالعه هول‌هولکی و بدون تمرکز و به این شکل نیز حیف هستند. من همیشه به بچه‌ها می‌گویم که حالا نفس امتحان به کنار، خود آن کتاب با این نوع مطالعه همراه با اضطراب حیف می‌شود؛ صبر کنید و در زمانی این کتاب را بخوانید که فارغ باشید و بتوانید کامل در جهان آن غرق شوید.
- چه نوع کتاب‌ها و منابعی برای مطالعه غیردرسی در زمان امتحانات به نوجوانان توصیه می‌کنید؟ فکر می‌کنید این کتاب‌ها چه دستاوردی برای آنها دارد؟
کتاب‌های چندجلدی، کتاب‌های خیلی هیجان‌انگیز و کتاب‌های پرماجرا که توالی وقایع و رخدادها در آنها خیلی سریع است، کتاب‌های مناسبی برای خواندن در زمان امتحانات نیستند. برعکس، کتاب‌هایی که قبلاً آنها را خوانده‌ایم و لذت برده‌ایم، دوباره خواندن آنها می‌تواند در بازه امتحانات به ما آرامش بدهد. پیشنهاد خاص و ویژه من برای مطالعه در زمان امتحانات، داستان‌های کوتاه است. داستان کوتاه، ژانری نیست که کتاب‌های آن در بازار برای گروه نوجوان زیاد باشد؛ ولی اولاً که نوجوانان متوسطه دوم دیگر در آستانه بزرگسالی هستند و خیلی از داستان کوتاه‌های مختص بزرگسالان را می‌توانند مطالعه کنند، ثانیاً به هر حال همین تعداد از داستان کوتاهی که در بازار هست و مناسب خواندن نوجوان‌هاست به اندازه یک دوره فرجه امتحانی، خوراک مطالعاتی برای نوجوانان فراهم می‌کند. حالا اگر بپرسید چرا داستان کوتاه را پیشنهاد می‌کنم، دلیلم این است که شما با این کتاب‌ها می‌توانید یک داستان را بخوانید و وقتی که از نقطه پایان داستان گذشتید و به آخرین جمله داستان رسیدید، کتاب را ببندید و بگذارید کنار و چند ساعت درس بخوانید و بعد، دوباره برگردید تا یک داستان جدید را بخوانید. درواقع با کتاب‌های داستان کوتاه، می‌شود فال فال مطالعه کرد و نیازی نیست که داستان‌ها پیوسته و پشت هم مطالعه شوند؛ حتی می‌توانید چند روز بین خواندن هر دو داستان فاصله بیاندازید؛ بنابراین داستان‌های کوتاه نمونه‌های خیلی ایده‌آلی برای مطالعه در ایام امتحانات هستند.
من فکر می‌کنم خواندن داستان کوتاه به خاطر این مهم است که لذت‌بردن از یک رمان خوب و پرماجرا کار سختی نیست؛ چون به هرحال نویسنده فرصت این را داشته است که در ۲۰۰، ۳۰۰ صفحه جهان کاملی را خلق و شما را در آن جهان غرق کند و همین‌طور وقتی که آدم به اندازه ۲۰۰، ۳۰۰ صفحه با چند نفر یعنی همان قهرمانان داستان نشست و برخاست داشته باشد، خواه‌ناخواه تعلق خاطری به آنها پیدا می‌کند. اگر نویسنده، نویسنده قدرتمندی هم باشد و اثر قوی خلق کرده باشد که دیگر این جذابیت، چندبرابر هم می‌شود؛ اما داستان کوتاه این‌طور است که نویسنده فرصت کوتاهی، مثلاً زیر ۳۰، ۴۰ صفحه دارد تا یک برش از زندگانی را برای شما تعریف کند یا به تصویر بکشد. این کار آسانی نیست و به خاطر همین باید خالق داستان‌های کوتاه خوب را، بیشتر تحسین کرد تا خالق یک رمان معمولی و متوسط. همچنین، من فکر می‌کنم لذت‌بردن از داستان کوتاه آموختنی است؛ یعنی شما باید داستان‌های کوتاه خوب را بخوانید تا مزه‌اش برود زیر زبان‌تان و کم‌کم متوجه شوید اساساً از چه چیزی در یک داستان کوتاه می‌شود لذت برد؛ بنابراین خیلی مهم است که داستان‌های کوتاه خوب به نوجوانان معرفی شوند تا آنها با این گونه ادبی آشنا شوند و یاد بگیرند که چطور می‌توانند از آن لذت ببرند و از خواندن آن کیف کنند.
- چگونه می‌توانیم به نوجوانان کمک کنیم که تعادل مناسبی بین مطالعه درسی و غیردرسی برقرار کنند؟
پیشنهاد من به نوجوانان اهل مطالعه این است که حواس‌شان به مقدار زمانی باشد که باید برای تمام‌کردن کتاب درسی قبل از امتحان اختصاص دهند؛ یعنی از اول برای خودشان در نظر بگیرند که من احتمالاً ۶ ساعت مفید برای اینکه فلان کتاب درسی را مرور کنم، نیاز دارم و ۲ ساعت دیگر هم برای اینکه دوباره آن را مرور کنم. عدد ۶ و ۲ را به صورت فرضی و مثالی گفتم؛ ولی فکر می‌کنم برای عموم آدم‌ها که در طول سال تحصیلی، توجه کمابیش مناسبی به کتاب‌های درسی‌شان داشته‌اند این مقدار از مطالعه درسی برای امتحان کفایت می‌کند. حال، نوجوان که درسش را به خوبی مرور کرده است می‌تواند مابقی زمان فرجه‌اش را با آسودگی وجدان و آرامش خاطر و خیال راحت کتاب‌های غیردرسی بخواند و چه چیز بهتر از اینکه آدم وقتش را بین مطالعه درسی هم صرف نوع دیگر و جذاب‌تری از مطالعه، یعنی همان مطالعه غیردرسی کند! توصیه می‌کنم نوجوانان بین درس‌خواندن هر ۱۵ یا ۲۰ دقیقه یک بار از جا بلند شوند، کمی موقعیت بدنی‌شان را تغییر دهند، بایستند یا چند قدم راه بروند و هنگام مطالعه مداوم نشینند تا هم روحیه‌شان عوض شود و هم بدن‌شان آسیب نبیند؛ ولی متأسفانه یا خوشبختانه کتاب‌های غیردرسی آنقدر جذاب‌اند که آدم نمی‌تواند حین مطالعه، بلند شود راه برود و موقعیت بدنی‌اش را تغییر دهد؛ به این دلیل معمولاً گردن‌درد یا کوفتگی مختصری از خواندن کتاب‌های غیردرسی حاصل می‌شود که البته به آن لذت بی‌حدی که آدم از خواندن یک داستان شیرین می‌برد، می‌ارزد.
معصومه توکلی در پایان صحبت‌های خود، چند نمونه از کتاب‌های داستان کوتاهی را که در این گفت‌وگو به آنها اشاره کرده بود، به نوجوانان برای مطالعه غیردرسی‌شان توصیه کرد. عناوین این آثار عبارت‌اند از:
- «مجموعه داستان عابر پیاده» نویسنده محسن سلیمانی از انتشارات سوره مهر
- «مجموعه داستان عید پاک» به قلم ریچارد رایت و لئو تولستوی با ترجمه محسن سلیمانی از انتشارات سوره مهر
- «قصه‌های عجیب» نویسنده هلن کرسول، مترجم امیرمهدی حقیقت از انتشارات هیرمند
- «قصه‌های غریب» نویسنده ویلیام مین، مترجم امیرمهدی حقیقت از انتشارات هیرمند
- «قصه‌های بانمک» نویسنده مایکل روزن، مترجم امیرمهدی حقیقت از انتشارات هیرمند
- «قصه‌های ارواح» نویسنده رابرت وستال، مترجم امیرمهدی حقیقت از انتشارات هیرمند
نظرات