سرویس مدیریت کتاب خبرگزاری کتاب ایران (ایبنا): کتاب درسی استاندارد چه ویژگی‌هایی دارد؟ انتظار کارشناسان، والدین، دانش‌آموزان و پژوهشگران تعلیم و تربیت از یک کتاب درسی ایده‌آل چیست؟ یک کتاب درسی چطور می‌تواند انتقال‌دهنده فرهنگ بومی و مذهبی کشور باشد؟ دنیای وب، فناوری اطلاعات، هوش مصنوعی، فضای سایبری و انواع بانک‌های اطلاعاتی و اپلیکیشن‌ها را چطور باید با هدف تهیه محتوای علمی و آموزشی به کار گرفت؟

محمود مهرمحمدی، استاد بازنشسته دانشگاه تربیت مدرس معتقد است: «کتاب درسی با مفهومی که در اذهان وجود دارد، در عصر فناوری اطلاعات چندان کاربرد ندارد؛ چراکه کتاب درسی با مفهوم رایج آن معّرف تقکر تعلیم و تربیت بسته‌بندی شده است؛ بنابراین می‌توان گفت کتاب درسی پدیده‌ای است منسوخ شده که با رویکردهای تربیتی یادگیری جدید همخوانی ندارد. نتیجه اینکه صحبت از خود کتاب درسی موضوعیت ندارد چه برسد به اینکه بخواهیم درباره استانداردهای یک کتاب درسی صحبت کنیم.»

_ ارزیابی شما از کتاب‌های، درسی چیست؟ چقدر کتاب‌های، درسی به استانداردهای مطلوب کارشناسان حوزه تعلیم و تربیت نزدیک است؟ تا چه حد این کتاب، شاخص‌های سندهای بالادستی مانند سند تحول بنیادین آموزش پرورش، سند برنامه‌ریزی درسی را دارد؟

اینکه اسناد بالادستی درباره جایگاه کتاب درسی صحبت کرده باشد یا استانداردهایی را برای آن تعریف کرده باشد به خاطر ندارم. استاندارد کتاب درسی اصولاً موضوعی نیست که بخواهد در اسناد راهبردی مورد توجه قرار بگیرد، در عصر جدید درباره پدیده کتاب درسی تمرکز زیادی نمی‌شد و کتاب، مولفه مهمی در نظام‌های آموزشی جدید به حساب نمی‌آید.

کتاب درسی با مفهومی که در اذهان وجود دارد، در عصر فناوری اطلاعات چندان کاربرد ندارد. چراکه کتاب درسی با مفهوم رایج آن معرّف تقکر تعلیم و تربیت بسته‌بندی شده است؛ بنابراین کتاب درسی پدیده‌ای است منسوخ شده که با رویکردهای تربیتی یادگیری جدید همخوانی ندارد. نتیجه اینکه صحبت از خود کتاب درسی موضوعیت ندارد چه برسد به اینکه بخواهیم درباره استانداردهای یک کتاب درسی صحبت کنیم.

باید درباره مباحثی مانند عبور از عصر کتاب درسی در تعلیم و تربیت صحبت کنیم. اما به‌هرحال اگر قرار است کتاب درسی جایگاهی در تعلیم و تربیت داشته باشد باید از یکسری الزام‌ها برخوردار باشد؛ به‌عبارت دیگر اگر قرار است کتاب درسی در عصر حاضر، عصر فضای سایبری و مجازی و فناوری اطلاعات موجودیت و موضوعیت داشته باشد، بهتر است از نسل جدید کتاب‌های درسی صحبت کنیم. لازم است کتاب درسی را تنها منبع یادگیری و معرفتی دانش‌آموزان ندانیم؛ بلکه کتاب درسی را یک منبع یادگیری در آموزش پویا، منعطف و شخصی‌سازی شده تعریف کنیم.

در واقع دیگر نمی‌توان نگاه بسته‌بندی شده به محتوای آموزشی داشت. البته می‌توان کتاب درسی با شرایط فیزیکی را داشت به شرطی که این کتاب‌ها به سر حلقه‌های اتصال به محتواهای غنی وگسترده مانند فناوری اطلاعات، اپلیکیشن‌ها و قضای فناوری اطلاعات وصل کنیم.

در مجموع باید به کمک تکنولوژی جدید محتواهای جدید را در اختیار دانش‌آموزان، معلمان و والدین قرار داد تا دانش‌آموزان به فراخوار نیاز و شرایط و شخصی‌سازی شده بتواند از منابع غیرکتابی و لینک‌های مرتبط استفاده کنند. رویکرد تعلیم و تربیت منعطف، می‌تواند نسل جدید کتاب‌های درسی را با محوریت محتواهای شخصی‌سازی شده برای دانش‌آموزان فراهم کند و این نگاه می‌تواند به معنای راهبرد استانداردسازی کتاب درسی در عصر جدید تعبیر شود

ارزیابی شما درباره ایده تالیف کتاب‌های درسی بر اساس نیاز دانش اموزان در مناطق مختلف چیست؟

تالیف کتاب درسی به شیوه غیر متمرکز یا بحث چند تالیفی یا نگارش چند منبع آموزشی برای هر ماده درسی سال هاست محور بحث در آموزش وپرورش است و این ایده شکلی است از عملیاتی کردن اصل تناسب منابع آموزشی با نیازهای دانش‌آموزان. گرچه تا کنون جز در موارد بسیار معدود به تالیف کتاب درسی در حد استان هم پیش نرفتیم و این ایده‌ها در حد یک پیشنهاد باقی مانده است. سخن اصلی من این است که در عصر حاضر باید یک چشم انداز و هدف متعالی و آرمانی را برای استفاده از ظرفیت‌های تکنولوژی آموزشی جدید و شخصی‌سازی شده داشته باشیم.

- با تعاریفی که شما از نسل جدید کتاب درسی ارائه کردید به نظر می رسد از استانداردهای کتاب درسی نسل جدید فاصله زیادی داریم.

سازمان پژوهش و برنامه‌ریزی آموزشی در زمینه تحول و به‌روزرسانی کتاب‌های درسی فعالیت‌هایی را شروع کرده است اما یک نکته را توجه کنید که تعداد زیادی کتاب، هرسال تولید و در نهایت دور ریخته می‌شود.

بهتر است با تدوین نسل جدید کتاب‌های درسی منابع کمتر و باکیفیت بیشتری تولید شود، کتاب درسی با تعریف من هزینه کمتری برای تولید می‌خواهد و تاثیرگذاری بیشتری هم خواهد داشت. مدیریت منابع آموزشی یکی از مزیت‌های مهم تولید کتاب‌های جدید درسی است.

- چه زیرساخت‌هایی برای اجرایی کردن ایده تولید نسل جدید کتاب‌های درسی مورد نیاز است؟ ایران چقدر آمادگی دارد به سمت تولید این کتاب‌ها برود؟ نسل جدید کتاب‌های درسی چه ویژگی‌هایی دارد؟ ملاک ارزشیابی در این نوع تدریس به چه شکل است؟

ایران از نظر زیرساخت‌های بومی و تکنولوژی آموزشی سطح خوبی دارد؛ به‌عنوان مثال شبکه «شاد» داریم و قبلاً شبکه‌ای به نام «رشد» داشتیم، اگر منظور از زیرساخت این باشد، مشکلی نیست اما اگر منظور از زیرساخت بودجه‌ای و مالی باشد، باید بگویم سالیانه هزینه‌های هنگفتی از منابع مالی صرف تولید ده‌ها میلیون جلد کتاب‌های درسی می‌شود و میلیاردها تومان هزینه تولید و چاپ این کتاب‌ها می‌شود.

اگر منابع را یک زیرساخت درنظر بگیریم و به گشایش‌هایی که تکنولوژی ارتباطات ایجاد کرده توجه کنیم در می‌یابیم که هزینه تولید نسل جدید کتاب درسی به مراتب کمتر از تولید کتاب درسی به شکل کاغذی و سنتی کنونی است؛ زیرا سالیانه تعداد زیادی کتاب تولید و بعد از یک‌سال استفاده، دور ریخته می‌شوند. درباره ارزشیابی دانش‌آموزان با تکیه بر نسل جدید کتاب‌های درسی باید بگویم در شیوه جدید، کتاب درسی به معنای سنتی و نگاه مرسوم کنونی دیگر منسوخ شده است. اما سند برنامه درسی که سند پشتیبان کتاب درسی است سرجایش هست و تکلیف ارزشیابی را روشن می‌کند.

- سازمان پژوهش و برنامه‌ریزی درسی با چه آمادگی و معیارهایی می‌تواند به تالیف نسل جدید کتاب درسی بپردازد؟ تالیف این کتاب‌ها چه مزیت‌هایی برای دانش‌آموزان دارد؟ چارچوب و تعریفی برای نسل جدید کتاب درسی دارید؟

بهتر است درباره تالیف نسل جدید کتاب درسی سازمان پژوهش و برنامه‌ریزی آموزشی به مطالعه و فرایندسازی اقدام کند؛ البته توجه به نیازهای روز و شیوه‌های جدید تالیف کتاب درسی در حال حاضر در آموزش و پرورش مورد توجه است.

تعریف نسل جدید کتاب درسی، استفاده از منابع به‌روز، متنوع و متعدد برای آموزش و تعلیم در نظام آموزشی منعطف آست. این نسل جدید کتاب‌های درسی نظام آموزشی را دربرابر نیازها، تفاوت‌ها و استعدادهای متفاوت دانش‌آموزان پاسخگو می‌کند.

- تولید و توزیع کتاب‌های درسی به شکل الکترونیک می‌تواند زمینه آغاز تولید محتوای کتاب درسی در قالب نسل جدید را فراهم کند؟

اگر منظورمان از کتاب الکترونیک درسی تبدیل همان ورژن کتاب‌های کاغذی سنتی به کتاب الکترونیک باشد، می‌تواند مطرح باشد اما تلقی نادرستی از کتاب درسی نسل جدید است؛ چون کتاب درسی سنتی به شکل دیجیتالی و الکترونیکی تبدیل شده است. اما منظورمان از کتاب الکترونیک و دیجیتال باید دسترسی به محتواهای متنوع علمی مبتنی بر ظرفیت‌های فناورید جدید باشد. در این‌صورت است که راه را درست رفته‌ایم. در واقع منظور از نسل جدید کتاب درسی، استفاده از محتواهای متنوع است نه اینکه یک محتوای سنتی و بسته‌بندی شده را از قالب کاغذی به شکل الکترونیک در بیاوریم. اما قطعاً این نوع از کتاب‌های درسی نیز می‌تواند راهکار خوبی برای مدیریت منابع آموزشی در کوتاه‌مدت باشد.

- شخصی سازی و متناسب‌ساری محتوای آموزشی با نیاز دانش‌آموزان تا چه اندازه در واقعیت قابلیت اجرا شدن دارد؟

در نسل جدید کتاب درسی بر تعدد، تنوع، انعطاف منابع یادگیری، شخصی‌سازی منابع یادگیری متناسب با نیازها، علایق و تفاوت‌های مختلف دانش‌آموزان تمرکز می‌شود. این روش بهتر از این است که با تمرکزگرایی در شیوه آموزشی و داشتن کتاب‌های، درسی سنتی، جریان یادگیری آموزشی یکسان را پیش ببریم. امروزه سایت‌ها، بانک‌های، اطلاعاتی مختلف، اپلیکیشن‌ها و فناوری‌های جدید زمینه شخصی‌سازی و متناسب‌سازی آموزش با دانش‌آموزان را فراهم می‌کند. در واقع تا پیش از ظهور فناوری‌های جدید شاید ایده پیاده کردن محتوای شخصی‌سازی، نشدنی به نظر می رسید اما در عصر جدید صحبت از، شخصی‌سازی آموزشی غیرممکن نیست.

در نسل جدید کتاب درسی بر تعدد، تنوع، انعطاف منابع یادگیری، شخصی‌سازی منابع یادگیری متناسب با نیازها، علایق و تفاوت‌های مختلف دانش‌آموزان تمرکز می‌شود. این روش بهتر از این است که با تمرکزگرایی در شیوه آموزشی و داشتن کتاب‌های، درسی سنتی جریان یادگیری آموزشی یکسان را پی بگیریم.

امروزه سایت‌ها، بانک‌های، اطلاعاتی مختلف، اپلیکیشن‌ها، هوش مصنوعی، بازی‌های جدید و سایر فناوری‌های جدید زمینه شخصی‌سازی و متناسب‌سازی آموزش با دانش‌آموزان را فراهم می‌کند. در واقع تا پیش از ظهور فناوری‌های جدید شاید ایده پیاده کردن ایده شخصی‌سازی، نشدنی به نظر می‌رسید اما در عصر جدید، صحبت از شخصی‌سازی آموزشی غیرممکن نیست.