محمد آرمند، عضو هیئت‌علمی سازمان سمت در گفت‌وگو با خبرنگار خبرگزاری کتاب ایران (ایبنا)، درباره معیارها و شاخص‌های کتاب درسی استاندار عنوان کرد: آنچه که تعیین می‌کند یک کتاب درسی چه ویژگی‌ها، محتوا و ظرفیت‌هایی داشته باشد، اهداف هستند؛ به‌عنوان مثال در درس علوم اجتماعی سوم ابتدایی یکی از اهداف این است که کودکان با قوانین راهنمایی و رانندگی آشنا شوند؛ براساس این هدف آموزشی تعیین‌شده، یکی از محتواهای کتاب درسی باید آموزش این قوانین باشد.

وی با بیان اینکه برای گنجاندن یک محتوا در یک مقطع خاص و در یک کتاب درسی باید محتوا براساس زبان قابل درک برای آن مقطع تحصیلی بیان شود، اظهار کرد: برای درک بهتر محتوا و مطالب درسی، بهتر است از نشانه‌های دیداری استفاده کنیم. یکی دیگر از راهکارهای درک مطلب و محتوای درسی برای دانش‌آموزان، تاکید بر تمرین است.

تعریف فعالیت و ارائه محتوا با زبان قابل درک

آرمند با بیان اینکه باید برای دانش‌آموز فعالیت تعریف کرد، عنوان کرد: برای دانش‌آموز باید فعالیتی در کتاب درسی تعریف شود تا براساس آن، با جست‌وجو، تحقیق میدانی و پرسش‌های شفاهی، امکان انجام یک پژوهش درباره یک محتوای درسی برایش فراهم شود.

استفاده از رمزینه‌ها در کتاب درسی یک مکمل فناوری است

عضو هیئت علمی سازمان سمت با بیان اینکه کتاب‌های درسی با گذشته تفاوت‌های زیادی پیدا کرده است، درباره نسل جدید کتاب‌های درسی گفت: کتاب‌های درسی در مقاطع مختلف نباید حجیم باشند اما استفاده از فناوری‌های جدید در کنار کتاب‌های درسی، مانند رمزینه‌ها ابزار موثری برای کاهش حجم کتاب‌های درسی است و در عین حال محتوای عمیق و بیشتری را در اختیار دانش‌آموز قرار می‌دهد. استفاده از «کیوارکدها» یا رمزینه‌ها در کتاب درسی با الهام گرفتن از فناوری‌های روز می‌تواند در آموزش محتوای آموزشی در قالب فیلم و انیمیشن در کنار کتاب درسی در منزل موثر باشد.

شیوه تالیف کتاب درسی باز؛ روشی نوین در دنیا

آرمند افزود: در تالیف کتاب درسی موضوعات متفاوتی مانند مسائل ارزشی، علمی، هنری، محتوایی، آموزشی، یادگیری، روانشناسی وزبان‌شناسی باید درنظر گرفته شود؛ بنابراین تالیف کتاب درسی «شخص‌محور» نیست و یک گروه تخصصی باید برای آن تصمیم بگیرند. اکنون در دنیا مفهومی به نام «کتاب درسی باز» وجود دارد که معلم و دانش‌آموز با هم می‌نویسند؛ به‌عبارت دیگر در این نوع تالیف، دانش‌آموزان، محتوایی را پیدا می‌کنند و معلم بر تولید این نوع محتوا نظارت دارد؛ در نهایت این محتوا تدوین می‌شود.

وی با بیان اینکه بخشی از محتوای کتاب درسی در کشور می‌تواند براساس این روش تالیف شود، اظهار کرد: به نظر می‌رسد می‌توان بخشی از تولید محتوای آموزشی را به شکل «کتاب درسی باز» تهیه کرد. در این روش می‌توان براساس نیازها و شرایط بومی و منطقه‌ای، محتوا تهیه شود. برای تهیه کتاب درسی باز، نیاز به منابع خاصی نیست و براساس فرهنگ آداب و رسوم و نیازهای یک منطقه، جست‌وجوی اینترنتی و در مجموع منابع معتبر، مقالات و کتاب‌های قابل اعتماد، امکان تهیه این محتوا وجود دارد؛ بنابراین این نوع کتاب زمینه تشخیص منابع معتبر از منابع غیرقابل اعتماد را نیز فراهم می‌کند.

آرمند ادامه داد: برای تولید یک محتوای قابل اعتماد در فرآیند تولید کتاب درسی باز باید به سوی منابع معتبر رفت. برای تشخیص منابع قابل اطمینان باید به سراغ گفته‌ها و نوشته‌های فردی رفت که در یک زمینه خاص صاحب‌نظر و دارای مطالعات تألیفات و مقالات متعدد است. گاهی اوقات نیز می‌توان ازعقل، منطق انسانی و داده رسانه‌های معتبر داخلی استفاده کرد.

اجرای ایده تالیف‌های متعدد از یک کتاب درسی؛ شاید وقتی دیگر

آرمند درباره تمهدیدات لازم برای حفظ مرجعیت کتاب درسی در هنگام استفاده از روش چند تالیفی از یک ماده آموزشی اظهار کرد: وزارت آموزش و پرورش تاکنون چند بار مبحث چند تالیفی از یک ماده آموزشی را مطرح کرده به این شکل که از هر ماده آموزشی یک کتاب وجود داشته باشد و معلم از میان این کتاب ها یک اثر درسی را انتخاب کند، اما هنوز این زیرساخت برای کشور ما فراهم نیست و زود است بخواهیم سراغ این ایده در کتاب درسی برویم.

وی افزود: در حال حاضر تالیف تخصصی به شکل گروهی، مرجعیت کتاب درسی را حفظ می کند و جامعه کنونی ما آمادگی اجرایی شدن این ایده یعنی تالیف چند کتاب از، یک ماده آموزشی را ندارد و از طرف دیگر ضرورتی نیز برای اجرای این طرح وجود ندارد. وقتی افراد یک گروه تخصصی به تالیف کتاب‌های درسی مختلف اقدام می‌کنند، بعد از تالیف، اعتبارسنجی انجام می‌شود و در نهایت، نظر معلمان و گروه‌های مرجع در بخش‌های مختلف اتخاذ می‌شود، این سیر، بهترین فرآیند برای تالیف کتاب درسی است.

مطالعات تطبیقی باید مداوم باشد

آرمند درباره مطالعات تطبیقی و بررسی کتاب‌های درسی کشورهای دیگر و ضرورت تطابق این مطالعات با فرهنگ ایرانی اسلامی گفت: مطالعات تطبیقی، یک سیر بررسی مداوم است که باید همیشه انجام شود؛ زیرا ایران نیز مستثنی از دنیا نیست و باید بدانیم جهان در زمینه کتاب درسی چه کارها و الگوهای موفقی دارد؛ بنابراین تجربه‌های موفق و جدید کشورها در بخش تالیف کتاب درسی، یک مطالعه ضروری است و باید دائم و همیشگی انجام شود. پژوهشگران و دانشجویانی که رساله دکترای خود را ارائه می‌دهند، با در نظر گرفتن اولویت‌های پژوهشی، می‌توانند نتایج تحقیقات خود را در اختیار آموزش و پرورش قرار دهند.

وی درباره بازه زمانی که یک کتاب درسی باید تغییر کند، عنوان کرد: در این زمینه قائل به زمان نیستم؛ زیرا مثلاً هرسال نمی‌توان کتاب درسی را تغییر داد؛ علاوه‌براین برای تالیف کتاب درسی به یک فعالیت پژوهشی و میدانی نیاز است، به‌عبارت دیگر نمی‌توان تغییرات شتاب‌زده انجام داد؛ بنابراین مطالعات تطبیقی و بررسی نیازها و ارزش‌های داخلی هر دو به یک اندازه ضرورت دارد. البته برای تغییرات اثرگذار و کاربردی محتوای کتاب‌های درسی و تاکید بر پرهیز دانش‌آموزان از حفظ طوطی‌وار، بهترین راهکار، در نظر گرفتن نظر والدین و دانش‌آموزان به شکل مستمر و استفاده از برداشت‌ها و چالش‌های آنان و همچنین بهره‌مندی از نظر متخصصان و پژوهشگران در این زمینه است.

کتاب درسی جایگاه اصلی آموزش زبان معیار است

این عضو هیئت‌علمی سازمان سمت درباره استفاده از واژگان و اصطلاحات بعضاً نامانوس در کتاب درسی و استقبال نکردن دانش‌آموزان و والدین از آن‌ها اظهار کرد: زبان‌شناسان و متخصصان باید از معیارهای زبان فارسی و در کتاب درسی از آن استفاده می‌کنند. اگر دانش‌آموزان این زبان معیار را در کتاب درسی یاد نگیرند پس کجا باید تعلیم ببینند؟ اما یک نکته نیز وجود دارد و آن این است که تیم تالیفی کتاب‌های درسی باید زبان معیار و زبان فارسی را به خوبی بشناسند و با بهره‌گیری از مصوبات فرهنگستان زبان و ادبیات فارسی، این انتخاب‌ها را دقیق و با رعایت دستور زبان فارسی انجام دهند.

آرمند در پاسخ به این پرسش که بسیاری از واژگان فرهنگستان لزوماً در محاوره استفاده نمی‌شوند، اما در کتاب درسی به‌عنوان «واژه معیار» آموزش داده می‌شوند، اظهار کرد: دانش‌آموزان باید با واژه‌هایی که شکل فارسی دارد در کتاب درسی آشنا شوند؛ البته ممکن است با برخی واژه‌ها نیز ارتباط برقرار نشود، اما این مسائل ناشی از مسائل زبانی است اما متخصصان زبان‌شناسی در گروه تالیف کتاب درسی با ارائه معادل و توضیح اینکه برای یک واژه چه معادلی به کار می‌رود، می‌توانند درباره لزوم استفاده از این واژگان توضیح دهند؛ البته روش تدریس خلاقانه و افزایش مهارت‌های تدریس، از سوی معلمان نیز باید هوشمندانه باشد تا محتوا به درستی منتقل شود.