به گزارش خبرگزاري کتاب ايران(ايبنا)، كتاب حاضر ترجمه‌اي است بر دو رساله ارزشمند در محاسبه نفس، اثر دو عالم برجسته و دانشمند توانا، يكي سيد جليل و عالم رباني و صاحب كرامات و مقامات، رضي‌الدين ابوالقاسم‌بن موسي‌بن جعفر معروف به سيدبن طاووس و ديگري عالم زاهد و اديب ماهر، تقي‌الدين ابراهيم‌بن علي‌بن الحسن‌بن محمدبن صالح العاملي الكفعمي.
اهميت اين كتاب از دو جهت قابل بررسي است. نخست اهميت و خطورت محاسبه نفس و مراقبت بر آن كه بر هيچ عاقل و خردمندي پوشيده نيست و اين كتاب در بحث‌هاي خود با استفاده از آيات و روايات به بيان مختصر آن مي‌پردازد. جهت دوم، بيان بزرگاني مانند سيدبن طاووس و مرحوم كفعمي در اين باره است كه خود ايشان بي‌شك در زمان زندگاني‌شان، پا را از دايره الفاظ و اصطلاحات و علوم حصولي فراتر نهاده و مصداق عيني و تمثل واقعي محاسبه نفس و عرفان عملي و سير و سلوك حقيقي با استفاده از معارف اهل‌بيت(عليهم‌السلام) شده بودند. آنان كه به حق، نام عالم عامل برايشان صادق است و چون لاجرم حرفي كه از دل برآيد بر دل نشيند، سخنان زيبا و خالصانه و بي‌پيرايه ايشان مي‌تواند چراغ راه تمامي رهپويان مسير حق و هدايت شود.
در بيان اهميت اين دو رساله به بيان علامه آيت‌الله العظمي سيد محمدحسين طباطبايي(ره) بسنده مي‌كنيم كه فرمود: «كتابي كه به جهت عظمت و بزرگي مولف آن و نبوغ ايشان در فن و به خاطر اهميت موضوع مورد ستايش و اعتناست و مشتمل بر بياني رسا و برهاني قاطع و مسائلي نو و دقيق است كه پيش از اين به ذهن انديشمندان راه نيافته است. اين كتب... كتاب‌هايي ارزشمندند كه اهل بصيرت در اهميت موضوع و فراواني بحث‌هاي آن شك نمي‌كنند. محاسبه نفس از مهمترين اموري است كه انسان بايد بدان اهميت دهد و آن را وسيله تكميل خود و تحصيل سعادت جاودان قرار دهد كه آرزويي براي انسان بالاتر از اين نيست.»
شرح حال مولفان
الف) سيدبن طاووس: ولادت ايشان در 15 محرم سال 589 هجري قمري در شهر حله بود. پدرش ابو ابراهيم نوه شيخ طوسي و مادر ايشان دختر عالم زاهد، ورام‌بن ابي‌فراس حلبي بود. در كتب معتبر سيره علماي شيعه از تشرفات مكرر ايشان به محضر امام عصر(عج) حكايت‌ها شده است.
اين عالم جليل‌القدر در صبح دوشنبه 5 ذي‌القعده سال 664 هجري قمري در بغداد چشم از جهان فرو بست.
ب) شيخ تقي‌الدين ابراهيم‌بن علي الكفعمي: تولد او در سال 840 هجري قمري و ظاهرا وفات ايشان در سال 900 هجري قمري بوده است او داراي كتب و تصانيف و اشعار نويي است كه در كتاب اعيان‌الشيعه، مجموع آثار وي به 49 اثر مي‌رسد.
مسائلي در باب نفس و حقيقت آن
در اين مقال و به اجمال به چند بحث زير مقدمتا اشاره مي‌شود: 1. بيان حقيقت نفس، تجرد و حدوث آن؛ 2. بيان مراتب نفس اماره، لوامه و مطمئنه؛ 3. محاسبه نفس، اهميت و ثمره آن.
1. بيان حقيقت نفس، تجرد و حدوث آن
قرآن كريم مي‌فرمايد: «و نفس و ماسواها فالهمها فجورها و تقواها؛ قسم به نفس و آن كه آن‌را آفريد پس بدي و نيكي‌اش را بدان الهام كرد(شمس، آيه 7 و 8).»
امير مومنان علي(ع) در كلامي عرشي در بيان حقيقت نفس مي‌فرمايند: «ان النفس لجوهرة ثمينة، من صانها رفعها و من ابتذلها و ضعها؛ همانا نفس گوهري گرانقيمت است، هركس آن را حفظ كند والايش داشته و هركس آن را گرامي ندارد خوارش ساخته است». شناخت نفس و خصوصيات آن و چگونگي حفظ آن از گزند دشمنان جن و انس كه قصد خواري آن را دارند از چنان اهميتي برخوردار است كه در سخنان اهل معنا، معمولا خودشناسي و به بيان بهتر نفس‌شناسي، يكي از بهترين راه‌هاي خداشناسي برشمرده شده است و در كلام مولا وارد شده است كه «من عرف نفسه فقد عرف ربه؛ هركه خود را بشناسد خداي خويش را شناخته است.»
در باب حقيقت نفس، مباحث و مسائل فراواني در ميان دانشمندان و حكماي اسلامي مطرح شده و موضوعاتي چون تجرد نفس و حيات روح و حدوث نفس و ارتباط آن با عالم طبيعت مورد نقد و بررسي قرار گرفته است.
2. بيان مراتب نفس اماره، نفس لوامه و نفس مطمئنه
در گزاره‌هاي بنيادين اسلامي با سه اصطلاح نفس اماره، نفس لوامه و نفس مطمئنه روبه‌رو مي‌شويم كه به نوعي مراتب گوناگون نفس آدمي را بيان مي‌كند.
در آيه 53 سوره يوسف از كلام آن پيامبر الهي چنين بيان مي‌دارد كه «ما ابري نفسي ان النفس لاماره بالسوء الا ما رحم ربي» در حقيقت نفس اماره، مرتبه‌اي از نفس است كه دائما انسان را به نافرماني خداوند و پيروي از خود فرا مي‌خواند. اين همان نفسي است كه مولاي متقيان درباره آن چنين مي‌فرمايد: «ان نفسك لخدوع، ان تثق بها يقتدك الشيطان الي ارتكاب المحارم؛ همانا نفس تو بسيار فريبكار است كه اگر به آن اطمينان كني شيطان تو را به ارتكاب گناهان باز مي‌دارد.»
اما نفس لوامه، نفس مومن است كه در دنيا او را بر ارتكاب گناهان و سنگيني در طاعت و بندگي سرزنش مي‌كند و در روز قيامت به حال او سودبخش است. حضرت علامه طباطبايي(ره) در جلد بيستم تفسير مبارك الميزان در تفسير آيه شريفه «و لا اقسم بالنفس اللوامه(قيامت، آيه 2)» پس از بيان اقوالي، نظريه فوق را ترجيح مي‌دهد. نفس مطمئنه مرتبه‌اي از نفس است كه با طي مراحل بندگي و پشت سرگذاشتن مراتب امتحان الهي به مقام سكونت و اطمينان و آرامش در جوار رحمت جاودان پروردگار دست مي‌يابد و از نعمت‌هاي او بهره‌مند مي‌شود؛ آن گونه كه در قرآن چنين بيان شده است: « يا ايتها النفس المطمئنة ارجعي الي ربك راضية مرضية فادخلي في عبادي وادخلي جنتي(فجر، آيات 27 تا 30).»
3. بيان محاسبه، اهميت و ثمره آن
با توجه به جايگاه والاي نفس و اهميت تزكيه و پاكسازي آن از آلودگي‌ها، در آيات و روايات فراواني به مفهوم محاسبه نفس پرداخته شده و اهميت و ثمرات آن بيان شده است.
در آيه شريفه 18 سوره حشر مي‌فرمايد: «يا ايها الذين ءامنوا اتقوا الله و لتنظر نفس ما قدمت لغد؛ اي كساني كه ايمان آورديد! پرهيزكار باشيد و هركس بايد بنگرد كه چه از پيش به درگاه پروردگار مي‌فرستد.»
حضرت امير(ع) نيز در اين‌باره مي‌فرمايند: «قيدوا انفسكم بالمحاسبة و املكوها بالمخالفة؛ نفس خود را با محاسبه به بند درآوريد و با مخالفت با آن مالكش شويد.» از امام زين‌العابدين(ع) روايت شده است: «يا ابن آدم، انك لا تزال بخير ما كان لك واعظ من نفسك و ما كانت المحاسبة من همك؛ اي فرزند آدم! تو تا زماني كه اندرزگويي از نفس خود داشته باشي و به محاسبه نفس اهتمام ورزي در خير و نيكي به سر مي‌بري». از پيامبر اكرم(ص) نيز روايت شده است كه فرمود: «حاسبوا انفسكم قبل ان تحاسبوا؛ پيش از آن كه مورد حساب قرار گيريد نفس خود را مورد حساب قرار دهيد». و امام كاظم(ع) اهميت محاسبه نفس را چنين بيان مي‌دارند: «ليس منا من لم يحاسب نفسه في كل يوم؛ از ما نيست كسي كه هر روز به محاسبه نفس خود نپردازد.»
در بيان ثمرات محاسبه نفس شايد هيچ بياني چون سخن عرشي مولايمان علي(ع) نباشد كه در كوتاهترين جملات تمامي ثمرات محاسبه نفس را بيان كرده و كار يك كتاب مفصل را در قالب چند جمله به انجام رسانده است. آنجا كه مي‌فرمايد: «من حاسب نفسه وقف علي عيوبه و احاط بذنوبه و استقال الذنوب و اصلح العيوب؛ هركس محاسبه نفس كند برعيب‌هاي خويش آگاه شود و گناهانش را مي‌شناسد [پس] از گناهان خود توبه مي‌كند و عيب‌هاي خود را برطرف مي‌كند». از سوي ديگر كسي كه نفس خود را اصلاح نكند و آن را پاك نسازد هرچند صاحب علم و دانش نيز باشد از آن بهره‌اي نمي‌گيرد و در زندگي به رستگاري دست نمي‌يابد. آن گونه كه حضرت علي(ع) بيان مي‌فرمايند: «من لم يهذب نفسه لم ينتفع بالعقل؛ هركس نفس خود را پاك نسازد از عقل و خرد خود سودي نمي‌برد.»
سيدبن طاووس در مقدمه خود بر اين كتاب شريف مي‌نويسد: «ستايش مي‌گويم خداوندي را كه با [نعمت] وجود و نويد [به آن]، [خلقت] مرا آغاز كرد و در صلب پدران و نياكان و رحم مادران مرا پرورش داد و [آنگاه] مرا به معرفت و شناخت خود شرافت بخشيد و براي بندگي خود برگزيد و به جاي [مسير] پشيماني و ندامت، مرا به راه امن و سلامت، آمادگي براي روز قيامت و دستيابي به كرامت در سراي جاويد رهنمون كرد و به من فهماند كه فرشتگاني نگهبان [و نويسنده اعمال] به همراهم هستند و مرا به محاسبه و احتياط براي روز جزا فرمان داد. و گواهي مي‌دهم كه هيچ معبودي جز او نيست و اين شهادتي است كه از يقيني كه مرا به آن شرافت بخشيد و رازهايي كه از پيشينيان پاك به من آموخت، برمي‌خيزد. و گواهي مي‌دهم كه جدم، حضرت محمد(ص) سرور فرستادگان و آخرين پيامبران است و فرستادگان خداوند كه مالك آفريدگان از ابتدا تا به انتهاست، به اين امر گواهي داده‌اند. [و اين گواهي] به سبب راهنمايي و هدايت و اسرار و اهداف پيامبر است كه در ذات و صفات و معجزات و نشانه‌هاي روشنش در زمان حيات و پس از وفات كامل گشت و با زبان و قرآن ايشان آشكار گرديد. و گواهي مي‌دهم كه پيامبر براي امتش نگاهباناني براي اسرار خود كه هدايت يافته به انوار اويند از اصل و گوهر خويش قرار داد تا حجت را تمام سازد و بر محبت خود راهنمايي كند و هيچ بهانه‌اي براي مخالفت خداوند در روزي كه حساب و پرسش برپا شود، باقي نگذارد. زيرا خداوند مي‌دانست كه آفريدگانش در شريعت او اختلاف مي‌كنند و با هم به نزاع برمي‌خيزند.
اما بعد! پس هنگامي كه مشاهده كردم آيات و روايات بر ضرورت و اهميت محاسبه نفس انسان و آمادگي او براي [جبران] كوتاهي‌هايش در روز و شب شهادت مي‌دهد، به حسب آن چه خداوند جواد مالك لطيف مرا به آن هدايت كرد، در آن موضوع باب‌هايي را نگاشتم، ولي ديدم آن نوشته‌ها چه بسا هنگامي كه به [اين گونه] محاسبات نياز است، [به نيكي] يافت نمي‌شود. و از سوي ديگر، خداوند، خاندان و فرزندان مرا تحت سرپرستي‌ام قرار داده و به سبب هداتي كه بر من تفضل نموده، مرا وادار به هدايتشان كرده است. پس بر نگارش كتابي كوچك براي شناساندن [چگونگي] محاسبه اعمال بوسيله فرشتگان نگاهبان و پاكسازي صحيفه [اعمال] از گناهان بسنده كردم و با هدايت خداوند بخشاينده عقل و گشاينده راه نيكي‌ها، آن را در چند باب به رشته تحرير درآوردم.
باب اول: بيان آياتي كه بر اهتمام به محاسبه نفس در محضر فرشتگان نگارنده اعمال اشاره مي‌كند.
باب دوم: بيان رواياتي كه بر احتياط و محاسبه اعمال در شب و روز براي ايمني از خطرات [نفس] اشاره مي‌نمايد.
باب سوم: بيان روزهاي برگزيده‌اي كه نياز به آمادگي انسان براي محاسبه و مراقبه دارد.
باب چهارم: بيان زمان‌ها و مكان‌هاي باعظمتي كه در آنها مي‌بايست بيش از هرزمان و مكان ديگر از گناهان دوري كرد.
باب پنجم: بيان مختصر فضل محاسبه و آن چه مكلف، براي احتياط و آمادگي به آن نياز دارد. و در آن چند فصل است كه مشتمل بر زمان‌هايي است كه دو فرشته، اعمال انسان را بالا مي‌برند و بيان اين كه آن دو فرشته چه جايگاهي نسبت به انسان دارند.»
چاپ نخست کتاب «ترجمه و متن كتاب محاسبةالنفس» در شمارگان 2000 نسخه، 368 صفحه و بهاي 60000 راهي بازار نشر شد.
یکشنبه ۴ اردیبهشت ۱۳۹۰ - ۰۸:۰۰
نظر شما