این پژوهشگر حوزه دين و دولت‌هاي شيعه در گفت‌وگو با خبرگزاري كتاب ايران(ايبنا)، متن اصلی این کتاب را پایان‌نامه خود در سطح سه حوزه که معادل مقطع کارشناسی ارشد است معرفی و اظهار کرد: این اثر، پژوهشی از اماکن مذهبی شیعه با بررسی موردی شهر تهران ارائه داده است و ریشه بسیاری از رفتارهای دینی کنونی را می‌کاود.  

وی درباره هدف از تالیف این اثر گفت: در دوره قاجار چند مولفه ـ ساختار دینی ـ بسیار مهم وجود دارند که آثار و تبعاتشان تا عصر کنونی هم در حوزه دین و اعتقادات جامعه ما ادامه یافته است که بخش اعظمی از رفتاری‌های مذهبی کنونی متاثر از آن‌ مولفه‌ها هستند؛ مانند نحوه عزاداری‌ها و بافت فکری مردم که همگی برگرفته از رفتارهایی در گذشته‌‌اند. علت اصلی آن نیز شکلی از دینداری است که در آن دوره متداول بوده و پس از آن تثبت شده است، مثل شیوه تعزیه‌خوانی به عنوان نحوه‌ای از انتقال معارف دینی.

نویسنده کتاب «ام هاني، خواهر گرامي اميرالمومنين(ع)» افزود: در این اثر به این نکته دست یافتم که به دلیل توجه بیشتر آن دوره بر جنبه احساسی مردم، خیلی از داستان‌ها به اصل دین و تاریخ اسلام اضافه شد که هنوز هم در باور مردم جای دارد، مطالبی که در کتاب‌های تاریخی نمی‌توان حتی سایه‌ای از آن یافت! 

قرائتی با اشاره به بخشی از کتابش گفت: آن شکل از دینداری به دلیل خفقان دوره رضاخان به شکل اسطوره باقی ماند و مردم مانند یک خاطره از یک گذشته به احیای آ‌ن‌ها پرداختند. مظاهر عزاداری مانند علم‌ها و نخل یادگار آن دوره‌اند که همان زمان هم بسیاری از علما با چنین رفتارهایی موافق نبودند، نظیر قمه‌زدن که از همان زمان حرکت نادرستی بود. در دوره محمدرضا پهلوی که تا حدی آزادی ایجاد شد، با وجود مخالفت علما، مردم به سوی آن نحوه از دینداری بازگشتند، رفتارهایی که هنوز هم با آن‌ها مشکل داریم. 

وی درباره رویکرد پژوهشی‌اش توضیح داد: در نگارش این اثر اماکن مذهبی را به سه دسته کلی «مساجد»، «تکایا و تعزیه‌خانه‌ها» و «امام‌زاده‌ها» تقسیم کردم. در نخستین بخش کتاب یادآور شده‌ام که در «مساجد» به دلیل اشراف عالمان دینی و امامت روحانیون که کارشناس دینی‌اند و موضوعات دینی را با استدلال و برهان می‌شناسند، بدعت‌ زیادی در این حوزه رخ نداد. از این جهت افرادی که دینداری‌شان برگرفته از مساجد بود، کمتر دچار آسیب شدند.

مولف کتاب «مساجد خاص» درباره دومین بخش کتاب «بررسی تاریخی کارکرد دینی و سیاسی اماکن مذهبی شیعیان در عصر قاجار» عنوان کرد: در مساجد «تعزیه‌خوانی» بود که مورد حمایت قاجاریه هم قرار داشت. اکثر بانیان این تعزیه‌خوانی‌ها، بزرگان قاجاری بودند. نحوه برپایی مراسم این مکان‌ها به رویکردهای صوفیانه قاجار بسیار نزدیک بود. در این محافل کمتر از استدلال‌های علمی، مساجد و مباحث دینی یاد می‌شد. در این بخش بیشتر جنبه‌های احساسی عزاداری مطرح بودند، مطالبی که کمتر با شریعت‌مداری همخوانی داشتند. تعزیه‌خوانی‌ها بیشتر بر عرفان تمرکز داشتند، عرفانی که در آن دوره باب شده بود. 

قرائتی، درباره یافته‌هایش در بخش مرتبط با تکایای دوره قاجار توضیح داد: تکیه توسط معتمدان محلی دایر می‌شد، حتی در ماه‌هایی نظیر محرم لوطیان محل هم متصدی تکیه می‌شدند، افرادی که در طول سال با امور دینی کاری نداشتند. پایه‌گذاری این اماکن، ترویج برخی از آموزه‌ها یا شیوه‌هایی به نام دینداری در شمار رفتارهایی‌اند که همچنان آثار آن‌ها در جامعه نمایان است.

وی در پاسخ به این سوال که در «بررسی این موضوع به چه منابعی استناد کرده است؟» گفت: چند گروه از منابع را بررسی کردم. یکی از مشکلات این حوزه نبود منابع نرم‌افزاری است. دستیابی به اطلاعات موردی کارکرد دینی و سیاسی اماکن مذهبی شیعیان در عصر قاجار با جست‌وجوهای ساده امکان‌پذیر نبود و در کنار استفاده از منابع کتابخانه‌ای به تحقیقات میدانی نیاز داشت. مراجعه به منابع تاریخ دوره قاجار که با رویکرد سیاسی گزارشی درباره رفتارهای دینی مردم با اماکن مذهبی داشتند از دیگر ملزومات این مسیر پژوهشی بود. 

پژوهشگر حوزه دين و دولت‌هاي شيعه، مطالعه خاطرات دولتمردان دوره قاجار یا افراد اهل علم را از دیگر راه‌های دستیابی به اطلاعاتی در این زمینه  معرفی کرد و گفت: با مطالعه آثاری در این حوزه مانند کتاب «زندگانی من» نوشته عبدالله مستوفی موفق شدم بسیاری از گزارش‌های دینی آن دوره را به دست آورم. سفرنامه‌های افرادی که در زمان قاجار از تهران گذشته بودند و تکیه دولت و مسجد شاه را توصیف می‌کردند یا خارجی‌هایی که به ایران آمده بودند از دیگر منابع جالب توجه این پژوهش بودند. 

وی علاوه بر سفرنامه‌ها، اسناد باقی‌مانده از دوره قاجار مانند نامه‌ها، اسناد خاندان‌ها به‌ویژه خاندان  غفاری و نامه‌هایی را که میان افراد این خاندان رد و بدل می‌شد از دیگر منابع مورد استنادش برشمرد و گفت: گزارش‌های مربوط به نذر و نیاز، مجموعه آثاری به عنوان تاریخ اجتماعی تهران که بیشتر به جزئیات اخلاق، فرهنگ و دین اشاره کرده بودند و به معرفی چهره‌های اصلی رفتارهای دینی در آن زمان اشاره داشتند از دیگر منابع و ماخذم بودند.

این نویسنده و محقق حوزه دین و تاریخ اسلام بررسی آداب خاص مردم در سقاخانه‌ها و نمادهایی را که در سقاخانه نصب می‌شد از دیگر مباحث کتاب «بررسی تاریخی کارکرد دینی و سیاسی اماکن مذهبی شیعیان در عصر قاجار» معرفی کرد.  

وی در پاسخ به این سوال که «با تسلط کامل بر منابع و مکتوبات این حوزه، چه خلاهایی را در زمینه مکتوبات احساس می‌کنید و چه توصیه‌ای به محققان این حوزه دارید؟»گفت: اغلب منابع و مکتوبات دور قاجار سیاسی‌اند و کمتر به کتاب‌های اجتماعی و دینی‌ این دوره برمی‌خوریم. در حوزه پژوهش‌های دوره قاجار خلاهای زیادی وجود دارد. موضوع پژوهشی من در این کتاب بسیار کلی بود اما به دلیل آن که در این حوزه تحقیقی نشده بود با این پژوهش موافقت شد. 

نویسنده کتاب ادامه داد: در حوزه پژوهش‌های دینی دوره قاجار مسایلی مانند رفتارهای مذهبی و گفتمان‌های دینی آن دوره کمتر منابعی می‌یابیم که تصویر روشنی از آن زمان ارایه دهند. در حوزه فقهی آن زمان شاید بتوان اثر جدیدی ارایه داد اما در حوزه مسایل دینی و فرهنگی جا دارد تالیفات متعددی در بررسی آسیب‌های آن دوره، گفتمان‌ دینی آن زمان و آسیب‌هایی که دین را تهدید می‌کرد، صورت گیرد و بیان شود که بزرگان دینی در آن زمان چه تدابیری اندیشیده بودند. 

قرائتی با اشاره به این‌که مدتی است تالیف کتاب «بررسی تاریخی کارکرد دینی و سیاسی اماکن مذهبی شیعیان در عصر قاجار» را به پایان رسانده است، عنوان کرد: برای انتشار این اثر با پژوهشکده تاریخ و سیره پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی و پژوهشکده حج در حال گفت‌وگو هستم.