به گزارش خبرگزاری کتاب ایران (ایبنا)، نشست تخصصی «بررسی تاریخ شفاهی انقلاب با تأکید بر معروف‌ترین کتاب‌های تاریخ شفاهی انقلاب» امروز سه‌شنبه (17 بهمن‌ماه) در سالن اندیشه پژوهشکده علوم انسانی و مطالعات فرهنگی برگزار شد.

رحیم‌ نیک‌بخت، پژوهشگر حوزه تاريخ و دبیر نشست در آغاز  این برنامه گفت: متأسفانه توجه به تاریخ شفاهی در ایران برخلاف کشورهای پیشرفته جایگاهی در محافل علمی و دانشگاهی پیدا نکرده است اما پيروزي انقلاب اسلامی ایران عاملي مهم براي ورود تاریخ شفاهی به جامعه بود و رهبر فقید انقلاب امام خمینی (ره) هم بر آن تاكيد و توجه داشتند. در طول چند سال اخیر هم فعالیت‌های مفیدی در این حوزه صورت گرفت و دانشگاه اصفهان و کار گروه انجمن تاریخ شفاهی اقداماتی را در این زمینه انجام دادند. با این وجود تاریخ شفاهی هنوز در اول راه است.

در ادامه حجت‌الاسلام سعید فخرزاده، مسوول واحد تاريخ شفاهي دفتر ادبیات انقلاب اسلامی حوزه هنري به پیشینه‌ و تاریخچه توجه به تاریخ شفاهی در دفتر ادبیات انقلاب اشاره کرد و افزود: خوشحالم تاريخ‌شفاهي در محافل علمی مانند پژوهشکده علوم انسانی و مطالعات فرهنگی مورد توجه قرار گرفته ‌است. اين نشست‌ها می‌تواند حرکتی برای غنای تاريخ‌شفاهي در دیگر حوزه‌های علوم انسانی باشد.

وی با اشاره به تاريخچه نگارش تاريخ شفاهي گفت: سپاه پاسداران انقلاب اسلامي كار خود را به دو شيوه براي ثبت و ضبط خاطرات رزمندگان آغاز كرد. در همان سال‌هاي جنگ تحميلي عراق عليه ايران گروهی براي تحقیقات جنگ در سپاه شکل گرفت. این گروه در جلسات فرماندهان لشکر و تیپ حاضر می‌شدند و لحظه به لحظه گفت‌وگوها را ثبت می‌کردند. حاصل این کار جمع‌آوری بیش از 40 هزار ساعت مصاحبه و مستندات بود و مستند تلویزیونی شهید حسن باقری که اخیرا به نمایش درآمد هم بر اساس همین گفت‌وگوهای صوتی ساخته شد.

فخرزاده ادامه داد: علاوه بر صداهاي ضبط شده نكاتي هم توسط گروه تحقيقي یادداشت می‌شد. این اتفاق به بازخوانی اطلاعات ضبط شده کمک می‌کرد. اما مسوولان این پروژه نگاهی نظامی به جمع‌آوری اطلاعات داشتند نه نگاهی تحقیقی، به همین دلیل پس از سال‌ها شاهد انتشار كتاب با موضوع تحقیقات جنگ و روزشمار توسط اين ارگان‌ هستيم.

وی با اشاره به شيوه دوم ثبت خاطرات رزمندگان و فرماندهان سپاه گفت: روش ديگر در اختيار گذاشتن دفترچه‌ ثبت خاطرات ميان رزمندگان بود تا خاطرات خود را مکتوب كنند. اما نتيجه طرح، نگارش تعداد انگشت‌شماری از خاطرات بود. دلیل آن هم نامانوس بودن بسیاری از رزمندگان با نوشتن و ثبت خاطرات با وجود داشتن اطلاعات قابل توجهي از دفاع مقدس بود.

فخرزاده معتقد است: در بيشتر خاطرات ارتباطي بین حوادث انقلاب و جریان‌های جنگ وجود دارد و نمی‌توان آن‌ها را از هم جدا کرد. اما چالش مهم پيش روي تاريخ شفاهي در نگارش و جمع‌آوری اطلاعات، نبود بودجه فرهنگی است. موفق بودن برخی كشورهای دنیا در بسياري از زمينه‌ها به دلیل توجه به فرهنگ و اختصاص بودجه کافی به آن است.

وی ادامه داد: كم توجهي مولفان و مسوولان به تاريخ شفاهي انقلاب بي‌ارتباط به دوران هشت سال دفاع‌مقدس نيست، زیرا ثبت خاطرات این دوران تقدم یافت. اما تاريخ شفاهي انقلاب پس از تلاش مرتضی سرهنگی و هدایت‌الله بهبودی كه پس از پايان جنگ تحميلي عراق عليه ايران به نگارش کتاب و ثبت خاطرات آن دوران روي آوردند مطرح و در سال 1372 واحد تاریخ شفاهی دفتر ادبیات انقلاب اسلامی حوزه هنري تأسیس شد.

فخرزاده به نتایج فعالیت واحد تاریخ شفاهی دفتر ادبیات انقلاب اسلامی و جمع‌آوری بیش از هفت هزار ساعت خاطرات از افراد تأثیرگذار انقلاب اشاره كرد و گفت: این اطلاعات ثبت، ضبط، پیاده‌سازی و حروفچینی شده‌اند، اما هنوز موضوع‌بندی نشده‌اند. اين اطلاعات در آينده در اختيار پژوهشگران قرار داده مي‌شوند. البته دفتر ادبیات انقلاب اسلامی تاکنون چهل عنوان کتاب در قالب تاریخ‌شفاهی منتشر کرده و اين آثار نگاهی پژوهشی و تحقیقی به روايت افراد تاثير‌گذار انقلاب دارند.

جواد منصوری، از مبارزان دوران انقلاب و پژوهشگر و نویسنده در حوزه تاریخ آن دوران در ادامه نشست تخصصی «بررسی تاریخ شفاهی انقلاب با تأکید بر معروف‌ترین کتاب‌های تاریخ شفاهی انقلاب» گفت: اهمیت کار تاریخ شفاهی بر کسی پوشیده نیست و تاریخ مکتوب از تاریخ شفاهی شروع می‌شود. سرنوشت و خاطران افراد منبعی برای تاریخ مکتوب است و باید با تحلیل اسناد و مدارک تأیید شود. در جریان انقلاب‌اسلامی برنامه‌ای برای ثبت خاطرات وجود نداشت و پس از ثبت وقایع دفاع مقدس در قالب تاريخ شفاهي به حوادث و جريان‌هاي انقلاب هم توجه شد.

وی درباره ویژگی‌های تاریخ شفاهی افزود: تاریخ شفاهی نخستين سند تاریخی بوده و به همین دلیل پراهمیت است و باید جزییات و ریزه‌کاری‌های وقایع در آن ثبت شود. اگر در تاریخ شفاهی به راویان مختلف دست داشته باشیم می‌توان مطالب را مقایسه کرد و تا حدود زیادی به واقعیت نزدیک شد و اشتباهات را اصلاح كرد یا به جزییات بیشتری دست یافت.

منصوري افزود: در نگارش تاریخ شفاهی بايد به خلقیات، روحیات و رفتارشناسی راوي به عنوان یکی از مباحث مهم بین مصاحبه‌گر و مصاحبه‌شونده توجه داشت. اين شناخت می‌تواند به تحلیل تاریخی جریان‌ها کمک کند و مي‌توان فهميد راوي اثر از نظر فرهنگی در‌ دوره تاریخی مورد نظر چگونه رفتار كرده و تحت تأثیر چه نوع تفکری بوده است. البته تاریخ شفاهی محدود به زمان خاصی نیست.

وی در ادامه به آسیب‌شناسی تاريخ شفاهي پرداخت و گفت: براي روايت تاریخ به شکل واقعی، بايد تحلیلي واقع‌بینانه را مورد نظر قرار داد. زیرا بیشتر راویان وقایع را از نگاه خود بازگو می‌کنند.

منصوري ادامه داد: تاریخ شفاهی را می‌توان با اسناد مورد مقایسه قرار داد و جزییاتی را به تفصيل بیان کرد. اما بیشتر کتاب‌های تاریخ شفاهی منتشر شده در حد مواد خام است و آثار قابل دفاع كمي در ميان آن‌ها وجود دارد. كتاب «خاطرات عزت شاهي» نوشته محسن کاظمی يكي از آثار قابل استناد حوزه تاريخ شفاهي است و مولف در آن به تفصیل مخاطب را در جریان تحولات اجتماعی و مبارزات دهه‌های 1340 و 1350 قرار می‌دهد. این اثر می‌تواند به صورت یک کتاب علمی مورد استناد قرار گیرد.

وي با اشاره به مساله کم‌دقتی مولفان در نگارش تاريخ شفاهي گفت: این اتفاق بر اعتبار تاریخ شفاهی تأثیرگذار است و به آن آسیب وارد می‌کند. در نگارش متن تاریخ شفاهی باید توجه داشت راوي تا چه اندازه بر مسایل زمان خود تسلط دارد. در اين ميان اگر محقق به مسایل روز مسلط نباشد روایت را دچار سختی می‌کند و ضریب آسیب تاریخ شفاهی را بالا می‌برد.

وی ادامه داد: توجه به ویرایش، پیرایش و نگارش متن از مباحث مهم تاریخ شفاهی است زيرا تاکنون کتاب‌های خوبی از نظر محتوا در حوزه تاریخ شفاهی نوشته شده‌اند، اما متن آن‌ها بسیار ضعیف ‌است. 

اين راوي خاطرات انقلاب افزود: در تاریخ شفاهی مي‌توان اطلاعات را با اسناد، مدارک، عکس و روایت دیگران تکمیل کرد. شرح حوادث در تاريخ شفاهي نباید یک طرفه باشد. در کشور ما تاریخ شفاهی گروهی کمتر مورد توجه مولفان قرار گرفته است اما به يقين روایت حادثه به نقل از سه یا چهار راوی بهتر از يك نفر است، مانند کتاب خاطرات مرحوم حجت‌الاسلام محمد تقی فلسفی. نتیجه یک مصاحبه گروهي باعث نگارش کتاب كامل و جامعی شد. وقتی درباره مباحث موضوعی و محتوایی تاريخ شفاهي وارد کار گروهی می‌شویم جزییات بیشتر ما را به تحلیل و واقعیت حوادث نزدیک می‌کند.

منصوري افزود: نکته مهم دیگر برگزاری جلسات نقد تاریخ شفاهی است. کتاب «شیخ‌المعاونین ما کجاست؟» در حوزه تاریخ شفاهی مورد نقد قرار گرفت و نتیجه آن باعث شد تا مولف متن کتاب را در چاپ‌های بعدی مورد بازنگری قرار دهد. اصل دیگری که باید در تاریخ شفاهی مورد توجه قرار بگیرد بحث تقدم و تأخر و اهم و مهم است. خاطرات برخی افراد که نقش مهم و تعیین‌کننده‌ای در انقلاب داشته‌اند، کمتر مورد توجه مورخان قرار گرفته‌اند. ما باید مستندی درباره شهید حاج مهدی عراقی داشته باشیم زیرا دایره فعالیت او بین سال‌های 1327 تا سال 1357 است. ولی کمتر اثری درباره فعالیت‌های وی نوشته شده است. 

نشست تخصصي «بررسی تاریخ شفاهی انقلاب با تأکید بر معروف‌ترین کتاب‌های تاریخ شفاهی انقلاب» با حضور رحیم نیک‌بخت، یعقوب توکلی، علیرضا ملائی، محسن کاظمی، حجت‌الاسلام‌والمسلمین سعید فخرزاده، فائزه توکلی و جواد منصوری به عنوان مولفان و صاحب‌نظران اين حوزه، در سالن اندیشه پژوهشکده علوم انسانی و مطالعات فرهنگی برگزار شد.