به گزارش خبرگزاری کتاب ایران (ایبنا)، پیشگفتار این کتاب به قلم علی شجاعی‌صائین، مدیرعامل موسسه خانه کتاب است که درباره خلیج فارس به عنوان یک منطقه حیاتی و استراتژیک و اهمیت آن در منطقه نوشته شده است. وی به اهمیت منطقه خلیج‌فارس در بعد تجاری و اقتصادی اشاره کرده و می‌گوید: حدود 80 درصد تجارت ایران از طریق خلیج‌فارس و تنگه هرمز انجام می‌شود. 

مدیرعامل موسسه خانه کتاب همچنین به اهمیت تاریخی و فرهنگی خلیج فارس به دلیل ظهور تمدن‌های ایلام، سومر، آشور، بابل و مصر در پیرامون آن و طلوع دین اسلام در این منطقه اشاره کرده است.

دیباچه این کتاب را نیز مجتبی تبریز‌نیا به رشته تحریر در آورده است، وی با معرفی کلی پژوهش‌ها و تحقیق‌هایی که در این مجموعه گردآوری شده می‌نویسد:‌ در این اثر تاکید بر تالیف، پرهیز از ترجمه، تحدید حوزه‌های موضوعی، کوتاهی مقالات، جزئی‌نگری و عمق مباحث و دقت در مباحث مد نظر قرار گرفته شده است.

فصل نخست این اثر به پژوهش‌های تاریخی در حوزه خلیج فارس اختصاص دارد که 14 پژوهش با موضوع‌های ارتباطات تجاری، حاکمیت سیاسی و اقتصادی، تاثیر کشف نفت و نقش رجال سیاسی جنوب در این زمینه را در برمی‌گیرد.

نخستین مقاله این اثر «دریاگرایی؛ بررسی نقش و سهم دریا در تاریخ و تمدن ایران» است که دکتر عبدالرسول خیراندیش آن را نوشته است، وی در این مقاله نظریه بی‌پایه صرفا ارضی بودن تاریخ ایران را نقد کرده که بیشتر از سوی ایرانشناسان غربی مطرح شده است. خیراندیش در این مقاله علاوه بر مرور اجمالی بر تاریخ ایران، سهم و نقش تاثیرگذار دریا در شکوفایی تمدن و سرگذشت مردم ایران را نشان داده است.

مقاله «دریانوردی و حاکمیت ایرانیان از خلیج فارس تا فراسوی آب‌های جنوب، با تکیه بر متون حماسی تاریخ میانه ایران» دومین مقاله این بخش است که دکتر احمد فضلی‌نژاد نگارش آن را به عهده داشته است. وی در این مقاله نگاه ایرانیان به دریاهای جنوب را بر اساس روایت‌های حماسی از جمله شاهنامه، گرشاسب‌نامه، کوش‌نامه، داراب‌نامه طرسوسی و داراب‌نامه بیغمی را بیان کرده است.

سومین مقاله این بخش را دکتر محمدجعفر چمنکار با عنوان «حاکمیت سیاسی و اقتصادی ایران بر دریای پارس در عصر سلوکی و اشکانی» نوشته است، چمنکار در این مقاله تکاپوهای یونانیان در شناخت و بهره‌مندی از موقعیت دریای پارس و پس از آن، تداوم حاکمیت ایرانیان بر این پهنه آبی در عصر پارت‌‌ها را به اتکای منابع و متون تاریخی بررسی کرده است.

در مقاله چهارم این فصل که «ارتباط تجاری بنادر و مراکز تجاری خلیج فارس با محوطه‌های همزمان با دوره اشکانی و ساسانی در شرق آفریقا بر اساس مدارک نوشتاری و باستان‌شناسی» نام دارد، دکتر علیرضا خسروزاده با نگاهی به یافته‌های باستانشناسی و نیز استناد به منابع نوشتاری، از جمله منابع کلاسیک یونانی و رومی مانند پریپلوس، آمیانوس مارسلینوس و پلینی به نشانه‌های روشنی از وجود ارتباط‌های تجاری میان خلیج‌فارس با سواحل شرق آفریقا در دوره‌های اشکانی و ساسانی دست یافته است.

«اوضاع اقتصادی خلیج فارس و بنادر آن در قرن چهارم و پنجم هجری قمری با تکیه بر بنادر مهروبان، سینیز و سیراف» را می‌توان پنجمین مقاله این بخش معرفی کرد که دکتر عبدالرفیع رحیمی و علی غلامی‌فیروزجانی در آن با استناد به منابع دست اول تاریخی و جغرافیایی، جایگاه اقتصادی و بازرگانی خلیج فارس در عصر آل‌بویه را بر مبنای موقعیت سه بندر معتبر آن عصر تبیین کرده‌اند.

همچنین یونس صادقی در مقاله «رابطه تجاری خنج با خلیج فارس در تاریخ میانه ایران» با همکاری مرضیه محمدی با تکیه بر برخی از منابع و اسناد تاریخی و جغرافیایی نشان داده‌اند که چگونه شهر کهن «خنج» در استان فارس از رهگذر رونق تجارت بنادری مانند سیراف و قرار داشتن در مسیر شهرهای پس‌کرانه‌ای مانند «کران»، «گله‌دار» و «فال» در قرون نخستین اسلامی، به ویژه قرون سوم تا پنجم به رشد و شکوفایی رسیده است.

مقاله هفتم این بخش نیز «کنش‌های متقابل بومیان و پرتغالی‌ها در خلیج فارس» نام دارد که یعقوب تابش در آن واکنش‌های بومیان خلیج فارس را در مواجهه با خشونت و اجحاف و زیاده‌ستانی‌های پرتغالی‌ها از دل منابع تاریخی بیرون کشیده است، در این مقاله می‌خوانیم که قیام رییس شهاب‌الدین و اعلام استقلال امرای قطیف و بحرین، مقوامت امرای هرمز مانند تورانشاه و رییس شرف‌الدین از جمله واکنش‌های بومیان خلیج فارس به خشونت پرتغالی‌ها بوده است.

علیرضا خلیفه‌زاده در مقاله «ظهور و سقوط امیران زعایی در بندر ریگ» به عنوان هشتمین مقاله این فصل نیز سرگذشت یکی از خاندان‌های حکومتگر محلی خلیج فارس به نام «آل زعاب» را از تاریکی سده‌ها به روشنایی تاریخ کشانده است.

«رقابت فرانسه با انگلستان در خلیج فارس در عصر استعمار» را می‌توان نهمین مقاله این فصل به قلم ابوالفضل حسینی معرفی کرد. وی در این مقاله علاوه بر مرور تاریخچه حضور فرانسه در خلیج فارس که با میسیونری‌ مذهبی و تجارت آغاز شد به زمینه‌های تجاری، نظامی، دیپلماتیک، دستیابی به هند و... اشاره کرده است.

دهمین مقاله این بخش نیز با عنوان «تاثیر کشف نفت در ایران بر دیپلماسی انگلستان در خلیج فارس» به قلم دکتر محمد حسن‌نیا نوشته شده است. حسن‌نیا در این مقاله آورده است که اگر چه برای چندین قرن، حفاظت از مستعمره هندوستان، مهمترین هدف استراتژیک انگلستانی در شرق از جمله خلیج فارس بود اما با کشف و استخراج نفت در ایران و نیز ظهور رقبای جدید بین‌المللی دیپلماسی انگلستان تغییر کرده است.

بدرجهان ابراهیمی‌نژاد، نگارنده یازدهمین مقاله فصل پژوهش‌های تاریخی است و مقاله‌اش به موضوع «نقش بریتانیا در روابط ایران و عمان در دوره ناصری» اختصاص دارد. وی علاوه بر تبیین جایگاه امامان مسقط (عمان) به عنوان اتباع دولت ایران، در مقام حکمرانی بندر عباس به نقش انگلستان در این رابطه‌ها اشاره کرده است.

مروری بر سرگذشت سیاسی حاج احمدخان کبابی در دوازدهمین مقاله این کتاب با عنوان «نگاهی به زندگی سیاسی احمدخان کبابی» که احمد بازماندگان خمیری نگارش آن را به عهده داشته است. وی در این مقاله جایگاه و نقش احمدخان را در ارتباط با حکومت امامان مسقط از یک سو، دولت قاجار و به تبع آن حکومت فارس از دیگر سو و سرانجام با دولت انگلیس از سوی دیگر بازشناسی می‌کند.

دکتر مریم شیپری، در مقاله «تاثیر رفت و آمد کششتی‌های بخار بر رشد تجاری بندر خرمشهر» نیز به عنوان سیزدهمین مقاله این فصل، با نگاهی به داده‌‌های آماری و نمودار، علاوه بر بررسی ورود و خروج کالاهای تجاری و شناورها نشان داده است که رشد تجاری بندر خرمشهر، بعد از افتتاح کشتیرانی در رود کارون، ناشی از تردد کشتی‌های بخار به این بندر بوده است.

اما آخرین مقاله این فصل «نقش جمال خان امیرپنج دشتی در مبارزات ضد استعماری جنوب» نام دارد که دکتر هیبت‌الله مالکی نگارش آن را به عهده داشته است. وی در این مقاله جمال خان را حاکم مقتدر و پرنفوذ منطقه دشتی معرفی کرده است.

فصل دوم کتاب نیز به آثار مستندنگاری شده در این حوزه اختصاص دارد و گزارش‌های «هربرت چیک»، کنسول انگلیس بوشهر در جنگ جهانی اول با ترجمه دکتر افشین پرتو، همچنین «ملاحضاتی در مسیر دو سفر از بوشهر به شیراز» نوشته «ویلیام مونتیث» با ترجمه مصطفی نامداری منفرد در این بخش گنجانده شده است.

پژوهش‌های باستانشناسی را می‌توان سومین فصل این کتاب معرفی کرد. این بخش سه مقاله دارد که نخستین مقاله این فصل با عنوان «گزارش اولیه شناسایی کارگاه ابزارسازی پارینه سنگی میانی از دشت ساحلی کنگان، شمال خلیج فارس در مطالعات پل استوسن» به قلم عبدالرضا دشتی‌زاده آمده است.

دومین مقاله آن «کاوش‌های باستان‌شناسی در محوطه نخل ابراهیمی و مع‌بریمی شهرستان میناب» است که سیامک سرلک نتایج کاوش‌های باستانشناسی خود را در دو محوطه کلیدی و مرتبط با هم همراه با تصاویر متعدد ارایه کرده است.

«بندر امام حسن (ع)؛ پیشنهادی بر جای نام بندر باستانی سینیز در خلیج فارس» نام سومین مقاله این بخش است که دکتر محمداسماعیل اسمعیلی جلودار با اتکا به یافته‌های باستانشناسی و نیز با استناد به منابع دست اول تاریخی و متون جغرافیایی کهن، معتقد است که بندر امام حسن (ع) همان بندر معروف سینیز در دوره ساسانی و اوایل اسلامی است.

پژوهش‌های زبانشناسی و ادبیات، چهارمین فصل کتاب است که به تنوع زبانی و گویشی ساکنان کرانه‌ها و پس‌کرانه‌های آن اختصاص دارد. در این فصل چهار مقاله در زمینه پژوهش‌های تخصصی زبانشناسی و ادبیات قرار دارند.

مقاله‌‌های «ارتباط زبان و فرهنگ: تجارت دریایی و پیوندهای فرهنگی میان خلیج فارس و اقیانوس هند» به قلم »دیونیسیوس. ا. اگیوس» با ترجمه فاطمه رستمی‌راد، «دستگاه واجی گویش مینابی» اثری از سلمان ذاکری، «زبان مردم خلیج فارس یادگار زبان زمان سعدی» به قلم احمد حبیبی بستکی و «ردپای عناصر بومی در امثال و حکم و بندر لنگه» نیز به قلم لیلا سیاوشی گردآوری شده است.

فصل پنجم این کتاب «پژوهش‌های مردم‌شناسی» نام دارد که در آن تعدد قومی و تنوع آیینی سرزمین‌‌های ساحلی جنوب کشور که تحت تاثیر شرایط اقلیمی، زیست‌بوم دریایی، جابجایی جمعیت‌های انسانی و رفت و آمد ملیت‌های گوناگون بررسی شده است.

شش مقاله با عناوین «درآمدی بر مفهوم خشبات در سواحل دریای پارس» اثری از مصطفی کریمی، «صید ماهی در سواحل شمالی خلیج فارس، از آغاز تا سلطه پرتغالی‌ها» به قلم علی بحرانی‌پور و الهام حیدری، «صیادی به روش سنتی در چابهار» بر اساس پژوهش میدانی زلیخا قرنجیک، «نِیمه، ترانه کار دریایی» به قلم محمود حیدریه، «جلوه‌هایی از آیین‌های محرم در میناب» از عباس کریمی حاجی‌خادمی و «گاه‌چاه، صنعت آبیاری سنتی در هرمزگان» در این فصل قرار داده شده است.

نقد و معرفی کتاب ششمین فصل این کتاب است که مقالاتی در آن معرفی شده‌اند که به نقد یا معرفی کتاب‌های شاخص، علمی، جدید به ویژه نسخه‌های خطی یا آثار شاخصی که درباره خلیج فارس به زبان‌های خارجی منتشر شده‌اند، پرداخته است.

سه مقاله در این فصل چاپ شده است که نخستین مقاله با عنوان «نقد و نظر درباره کتاب بریتانیا و بهره‌برداری از امتیاز کشتیرانی کارون و جاده لینچ» به قلم امین تریان است. در این کتاب که گزیده‌ای از پایان‌نامه دکترای نویسنده است روابط ایران و بریتانیا در این دوره به همراه قراردادهای منعقد شده در آن تشریح شده است.

همچنین در دومین مقاله این فصل که «گزارشی از یک نقد کتاب: خلیج فارس؛ تاریخ سیساسی و اقتصادی پنج شهر بندری» نام دارد، منصور چهرازی گزارشی از مقاله رودی ماته در نقد کتاب «ویلم فلور» ارایه کرده است. آخرین مقاله نیز «مروری بر کتاب «بندرعباس» اثر «ویلم فلور» است. در این مقاله دکتر محمد حسن‌نیا این کتاب را معرفی کرده است.

دفتر ششم پژوهشنامه خلیج‌فارس اردیبهشت‌ماه سال 1392 در شمارگان دو هزار نسخه و بهای 250 هزار ریال به کوشش عبدالرسول خیراندیش و مجتبی تبریزنیا به همت موسسه خانه کتاب منتشر شده است.