خبرگزاری کتاب ایران (ایبنا)ـ افشین داورپناه: نگارش نخستین ترجمه فارسی از کتاب مشهور «شفا»ی ابن‌سینا، پس از گذشت قرن‌‌ها از تاریخ نگارش آن، مدتی است به پایان رسیده است،­ اما متاسفانه با وجود نهادها و موسسه‌های متعدد علمی و پژوهشی در کشور، هیچکدام از نهادها و ناشران دولتی حاضر به چاپ و انتشار این اثر نیستند! گویی این اثر گرانقدر فاقد هر ارزش و اهمیتی است یا نویسنده آن، حکیم بوعلی سینا، ایرانی نیست و انتشار آثار او نیز در اولویت کارهای نشر قرار ندارد!

بسیار عجیب ـ و البته مایه تاسف ـ است که برای یکی از مهم‌ترین آثار در تاریخ علم و فلسفه ایران و جهان اسلام، ناشری داوطلب نمی‌شود، در حالی که حکیم بوعلی سینا، نه تنها معروف‌ترین و مشهورترین دانشمند ایرانی، بلکه معروف‌ترین چهره علمی و فلسفی جهان اسلام و به طور عمومی، مشرق زمین به شمار می‌آید. کتاب «قانون» ابن‌سینا در طب قرن‌هاست که از زبان عربی به زبان‌های اروپایی ترجمه شده و همواره مورد توجه دانشمندان و پژوهشگران پزشکی در دانشگاه‌های مغرب زمین بوده ‌‌است. هیچ شهری در ایران نیست که در آن خیابان، مدرسه، بیمارستان، دانشگاه یا کتابخانه‌ای به نام ابن‌سینا یا ابوعلی سینا نامگذاری نشده نباشد. در تقویم کشور، روز ولادت ابن‌سینا، روز پزشک نامیده شده و هر ساله جوایز متعددی در سراسر دنیا به نام «ابن‌سینا» به پژوهشگران و دانشمندان برتر اهدا می­‌شود. (برای نمونه می‌توان به جایزه جهانی «آویسنا پرایز» (Avicenna-Preis e.V) در آلمان اشاره کرد). با این اوصاف، باعث تأسف است که پس از گذشت قرن‌ها، هنوز یکی از مهم‌ترین آثار این دانشمند ایرانی به زبان فارسی منتشر نشده و به ویژه پژوهشگران ایرانی‌ها هنوز از مطالعه چنین اثری به زبان فارسی محروم‌اند!

حتی اینک که پس از قرن‌ها، استاد عبدالله انوار کتاب شفا را، پس از چند دهه تلاش ترجمه و در 22 مجلد، آماده انتشار کرده ‌است، نهاد یا ناشری حاضر به چاپ و انتشار این اثر ارزشمند نیست! چرا؟ زیرا هیچکس حاضر نیست هزینه‌های چاپ و انتشار یکی از معروف‌ترین و مهم‌ترین آثار تاریخ علم در ایران را بر عهده بگیرد! و این در حالی است که در کشور ما نهادها و سازمان‌های متنوع و متعددی در حوزه علم و پژوهش فعالیت می‌کنند و هر سال مبالغ  قابل توجهی از بودجه‌‌های پژوهشی، علمی و فرهنگی کشور در اختیار چنین نهادها و سازمان‌هایی قرار می‌گیرد! اما چگونه است که هیچکدام از این پژوهشگاه‌ها، پژوهشکده‌ها، فرهنگستان‌ها، سازمان‌ها و موسسه‌های پژوهشی، ناشران دولتی، نهادهای فرهنگی و ... انتشار یکی از آثار معروف‌ترین اندیشمند ایرانی مسلمان را وظیفه خود نمی‌دانند؟ آیا بوعلی سینا، مایه مباهات جهان اسلام و ایران نیست؟ آیا علاقه‌مندان و پژوهشگران ایرانی نباید این امکان را داشته باشند که یکی از مهم‌ترین آثار تاریخ علم و فلسفه ایران را به زبان فارسی مطالعه کنند و از محتویات آن آگاه شوند؟ آیا ابن سینا بخشی از هویت علمی و فرهنگی ایران و جهان اسلام نیست؟ ظاهرا سرنوشت ترجمه و انتشار آثار بزرگان فرهنگ ما نیز همچون هویت فرهنگی این روزهای ما، دچار سرگردانی است و مترجمان چنین آثاری نیز پس از خون دل‌ خوردن‌ها و زحمات فراوانی که برای ترجمه و تالیف متحمل می‌شوند، باید برای انتشار آن نیز سرگردان باشند و در جستجوی ناشرانی که از سر لطف انتشار چنین اثاری را متقبل شوند! ـ این در حالی است که در یک موقعیت درست و معقول، این نهادها و سازمان‌های مرتبط‌اند که باید به دنبال سفارش ترجمه و انتشار چنین آثاری باشند و از هر که در این مسیر قدم می‌گذارد استقبال، حمایت و پشتیبانی کنند.

این یک پرسش جدی است که چرا این همه دانشگاه، پژوهشگاه و دانشگاه دولتی  ـ و حتی نهادهای غیر دولتی که با بودجه‌های عمومی کشور حمایت می‌شوند ـ و نهادهایی چون «وزارت آموزش عالی»، «فرهنگستان علوم»، «موسسه پژوهشی حکمت و فلسفه» از ترجمه و انتشار این اثر حمایت نمی‌­کنند؟ آن هم در شرایطی که هر سال در «برخی» از این ‌نهادها، بعضا مبالغ قابل توجهی صرف چاپ کتاب‌های تالیفی معمولی می‌­شود! جالب‌تر اینجاست که از سال 1383، بنیادی به اسم «بنیاد علمی و فرهنگی بوعلی‌سینا» در کشور تاسیس شده که یکی از سه هدف مهم آن عبارت است از معرفی آثار، رساله‌ها و کتاب‌های ابوعلی‌سینا ـ و مشخص نیست چرا تاکنون در راه ترجمه و انتشار یکی از دو اثر مهم ابن سینا، یعنی کتاب ارزشمند شفا، اقدامی نکرده ‌است!

البته و به طور قطع، چنین آثاری مخاطبان ویژه‌ای دارد و قاعدتا نمی‌توانند فروش انبوه داشته باشند؛ این قیبل کتب، در زمره میراث ارزشمند علمی و فرهنگی و بخش مهمی از تاریخ علم و حکمت در ایران و جهان اسلام به شمار می‌آید و در بدیهی‌ترین شکل، باید شرایط به گونه‌ای باشد که حداقل نسخه‌هایی از این آثار در کتابخانه‌های عمومی و به‌ویژه تخصصی کشور در دسترس علاقه‌مندان و پژوهشگران باشد.

توجه داشته باشیم که تکنولوژی چاپ، اینک به نحوی است که شما می‌توانید از هر کتاب به هر میزان که بخواهید چاپ کنید. در مورد این کتاب ارزشمند نیز آیا این امکان وجود ندارد که برای مثال فقط هزار دوره از این اثر بیست و دو جلدی چاپ شود و در کتابخانه‌های مهم کشور در دسترس علاقه‌مندان، پژوهشگران و دانشجویان قرار گیرد؟ آیا در کتابخانه‌های دانشگاه‌های معتبر کشور نباید نسخه‌ای از یکی از مهم‌ترین آثار تاریخ علم و فلسفه ایران و جهان اسلام وجود داشته باشد؟ مسلما انتشار مجموعه 22 جلدی کتاب ارزشمند «شفا» وظیفه بخش خصوصی نیست و بسیاری از ناشران خصوصی به دلیل احتمال عدم بازگشت سرمایه و یا بازگشت آن در بازه زمانی طولانی، اساسا نمی­‌توانند چنین اثری را منتشر کنند، مضافا اینکه در همه جای دنیا، این گونه آثار با حمایت­‌های مالی دولتی یا سرمایه‌گذاری نهادهای علمی از قبیل مراکز و موسسه‌های پژوهشی، دانشگاه‌­ها و فرهنگستان‌­ها منتشر می­‌شود.

جالب است بدانیم که کتاب «شفا»ی ابن‌سینا، چندین سال پیش در قاهره ـ و البته به همان زبان عربی و همراه با توضیحاتی ـ منتشر شد. پژوهشکده فلسفه فرهنگستان علوم جمهوری تاجیکستان نیز چند سال پیش، نخستین‌بار «منطق» شفای ابن‌سینا را به زبان روسی و زبان تاجیکی فارسی ترجمه و منتتشر کرد. فعالیت‌های «ابن‌سینا پژوهی» پژوهشکده فلسفه فرهنگستان علوم جمهوری تاجیکستان تا حدی است که این پژوهشکده تا کنون 13 جلد از آثار ابن‌سینا را به زبان تاجیکی و خط سیریلیک منتشر کرده ‌است و انتشار سه اثر دیگر را نیز در دست اقدام دارد.

فهرست بلندبالایی از آثار را به بوعلی سینا نسبت داده‌اند که در اين فهرست، تعلق 131 اثر به دانشمند ایرانی مسجل است و 111 اثر نیز صرفا «منسوب» به اوست. با وجود این، دو کتاب «قانون» و «شفا»، مهمترین و شناخته‌شده‌ترین آثار ابن سینا به شمار می‌آید؛ «الشفا»، مهمترین و شناخته­‌شده­‌ترین کتاب ابن‌سینا در حکمت است که در آن به بحث از منطق، طبیعیات، ریاضیات و الهیات پرداخته است. این کتاب در کنار کتاب «قانون»، سال­هاست در مجامع علمی جهان شناخته شده ­است. البته «قانون» معروف‌ترین و اثرگذارترین کتاب بوعلی سینا به شمار می‌آید؛ این‌ کتاب­ها نقشی تعیین‌کننده در شکل­‌گیری علوم نوین در دنیای مدرن و پیشرفت آنها داشته‌اند. از قرون سیزدهم و چهاردهم میلادی به بعد، ترجمه­‌های متعددی از این دو کتاب به زبان­‌های لاتین، فرانسوی، انگلیسی، آلمانی و حتی عبری انجام شده است.  

اگر چه پیش از این، ترجمه مقالات یا بخش‌هایی از کتاب شفا به صورت پراکنده انجام شده اما هرگز کسی به ترجمه کامل این کتاب اهتمام نورزیده بود. ترجمه کامل کتاب شفا که توسط اندیشمند توانا و خبره، استاد عبدالله انوار انجام شده ‌است صرفا یک ترجمه نیست و از آنجا که مطالعه موضوعات مطرح شده در کتاب شفا، نیازمند ارائه توضیحات مفصل و گاه پیچیده­ای است، استاد انوار کوشیده‌ تا در کنار ترجمه، به ضرورت مطلب، توضحیاتی در باب هر موضوع ارائه کند و در واقع، فهم مطالب ارائه شده در کتاب، بدون در اختیار داشتن چنین توضیحاتی دشوار خواهد بود. استاد انوار با این کار، مجموعه مطالب متنوعی از میراث فکری ایرانی ـ اسلامی را برای استفاده پژوهشگران حوزه‌های فلسفه، منطق، ریاضیات، طبیعیات، الهیات ـ و حتی هنر ـ و محققان تاریخ علم و اندیشه در ایران و جهان اسلام فراهم کرده‌است.

کتاب «قانون» نیز که مهم‌ترین و شناخته شده‌ترین کتاب ابن سینا در جهان و همچنین مهمترین اثر در تاریخ علوم پزشکی ایران و جهان اسلام به شمار می‌آید، اگر چه تا همین اواخر در ایران به زبان فارسی ترجمه نشده بود اما در اروپا نخستین بار در سال 1593 میلادی در دو جلد در شهر رم منتشر شد. این کتاب ظرف 100 سال گذشته در مصر و هندوستان (لاهور و لکنهور) نیز منتشر شد. با این حال، هیچکدام از نهادهای پژوهشی و دانشگاهی دولتی (با بودجه‌های قابل توجه در اختیار) نسبت به ترجمه و انتشار این اثر اقدامی نکرده‌ بودند. در این شرایط، مرحوم عبدالرحمان شرفکندی (مترجم نامدار کرد) بود که بدون هیچ حمایتی و صرفا بر اساس علاقه و احساس وظیفه شخصی، دو دهه از عمر خود را در دهه‌های 1340-1360 برای ترجمه این اثر گرانسنگ صرف کرد و بالاخره پس از قرن‌ها، در سال 1364، نخستین ترجمه فارسی کتاب «قانون» با ترجمه عبدالرحمان شرفکندی و به همت انتشارات سروش منتشر شد. به تازگی نیز، در سال 1393، این ترجمه از کتاب قانون با تلاش ستاد توسعه علوم و فناوری گیاهان دارویی و طب سنتی معاونت علمی و فناوری ریاست جمهوری مورد بازنگری قرار گرفت و تلاش شد ویراست جدید از این اثر در هشت جلد تهیه و آماده انتشار شود.

داستان ناراحت کننده ترجمه و انتشار دو کتاب معروف و مهم «قانون» و «شفا»، نشانه‌ای است آشکار از کم توجهی و سهل انگاری‌ ما نسبت به داشته‌ها و پشتوانه‌های فکری، علمی و فرهنگی‌مان. در این سهل‌انگاری به ویژه نهادها و سازمان‌های مسئول در این زمینه، به شدت مقصراند و باید پاسخگو باشند.

هنوز آثار قابل توجهی از اندیشمندان و دانشمندان گذشته ایران زمین، از عربی به فارسی ترجمه نشده و آثار بسیاری دیگر نیز اگر چه به زبان فارسی نوشته شده اما در آرشیوهای شخصی و کتابخانه‌ها، بایگانی شده و امکان انتشار برای آن‌ها فراهم نشده‌است.

اینک با توجه به تلاش ارزشمند و قابل قدردانی استاد انوار، انتظار می‌رود، با همت سازمان‌ها و نهادهای مسئول در این زمینه، جامعه ایرانی، به زودی شاهد انتشار اثر 22 جلدی شفای ابن سینا باشد. باشد که فرزندان‌مان بتوانند یکی از مهمترین آثار معروف‌ترین حکیم ایرانی را به زبان فارسی مطالعه کنند.