خبرگزاری کتاب ایران (ایبنا) ـ ابوجعفر محمد بن علی بن حسین بن موسی بن بابویه قمی (306 ق.، قم ــ 381 ق.، شهرری)، مشهور به «ابن‌بابویه» و ملقب به «شیخ صدوق» از عالمان گرانقدر و محدثان برجسته ایرانی و از علمای شیعه در قرن 4 هـ.ق و از بزرگان علم حدیث است.
عصر صدوق را باید عصر حدیث نامید؛ دوره‌اى که با حرکت علمى کلینی آغاز شد و با تلاش‌هاى پیگیر و بى‌وقفه صدوق ادامه یافت. شیخ کلینی که او نیز از کلین به ری هجرت کرد و در آنجا کتاب «الکافی» ــ نخستین کتاب از مجموعه «کتب اربعه» (کتاب‌های چهارگانه روایى شیعه) ــ را نگاشت، با این حرکت علمى جدید، مکتب حدیث‌نگاری جامع اهل بیت علیهم‌السلام را پى نهاد که دیگران ــ از جمله شیخ صدوق ــ بناى مستحکم ضبط و نشر حدیث را بر آن بنیاد نهادند.
به مناسبت 15 اردیبهشت ــ «روز بزرگداشت شیخ صدوق» بر آن شدیم تا در مراجعه به سایت «ویکی فقه» مختصری درباره این شخصیت برجسته شیعه و آثارش بیاوریم و سپس در بخش دیگر، تازه‌ترین آثار مربوط به وی و آثار مرتبط با او را که در سال‌های 1392 و 1393 منتشر شده‌اند، معرفی کنیم.
1. زندگی و آثار شیخ صدوق
او در حدود سال ۳۰۶ هـ. ق. در قم متولد شد. تولدش با آغاز نیابت حسین بن روح ــ سومین نایب خاص حجت بن الحسن (مهدی) ــ همزمان بوده است.
پدر شیخ صدوق علی بن حسین بن موسی بن بابویه، از فقهای بزرگ شیعه و در زمان حسن عسکری و حجت بن الحسن (مهدی) می‌زیسته و مورد احترام آن امامان بوده است. (پدر و پسر با هم، معروف به «ابن‌بابویه» و «صدوقین» هستند.)
ابن‌بابویه شیفته گردآورى احادیث بود و براى رسیدن به این هدف به سفرهای علمی پرداخت. او از بلخ و بخارا تا کوفه و بغداد و از آنجا تا مکه و مدینه سفر کرد و به تمام مراکز اسلامى آن زمان ــ اعم از مراکز شیعه و سنی ــ سر زد. شمار استادانی را که ابن‌بابویه از آنها بهره برده است، از عالمان و راویان شیعی و اهل سنت به 252 تن رسانده‌اند.
شیخ صدوق در زمان شهرت خود از سوی رکن‌الدوله دیلمی به ری دعوت شد و در آنجا اقامت گزید و نزد آن پادشاه شیعی و وزیر نامدار و دانشمندش «صاحب بن عبّاد» با احترام زیاد زیست و ریاست روحانی شیعیان عصر به او رسید. وی سپس به مناطق خراسان و ماوراءالنهر از جمله نیشابور، بلخ و بخارا سفر کرد و به منظور حج خانه خدا و زیارت ائمه به حجاز و عراق رفت. در شهرهای کوفه و بغداد، دانشمندان از محضرش استفاده کردند. سپس به ایران بازگشت و در سال ۳۸۱ هجری در ری از دنیا رفت. مقبره او در شهرری مشهور به «ابن‌بابویه» است و از زیارتگاه‌های این شهر به شمار می‌آید.
مکتب کلامی و اعتقادی
ابن‌بابویه از مکتب اخباریان متقدم قم به شمار می‌آید. او را باید آخرین متفکر مهم این مکتب دانست که آثارش بخش عمده میراث حدیثی و کلامی اخباریان را تشکیل می‌دهد. مشخصه کلی این مکتب تکیه بر اخبار و احادیث در تعریف مفاهیم و اثبات قضایای کلامی است. در واقع کلام ابن بابویه را باید همان متون احادیث دانست که با کم‌ترین تصرف ممکن در قالب یک نظام کلامی ریخته شده و تدوین یافته است.
از آثار کلامی و اعتقادی شیخ صدوق می‌توان به کتاب‌ها و رساله‌های «الاعتقادات»، «ابطال الغلو» و «التقصیر»، «کمال‌الدین»، «التوحید»، «الامالی» و «الهدایة» اشاره داشت.
مکتب فقهی
صدوق دارای آثاری فقهی از جمله کتاب معروف «من لایحضره الفقیه» (یکى از کتاب‌های چهارگانه اصلی شیعه) و همچنین کتاب معروف «المقنع» است که در شمار کتب اولیه فقهى عالم تشیع قرار دارد. فقه وی پیرو ویژگی‌های مکتب اخباری قم، تکیه بر حدیث دارد. آثار فقهی ابن بابویه نیز همچون آثار کلامی او به طور عمده، متشکل از متون احادیث با حفظ یا حذف اسناد آن‌هاست و البته در پاره‌ای موارد به جای لفظ حدیث، معنای آن آمده است. ابن بابویه معمولاً به متن حدیث اکتفا می‌کند و از استنباط در مواردی که متعارض ندارند و روشن‌اند، خودداری می‌ورزد. او در جمع بین احادیث متعارض یا رد یا ترجیح آنها روش‌هایی دارد که به آنها اشاره یا عمل کرده است. احتمال می‌رود که وی در مواردی خاص نیز در ترجیح خود، بر رجال سند تکیه داشته است.
ابن بابویه گاه نه فروع فقهی، بلکه برخی اصول کلی را بر اخبار آحاد (خبرهای واحد) بنا کرده است. او گرچه در فقه خود مخالف سرسخت قیاس و اجتهاد بود، لیکن فقه وی را نباید فقه تعبدی، بلکه فقه تعلیلی و استدلالی به شمار آورد. وی به پیروی از احادیث، معتقد بود که احکام شرع اغلب تابع مصالح بندگان هستند و این طرز فکر نه تنها در کتاب «علل الشرایع» به طور گسترده مطرح شده، بلکه حتی در کتاب فقهی «من لایحضره الفقیه»، جا به جا مطرح است.
مکتب حدیثی
شیخ صدوق را باید پیرو شیخ کلینی در ضبط و نشر حدیث دانست. صدوق براى ادامه راهى که کلینی در آن قدم نهاده بود سفرهاى علمى خود را آغاز کرد و از راویان دوردست، حدیث شنید و ضبط کرد.
صدوق به لحاظ راوی حدیث بودن، از راویان موثق و عادل به شمار می‌آید. لقب «صدوق» (بسیار راستگو) رساترین واژه در بیان امانت او در روایت است. نخستین کسی که ابن‌بابویه را «صدوق» نامیده ابن ادریس حلی است، لیکن پس از وی تا زمان شهید اول، این لقب برای ابن‌بابویه شهرت نداشته است.
ابن‌بابویه خود نیز از ارباب جرح و تعدیل است و به قول همه راویان اعتماد ندارد و عدالت آنها را با موازین خود می‌سنجد. او در عالم حدیث نه‌‌تنها به عنوان ناقل، بلکه به عنوان ناقد احادیث و آگاه به علم رجال مطرح است. کتاب «معانی الاخبار» وی را دلیلی قاطع بر تبحر او در علوم «فقه الحدیث» و «غریب الحدیث» می‌توان دانست. در زمینه رجال نیز آثاری متعدد دارد و برخی نظریه‌های او در کتاب‌های رجالی منعکس شده است. نقد اسناد برخی احادیث و حکم به غرابت سندی آن در مواضع مختلف از آثار وی دیده می‌شود.
اغلب آثار حدیثی ابن‌بابویه آمیخته‌ای از احادیث شیعه با احادیث برگزیده اهل سنت است. «کمال الدین و تمام النعمه» (در مهدویت)،
ابن بابویه به عنوان یک محدث نه تنها میراثی عظیم را که خود یافته بود، به آیندگان منتقل ساخته بلکه در مورد انتقال آثار گذشتگان به آیندگان نیز نقشی اساسی ایفا کرده است به طوری که وی را یکی از ۱۲ تنی دانسته‌‌اند که سلسله اجازات روایی به آنها منتهی می‌شود. برخی محققان شمار مشایخ حدیثی ابن‌بابویه را به ۲۱۱ تن رسانده‌اند.
مکتب تفسیری و تاریخی
در میان عناوین آثار ابن بابویه عناوینی چون «التاریخ»، «مقتل الحسین (ع)» و «تفسیر القرآن» دیده می‌شود که با توجه به شیوه وی می‌توان حدس زد که روش تاریخنگاری و تفسیر او روایی است نه تحقیقی، تحلیلی، تاریخی و استدلالی.
از مهمترین آثار و شاگردان
ابن بابویه از عالمان کثیرالتألیف به شمار می‌آید. او در حدود سال ۳۶۸ ق شمار آثارش را تا ۲۴۵ تألیف برآورد کرده است.
مهمترین آثاری که در انتساب آنها به شیخ صدوق تردید نیست، عبارت‌اند از: الاعتقادات، الامالی؛ التوحید؛ ثواب الاعمال و عقاب الاعمال؛ الخصال؛ علل الشرایع؛ عیون اخبار الرضا (ع)؛ کمال الدین و تمام النعمة؛ معانی الاخبار؛ المقنع؛ من لایحضره الفقیه؛ الهدایة؛ فضائل الاشهر الثلاثة؛ صفات الشیعة و فضائل الشیعة.
«الامالی» شیخ صدوق حاوی روایت‌هایی است که او می‌گفته (املا می‌کرده) و شاگردانش می‌نوشته‌اند. از میان مهمترین شاگردان شیخ صدوق می‌توان به عالم بلندآوازه، محمد بن محمد بن نُعمان معروف به «شیخ مفید» اشاره کرد.
2. كتابشناسي دوسالانه شيخ صدوق
آن چه در زیر مشاهده می‌کنید، حاصل داده‌های جمع‌آوری شده در دو سال اخیر، از بانک اطلاعات کتاب‌های چاپی وبگاه «خانه کتاب» است که به صورت معرفی فهرست‌وار از تازه‌ترین آثار شیخ صدوق و همچنین کتاب‌هایی است که درباره زندگی و شرح و تحلیل آثار او نگاشته شده‌اند.
از مجموع 13 کتاب منتشرشده در دو سال اخیر 6 عنوان چاپ اول و 7 عنوان چاپ مجدد است که 10 عنوان اثر تألیفی و 3 عنوان ترجمه در میان آنها دیده می‌شود.
سال 1393
• رسائل شيخ صدوق: الاعتقادات، فضائل الشيعه، صفات الشيعه، مصادقه الاخوان، مواعظ، فضائل الاشهر الثلاثه
محمد بن علي ابن‌بابويه، مقدمه: حميد احمدي‌جلفايي، مترجم: حميدرضا شيخي، ارمغان طوبي، 640 صفحه، وزيري (سلفون)، چاپ 1 سال 1393، 1000 نسخه، 270000 ريال.
• حديث لوح در ميراث مكتوب شيخ صدوق (قدس سره)
تهيه و تنظيم: علي لباف، منير، 40 صفحه، رقعي (شوميز)، چاپ 1 سال 1393، 2000 نسخه، 40000 ريال.
• شورحسيني: در ميراث مكتوب شيخ صدوق (قدس سره)
علي لباف، مركز فرهنگي انتشاراتي منير، 20 صفحه، رقعي (شوميز)، چاپ 1 سال 1393، 2000 نسخه، 40000 ريال.
• امام رضا (ع) از ولادت تا شهادت در كتاب عيون‌اخبار الرضا در قالب گفتگو با شيخ صدوق
گردآورنده: طاهر خوش، بهار دل‌ها، 112 صفحه، رقعي (شوميز)، چاپ 6 سال 1393، 5000 نسخه، 39000 ريال.
• پاداش نيكيها و كيفر گناهان: ترجمه ثواب الاعمال و عقاب الاعمال شيخ صدوق
محمد بن علي ابن‌بابويه، به‌اهتمام: محمدعلي مجاهدي، سرور، 840 صفحه، وزيري (سلفون)، چاپ 8 سال 1393، 2000 نسخه، 300000 ريال.
• تا لب چشمه: گزيده‌اي از سه مصدر معتبر حديثي در باب مهدويت (الغيبه نعماني، كمال‌الدين و تمام النعمه شيخ صدوق و الغيبه شيخ طوسي)
گردآورنده: حسن محمودي، بنياد فرهنگي حضرت مهدي موعود (عج)، 168 صفحه، وزيري (شوميز)، چاپ 1 سال 1393، 2000 نسخه، 60000 ريال.
سال 1392
• خصال سلامت و سعادت: تبيين برخي از روايات كتاب شريف خصال شيخ صدوق (ع) كه زندگي بهتر را آموزش مي‌دهد
محمدرضا نكونام، صبح فردا، 328 صفحه، وزيري (گالينگور)، چاپ 1 سال 1392، 1000 نسخه، 110000 ريال.
• امام رضا (ع) از ولادت تا شهادت در كتاب عيون اخبار الرضا در قالب گفتگو با شيخ صدوق
گردآورنده: طاهر خوش، بهار دل‌ها، 112 صفحه، رقعي (شوميز)، چاپ 5 سال 1392، 5000 نسخه، 32000 ريال.
• امام رضا (ع) از ولادت تا شهادت در كتاب عيون اخبار الرضا در قالب گفتگو با شيخ صدوق
گردآورنده: طاهر خوش، بهار دل‌ها، 112 صفحه، رقعي (شوميز)، چاپ 4 سال 1392، 5000 نسخه، 32000 ريال.
• بر منبرهايي از نور: ترجمه فضايل و صفات شيعه شيخ صدوق
گردآورنده: گروه تحقيقاتي موسسه فرهنگي انتشاراتي طوباي محبت، طوباي محبت، 112 صفحه، رقعي (شوميز)، چاپ 10 سال 1392، 1000 نسخه، 30000 ريال.
• امامت و ولايت حضرت علي (ع): تلخيص امالي شيخ صدوق (ره)
تدوين: محسن كمالي، مقدمه: محسن خرازي، ويراستار: احمد سعيدي، مسجد مقدس جمكران، 240 صفحه، وزيري (شوميز)، چاپ 3 سال 1392، 1000 نسخه، 36000 ريال.
• زيارت جامعه در ميراث مكتوب شيخ صدوق
تهيه و تنظيم: علي لباف، مترجم: وحيد شاپوري، مركز فرهنگي انتشاراتي منير، 64 صفحه، رقعي (شوميز)، چاپ 1 سال 1392، 2000 نسخه، 40000 ريال.
• متن كامل و ترجمه كتاب صفات شيعه عالم رباني شيخ صدوق (ره)
مترجم: لطيف راشدي، مترجم: سعيد راشدي، مسجد مقدس جمكران، 104 صفحه، رقعي (شوميز)، چاپ 4 سال 1392، 3000 نسخه، 15000 ريال.
فهرست منابع
1. آقابزرگ طهرانی، الذریعة الی تصانیف الشیعة.
2. ابن ادریس، محمد، السرائر، قم.
3. ابن بابویه، محمد، الاعتقادات، سنگی، تهران، ۱۳۰۰ق.
4. ابن بابویه، محمد، الامالی، بیروت، ۱۴۰۰ق/ ۱۹۸۰م.
5. ابن بابویه، محمد، التوحید، به کوشش هاشم حسینی طهرانی، تهران، ۱۳۸۷ق/۱۹۶۷م.
6. ابن بابویه، محمد، ثواب الاعمال و عقاب الاعمال، به کوشش محمد مهدی حسن خرسان، نجف، ۱۳۹۲ق/ ۱۹۷۲م.
7. ابن بابویه، محمد، الخصال، به کوشش علی‌اکبر غفاری، قم، ۱۳۶۲ش.
8. ابن بابویه، محمد، علل الشرائع، نجف، ۱۳۸۵ق/۱۹۶۶م.
9. ابن بابویه، محمد، عیون اخبار الرضا (ع)، نجف، المکتبة الحیدریة.
10. ابن بابویه، محمد، فضائل الاشهر الثلاثة، به کوشش غلامرضا عرفانیان، نجف، ۱۳۹۶ق.
11. ابن بابویه، محمد، کمال الدین و تمام النعمة، به کوشش علی‌اکبر غفاری، تهران، ۱۳۹۰ق.
12. ابن بابویه، محمد، معانی الاخبار، به کوشش علی‌اکبر غفاری، قم، ۱۳۶۱ش.
13. ابن بابویه، محمد، «المقنع»، الجوامع الفقهیة، تهران، ۱۲۷۶ق.
14. ابن بابویه، محمد، من لایحضره الفقیه، به کوشش حسن موسوی خرسان، بیروت، ۱۴۰۱ق.
15. ابن بابویه، محمد، «الهدایة»، الجوامع الفقهیة، تهران، ۱۲۷۶ق.
16. ابن داوود حلی، تقی، الرجال، نجف، ۱۳۹۲ق/۱۹۷۲م.
17. ابن رستم طبری، محمد، دلائل الامامة، قم، ۱۳۶۳ق/۱۹۴۴م.
18. ابن شهر آشوب، محمد، معالم العلماء، نجف، ۱۲۸۰ق/۱۹۶۱م.
19. ابن طاووس، علی، فرج المهموم، قم، ۱۳۶۳ش.
20. ابن طاووس، علی، فلاح السائل، قم، دفتر تبلیغات اسلامی.
21. ابن طاووس، علی، کشف المحجة، نجف، ۱۳۷۰ق/۱۹۵۰م.
22. ابن طاووس، علی، الیقین، نجف، ۱۳۶۹ق/۱۹۵۰م.
23. ابن عنبه، احمد، عمدة الطالب، نجف، ۱۳۸۰ق/۱۹۶۱م.
24. بحرالعلوم، مهدی، الرجال، به کوشش محمد صادق و حسین بحرالعلوم، تهران، ۱۳۶۳ش.
25. جوینی، ابراهیم، فرائد السمطین، به کوشش محمدباقر محمودی، بیروت، ۱۴۰۰ق/۱۹۸۰م.
26. حسکانی، عبیدالله، شواهد التنزیل، به کوشش محمدباقر محمودی، بیروت، ۱۳۹۳ق/ ۱۹۷۴م.
27. خوانساری، محمدباقر، روضات الجنات، به کوشش اسدالله اسماعیلیان، تهران، مکتبة اسماعیلیان.
28. ذهبی، محمد، سیر اعلام النبلاء، به کوشش شعیب الارنؤوط و اکرم البوشی، بیروت، ۱۴۰۴ق/۱۹۸۴م.
29. سید مرتضی، علی، رسالة «الرد علی اصحاب العدد»، رسائل الشریف المرتضی، به کوشش احمد حسینی، قم، ۱۴۰۵ق/۱۹۸۵م.
30. شوشتری، قاضی نورالله، مجالس المؤمنین، تهران، ۱۳۷۵ق/۱۹۵۶م.
31. طوسی، محمد، الاستبصار، نجف، ۱۳۷۵ق.
32. طوسی، محمد، الغیبة، با مقدمه آقابزرگ تهرانی، نجف، ۱۳۲۳ق/۱۹۰۵م.
33. طوسی، محمد، الفهرست، به کوشش محمدصادق آل بحرالعلوم، نجف، المکتبة المرتضویة.
34. فقه الرضا (ع)، مشهد، ۱۴۰۶ق/۱۹۸۶م.
35. مامقانی، عبدالله، تنقیح المقال، نجف، ۱۳۵۰ق/۱۹۳۱م.
36. مجلسی، محمدباقر، بحارالانوار، بیروت، ۱۴۰۳ق/۱۹۸۳م.
37. مفید، محمد، «تصحیح الاعتقاد»، اوائل المقالات، تبریز، ۱۳۷۱ق/ ۱۹۵۲م.
38. منتجب الدین رازی، علی، الاربعون حدیثا، قم، ۱۴۰۸ق/ ۱۹۸۸م.
39. موسوی خرسان، حسن، «حیاة الشیخ الصدوق»، مقدمة من لایحضره الفقیه، ۱۴۰۱ق/۱۹۸۱م.
40. نجاشی، احمد، رجال، به کوشش زنجانی، قم، ۱۴۰۷ق/ ۱۹۸۷م.
41. نوری، حسین، مستدرک الوسائل، تهران، ۱۳۸۲ق/۱۹۶۲م.
42. یعقوبی، احمد، البلدان، لیدن، ۱۹۸۲م.
سه‌شنبه ۱۵ اردیبهشت ۱۳۹۴ - ۱۳:۳۳
نظر شما