سخن نخست، بررسی عملکرد شركت نفت ايران و انگليس در اسناد 1901- 1914، قرارداد دارسی و نفت ایران، رضاخان و پیشنهاد شرکت نفت انگلیس و ایران، كارنامه شركت نفت انگلیس و ایران در دوره مشروطه، قرارداد جديد اراضي ميان شركت نفت انگلستان و خوانين بختيارى، از امتياز دارسي تا شركت نفت انگليس و ايران، آرشيو شركت نفت ايران و انگليس؛ دريچه‌اي ديگر بر تحقيقات ايراني بخشی از نوشته‌های این شماره از گذرستان را تشکیل می‌دهد.
چهل سال (1951-1911) غارت و چپاول نفت ايران توسط انگليس، انگليس و نفت ايران در جنگ جهاني دوم، رضاخان و پیشنهاد شرکت نفت انگلیس و ایران، شركت‌هاي نفتي بین‌المللی و ایران عصر مشروطه، شركت نفت و گسترش نفوذ و روابط در جنوب ايران، توافقات و منازعات شركت نفت ايران ـ انگليس و خوانين بختياري، رضاشاه چگونه قرارداد دارسی را لغو و سپس 30 سال تمدید کرد؟، مسئله نفت و نقش آن در روابط ايران و انگليس از سال 1313ق/1896م تا 1332ق/1914م (با تكيه بر امتياز دارسي) بخشی دیگر از مطالب این نشریه الکترونیکی را دربردارد.
در سخن نخست نوشته‌ای با عنوان «درباره شركت نفت انگليس و ايران» آمده است: «سابقه توجه انگليسي‌ها به منابع و ذخاير نفتي ايران بسيار طولاني و به 36 سال قبل از كشف نفت در ايران مي‌رسد. در سال 1872 يك انگليسي به نام «بارون جوليوس دو رويتر» (كه خبرگزاري رويتر را به نام خود بنيان نهاد)(1) امتياز بهره‌برداري از نفت ايران را از ناصرالدين شاه قاجار به دست آورد.(2) اين امتياز در جريان نهضت تنباكو لغو شد. سپس در 1889 ناصرالدين شاه در جريان سومين سفر اروپايي خود امتياز بانك شاهنشاهي را به رويتر داد و بار ديگر حق استخراج نفت را نيز در آن گنجانيد. اما به واسطه تأخير در شروع عمليات و منقضي شدن مدت ضرب‌الاجل بخش نفتي امتياز رويتر در 1894 ملغي گرديد.»
در ادامه می‌خوانیم: «كتاب «Persian Oil» تصوير روشني از ماهيت شركت نفت ايران و انگليس ارائه مي‌كند: «شركت نفت انگليس و ايران تجسم و خلاصه‌اي از دخالت بيگانگان بود. اين مؤسسه يكي از بزرگ‌ترين منابع ثروت ايران را در اختيار داشت و از آن بهره‌برداري مي‌كرد و در ازاي ميليونها پوند كه از كشور مي‌برد مبلغ ناچيزي به دولت مي‌داد، با چنان استقلالي رفتار مي‌كرد كه دولت ايران مشابه اين رفتار را از هيچ رئيس ايل و قبيله‌اي، هر قدر هم مقتدر بود تحمل نمي‌نمود. در طرز رفتار با ايرانيان از عالي و داني چنان نخوتي نشان مي‌داد كه براي نژادي كه بيش از هر وقت به عظمت گذشته خود فخر مي‌كرد و به آينده درخشان خود اعتماد داشت، قابل تحمل نبود.»
كاوه احساني در نوشته‌ای با نام «آرشيو شركت نفت ايران و انگليس؛ دريچه‌اي ديگر بر تحقيقات ايراني» آورده است: «يكي از غني‌ترين منابع قابل تصور براي تدوين تاريخ معاصر ايران، خصوصاً تاريخ ايران در قرن بيستم، كه اخيراً در دسترس پژوهشگران قرار گرفته است آرشيو شركت نفت انگليس و ايرانِ سابق، بريتيش پتروليوم (BP) فعلي است كه در حال حاضر در دانشگاه «واريك» شهر كاونتري در انگلستان مستقر مي‌باشد. آرشيو مفصل و غني اين شركت بين‌المللي نفتي كه بيش از سه كيلومتر فضاي كتابخانه‌ي دانشگاه را به خود اختصاص داده است شامل همه نوع اطلاعات فني، مهندسي، اقتصادي، جغرافيايي، سياسي، اداري و مديريتي مربوط به عملكرد اين شركت طي 90 سال عمر رسمي آن مي‌باشد.
از آنجايي كه تاريخ شكل‌گيري اين شركت به «قرارداد دارسي» كه در سال 1901 بادولت ايران بسته شد برمي‌گردد، تحولات نيم قرن اول فعاليت‌هاي اين شركت عظيم بين‌المللي نيز با تاريخ معاصر ايران عجين شده است . در اين آرشيو تمام مدارك، مكاتبات، مراسلات و بررسي‌هاي كادرها، مسئولين و مديران شركت و همچنين نقشه‌هاي جغرافيايي و معماري و عكس‌هاي متعددي از تأسيسات و زندگي اجتماعي شركت و غيره به صورتي دقيق و منظم طبقه‌بندي شده و از طريق فهرست كامپيوتري در محل آرشيو در اختيار پژوهشگران مي‌باشد. مكان آرشيو در ساختماني، جداگانه جنب كتابخانه ي اصلي دانشگاه واقع است.
يكي از مزاياي مهم اسناد شركت نفت، سهم آن در روشن شدن تاريخ جغرافيايي و تاريخ اجتماعي بخش‌هاي جنوب غربي ايران در اين دوره است، موضوعي كه در مقايسه با تاريخ سياسي و تا حدي تاريخ اقتصادي كشور در ادوار مشابه بسيار تحول نيافته‌تر است. براي مثال تاريخ مشكلات و مسائل شهرسازي در شهرهاي صنعتي جديد چون آ‌بادان و مسجد سليمان و مسئله وفق دادن نيروهاي كار ماهر بومي با صنعت نوين از طريق ايجاد مؤسسات آموزشي، تفريحي و تغيير نوع مسكن و معماري مسكوني آن سامان از جمله موضوعاتي است كه اين آرشيو مي‌تواند در مورد آن‌ها اطلاعات در خور توجهي در اختيار پژوهشگران قرار دهد.
در عين حال اين آرشيو مي‌تواند در مورد تاريخ فن‌آوري جديد و انتقال آن از خارج و نحوه‌ي پياده كردن آن در خوزستان، تاريخ ادغام اقتصادي ايران در بازار جهاني از طريق توليد و صدور كالاهاي مورد نياز در سطح بين‌المللي، پديد آوردن دستگاه اداري مديريتي مدرن درمملكت كه زيربناي شركت ملي نفت ايران و وزارت نفت بعدي شد، اطلاعات ارزشمندي را در اختيار محققين قرار بدهد.»
پنجاهمین شماره نشریه الکترونیکی «گذرستان» در پایگاه اطلاع‌رسانی موسسه مطالعات و پژوهش‌های سیاسی به نشانی http://gozarestan.ir قرار گرفته است.
نظر شما