نمایندگی خبرگزاری کتاب ایران (ایبنا) در قم ـ دکتر حسین سلیمانی، دانش‌آموخته رشته حقوق، دوره کارشناسی و کارشناسی ارشد خود را در دانشگاه شهید بهشتی تهران به پایان رساند و در مقطع دکتری رشته حقوق جزا و جرم‌شناسی را در این دانشگاه دریافت کرد. همزمان، تحصیلات حوزوی را در کنار دانشگاه پیگیری و بیش از 18 سال است که تمرکز خود را بر مطالعه و تحقیق در حوزه ادیان و مذاهب، به‌ویژه ادیان ابراهیمی (مسیحیت، یهودیت و اسلام) گذاشته است. سلیمانی هم‌اکنون عضو هیات علمی گروه ادیان ابراهیمی دانشگاه ادیان و مذاهب اسلامی است. تخصص دکتر سلیمانی یهودیت است و کارنامه او تالیف و ترجمه آثاری را در این حوزه نشان می‌دهد. از آن جمله می‌توان کتاب «عدالت کیفری یهود» را نام برد که مجموع مقالاتی است درباره شریعت و حقوق یهود و همین طور ترجمه‌ای مشترک به نام «تعالیم کلیسای کاتولیک» که از مهمترین کتاب‌های فارسی درباره کلیسای کاتولیک به شمار می‌آید. سلیمانی در کنار تدریس در دانشگاه مسئولیت مرکز مطالعاتی «دفتر مطالعات ادیان و حقوق بشر» را نیز عهده‌دار است.
به مناسبت گزارش «لری کهلر» روزنامه‌نگار یهودی آمریکایی تحت عنوان «خواندن تلمود در غیرمنتظره‌ترین جای ممکن» و نیز آغاز سال نو عبری 5766 (روش هشانا) گفت‌وگویی با این استاد دانشگاه انجام داده‌ایم.
آقای سلیمانی سابقه فعالیت‌های مطالعاتی قم چگونه است و چه مراکزی در این زمینه فعال هستند؟
متمرکز‌ترین مجموعه‌ای که در قم کار مطالعاتی ادیان انجام می‌دهد، «دانشگاه ادیان و مذاهب» است که ابتدا تحت عنوان «مرکز مطالعات و تحقیقات ادیان» در سال 1375 پایه‌گذاری شد. به بیان دیگر، دانشگاه ادیان و مذاهب در ابتدا مرکز آموزشی نبود بلکه مرکزی تحقیقاتی بود و بدون هیچ هدف سیاسی یا حتی هیچ هدف کلامی صرف، بنیان گذاشته شد. در حقیقت شعار این مرکز، گفت‌وگوی ادیان، همزیستی مسالمت‌آمیز، نزدیکی ادیان، و به‌اصطلاح، ساختن دنیای بهتر بود با شناخت ادیان و پیروان ادیان. از شعارهای اولیه مرکز این نبود که مثلا بخواهد تنها از آموزه‌های اسلامی دفاع بکند گرچه عملا نتیجه‌اش همین شد. ما در این سال‌ها به این رسیدیم که بهترین راه شناخت دین و دفاع از دین و ارزش‌های ما، شناخت درست از ادیان مذاهب و فرقه‌های دیگر است، بدون اینکه نیاز باشد مستقیما وارد حوزه نقد ادیان شویم، از سوی دیگر به هر حال دنیای امروز دنیایی متکثر است و گستره ارتباطات، جهانی کوچک را رقم زده است که ما مجبوریم با پیروان ادیان دیگر تعامل داشته باشیم و این تعامل با شناخت بهتر و دقیق‌تر صورت می‌گیرد.
به طور سنتی مطالعاتی که درباره ادیان در قدیم چه در حوزه و چه در بیرون از حوزه می‌شده، بیشتر با نگاه مدافعانه و از موضع کلامی بوده و شاید چندان اطلاعات دقیقی وجود نداشته است؛ یعنی اطلاعات در مورد ادیان درست و دقیق نبوده چون این شناخت بر اساس منابع خود آن ادیان یا منابع معتبر صورت نمی‌گرفته است. کاری که در این مرکز و دانشگاه انجام می‌شود، این است که با استناد به منابع معتبر و منابع خود ادیان و منابع دین‌پژوهان، ادیان را می‌شناسیم و معرفی می‌کنیم و از این نظر درصد خطای یافته‌ها بسیار کمتر و بر اساس شواهد معتبر است که موفق می‌شویم معرفی کاملی از ادیان را ارائه کنیم.
دانشگاه ادیان و مذاهب چه مقاطع تحصیلی را پوشش می‌دهد؟
دانشگاه ادیان و مذاهب فقط در سطح تحصیلات تکمیلی در مقطع کارشناسی ارشد و دکتری دانشجو تربیت می‌کند. دانشکده ادیان در رشته‌های ادیان ابراهیمی، ادیان غیرابراهیمی و دین‌شناسی فعالیت دارد. دانشکده مذاهب اسلامی نیز دارای رشته‌هایی در زمینه شیعه‌شناسی و شناخت دیگر مذاهب اسلامی است. به‌تازگی دانشکده‌های فلسفه و مطالعات زنان نیز ایجاد شده است که این دو دانشکده به دلیل نوپا بودن هنوز به طور کامل شکل نگرفته‌اند.
در رشته ادیان ابراهیمی چه زمینه‌هایی مورد مطالعه قرار می‌گیرد؟
تمرکز دانشگاه در رشته ادیان ابراهیمی بر یهودیت و مسیحیت است. درباره این دو دین، تاریخ و فرقه‌های آنها مطالعه و فلسفه، کلام، الهیات، اخلاق و عرفان آنها را مرور می‌کنیم، همچنین شریعت، آداب و آیین‌های ادیان ابراهیمی را مورد بررسی قرار می‌دهیم. همه اینها شناخت کاملی از این ادیان برای ما فراهم می‌آورد که برخلاف رشته ادیان و عرفان است که در سنوات گذشته مجموعاً در یک رشته و مقطع کارشناسی ارشد و دکترا در دانشگاه‌های دیگر تدریس می‌شده است. در دانشگاه ادیان مشخصا بر ادیان ابراهیمی به طور تخصصی نگاه شده است و یهودیت و مسیحیت به صورت جداگانه بررسی می‌شوند. البته مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی(ره) و برخی موسسات دیگر نیز در قم وجود دارند که در حوزه مطالعات ادیان فعالیت می‌کنند و دارای سوابقی مشخص در این زمینه نیز هستند.
دانش‌آموختگان دانشگاه ادیان در رشته‌های ادیان ابراهیمی پس از پایان آموزش مورد توجه چه بخش‌هایی هستند و آیا دانشجوی بورسیه از طرف سازمان‌های داخل کشور نیز دارید؟
بله، برخی دانشجویان دانشگاه ادیان از طرف سازمان‌های پژوهشی به منظور تربیت افراد متخصص، بورسیه تحصیلی دریافت می‌کنند. استادان تربیت‌شده ممکن است جذب مراکز آموزشی و پژوهشی شوند. بسیاری از آنها پژوهشگر می‌شوند و مطالعات خود را در حوزه ادیان ادامه می‌دهند. بسیاری از این دانشجویان هم اکنون در مراکزی دیگر مشغول به فعالیت‌های تحقیقاتی و یا آموزشی هستند.
آیا متون مورد استفاده در رشته ادیان ابراهیمی و به‌ویژه دین یهود، به زبان اصلی است و آیا در قم متخصص زبان عبری داریم؟
بعضی از استادان قدیمی ما که در قم ساکن بودند، خود مطالعات عبری را به شکل کاملی انجام داده‌اند. جناب استاد حسین توفیقی به نوعی پدر علم ادیان در قم است و به زبان عبری مسلط اما برای آموزش زبان عبری در کنار استادانی همچون استاد توفیقی، از انجمن کلیمیان ایران هم کمک گرفته شده و بعضی از استادان کلیمی ضمن حضور در دانشگاه، آموزش زبان عبری را عهده‌دار هستند.
«روش هشانا» چه جایگاهی در دین یهود دارد؟
«روش هَشانا» به معنی «سرِ سال» است. پیروان آیین یهود بر این باورند که جهان در روش هشانا یا نوروز عبری که برابر است با نخستین روز ماه تیشری، هشتمین ماه سال عبری و برابر با ماه سپتامبر میلادی و شهریور و مهرماه شمسی آفریده شده است. بر اساس اعتقادات پیروان این دین، در روش هشانای هر سال عملکرد یکساله انسان‌ها مورد بررسی ذات الهی قرار می‌گیرد و سرنوشت یک سال آینده آنها پس از 10 روز در «یوم کیپور» یا «روز بزرگ» تعیین می‌شود. علت متغیر بودن این روز در ماه‌های شهریور و مهر به تقویم عبری برمی‌گردد. مطابق تقویم عبری، امسال 5776 عبری است.
این تقویم از کجا منشأ می‌گیرد و چه ویژگی‌هایی دارد؟
منشا این تقویم و گاه شماری، هبوط انسان بر روی زمین است؛ یعنی در حقیقت از زمان خلقت انسان، این تقویم بنیان گذاشته شده است چرا که بر اساس کتاب مقدس عبری ــ تورات ــ تاریخ پیدایش انسان و تاریخ خلق انسان کاملاً قابل محاسبه است. تورات سن‌ها را بیان می‌کند؛ مثلا می‌گوید حضرت آدم 930 سال زندگی کرد؛ پسرش شیث چند سال زندگی کرد و همین‌طور تا حضرت موسی (ع) جلو می‌آید. این تقویم یهودی تلفیقی از تقویم شمسی و قمری است به این معنا که ماه‌های تقویم عبری ماه‌های قمری هستند یعنی مانند ماه‌های اسلامی 29 روز و 30 روزند. با این حال چون مبنای تقویم یهودی بر مبنای سال کشاورزی بنیان گذاشته شده و کشاورزی نقش مهمی در این تقویم دارد، اگر قرار بود تقویم قمری صرف بماند، ماه‌ها جابجا می‌شدند و برای اینکه این اتفاق نیفتد هر 3 سال یکبار، یک ماه سیزدهم به تقویم اضافه می‌کنند و چون سال قمری 10 روز از سال شمسی کوتاه‌تر است، سه سال آن 30 روز می‌شود و در سال سوم یک ماه سیزدهم اضافه می‌شود و این باعث می‌شود نوسان اعیاد و مراسمی که پیش‌بینی شده، بسیار کم و در همان حدود یک ماه باشد. لذا روش هشانا یا آغاز سال نو عبری هم معمولا در نیمه شهریور تا نیمه مهر قرار می‌گیرد.
مآخذ و منابع آیین‌های یهودی چیستند؟
آیین‌های یهودی تلفیقی از مناسبات دینی و ملی هستند زیرا بسیاری از اتفاق‌هایی که برای قوم یهود افتاده، به نوعی اتفاقات تاریخی و ملی هستند که ویژه این نژاد است؛ مثلاً خروج یهودیان از مصر یک اتفاق تاریخی است که به دلیل آن، هم عید و هم مراسم آیینی و نمازهای ویژه برگزار می‌شود. سال نو هم از این مستثنا نیست. در چند روزی که سال نو یهودی گرامی گذاشته می‌شود، مجموعه‌ای از جشن‌های ملی برگزار می‌شوند و در عین حال آمیختگی با مراسم عبادی و دینی هم در آن می‌توان دید. یعنی در حقیقت می‌توان گفت شبیه تلفیقی است از جشن‌های مذهبی اسلامی و جشن‌های عید نوروز.
مهمترین کتب منبع برای تدریس آیین یهود چه کتاب‌هایی هستند؟
اساس کار ما مطالعه کتاب مقدس است و سایر منابع معتبر یهود. متن مقدس عبری 39 کتاب دارد که در سه بخش تقسیم می‌شود. بخش اول شامل 5 کتاب است و تورات نام دارد. بخش دوم شامل 21 کتاب است و کتب انبیاء نامیده می‌شوند. بخش سوم بنام مکتوبات مقدس شناخته می‌شوند که شامل 13 کتاب است. اما کتاب مقدس عبری که همان عهد قدیم یهودیان را تشکیل می‌دهد، به اصطلاح تنها کتاب و تنها متن مقدس یهودیان نیست. یهودیان در کنار این کتاب یا در کنار این تورات، به یک کتاب و تورات و شریعت شفاهی هم باور دارند. البته این شریعت شفاهی یا تورات شفاهی بعدا در قالب کتابی به نام «تَلمود» مکتوب شد. در واقع به نظر یهودیان تلمود کتابی در خدمت تفسیر شریعت تورات است و از این نظر اهمیت بسیار زیادی پیدا می‌کند که حتی در عمل فراتر از تورات قرار می‌گیرد چون شان تفسیری دارد. لذا آنجایی که در ظاهر با متن تورات تضادی دارد، این تفسیر هست که مقدم می‌شود. از این نظر تلمود هم به عنوان منبع شریعت یهود بسیار دارای اهمیت است و طبیعتاً در نظام آموزشی ما نیز منشأ توجه است. در باب اهمیت تلمود برای تقریب به ذهن می‌توان گفت به مثابه احادیث و روایات ماست با این تفاوت که برای یهودیان حتی از روایات ما هم اهمیت بیشتری دارد.
چه دلیلی برای این همه اهمیت تلمود وجود دارد؟
اندیشه سنتی یهود در باب تلمود این است که آموزه‌های آن به زمان حضرت موسی (ع) برمی‌گردد، آن گونه که از حضرت موسی سینه به سینه و نسل به نسل منتقل شده و بعد به ربی‌ها یا حکیمان (عالمان یهود) رسیده و از طریق آنها در مدارسی که در فلسطین و بابل (عراق کنونی) وجود داشته، مورد بحث قرار گرفته و نهایتا در قرن پنجم میلادی مکتوب و تکمیل شده است. این منبع مجموعه‌ای عظیم و بسیار دارای اهمیت است.
نسخه چاپی تلمود چند جلد دارد و آیا ترجمه فارسی آن هم در دست است؟
این کتاب در چاپ‌های مختلف، دارای مجلدهای متفاوتی است که به طور سنتی گفته می‌شود 36 جلد دارد. اما مجموعه یا نسخه‌ای معروف از آن دارای 18 جلد است. از سوی دیگر ترجمه جدیدتری وجود دارد همراه با تفسیری از تلمود‌شناس معروف یهودی ــ «آدین اشتاین سالتز» ــ که بیش از صد جلد می‌شود و به انگلیسی ترجمه شده است. به‌تازگی نیز تلاش‌هایی برای ترجمه آنها به زبان عربی صورت گرفته است اما جز یکی دو کتاب گزارش‌گونه، متأسفانه هیچ ترجمه فارسی از این کتاب وجود ندارد.
آیا مجموعه دانشگاه ادیان و مذاهب اسلامی و به طور خاص، گروه ادیان ابراهیمی این دانشگاه برنامه‌ای برای ترجمه تلمود ندارد؟
ترجمه این کتاب کاری فنی و بسیار سخت است و جرات و جسارت زیادی می‌خواهد. البته همیشه در حد آرزو وجود داشته است که مجموعه ما روزی بتواند این کتاب را ترجمه کند، چون به‌نظر من این موضوع می‌تواند در فضای تحقیق و مطالعه ما اهمیت زیادی داشته باشد. یهودیت یک دین شریعت‌محور است، یعنی در یهودیت، شریعت و آموزه‌های فقهی نقش مهمی دارد. شاید در هیچ دینی شریعت و آموزه‌های فقهی به اندازه یهودیت اهمیت نداشته باشد. از این نظر اسلام دین دوم است ولی دین اول به دلیل اهمیت دادن به فقه، یهودیت است. همچنین متد و روش استخراج احکام فقهی و نوع نگاه آنها به احکام، در فضای جامعه علمی ما به‌ویژه حوزه علمیه ــ که دغدغه فقه دارد ــ بسیار می‌تواند مفید باشد. اگر این کتاب ترجمه می‌شد، به نظرم می‌توانست کتابی مهم برای مراجعات فقهی ما باشد، ولی هنوز این اتفاق نیفتاده است. البته این انتظار و امید وجود دارد که روزی این کتاب ترجمه شود. ولی چون این مجموعه‌ای است عظیم و مملو از اصطلاحات فنی و تخصصی، نزدیک شدن به آن برای ترجمه بسیار دشوار است. حتی گاهی فهم آن بسیار سخت است چون یک کتاب منظم مشخص که به دست یک یا چند نویسنده در یک گروه نوشته شده باشد، نیست، بلکه کتابی است که طی قرن‌ها به دست صدها نویسنده تالیف شده و در حقیقت ماحصل درس‌هایی بوده که این عالمان داشته‌اند و آنها را گردآوری کرده‌اند. تلمود به هیچ عنوان شکل یک کتاب آکادمیک را ندارد.
از خروجی گروه ادیان ابراهیمی و کتاب‌هایی که در این حوزه به عنوان منبع منتشر شده‌اند و نتایج پژوهش‌ها و مطالعات استادان این دانشگاه هستند، صحبت کنید؟
دانشگاه ادیان دو انتشارات دارد؛ یکی انتشارات رسمی خود دانشگاه، و دیگری نشر ادیان. بیش از 200 عنوان کتاب در این سال‌ها تألیف و ترجمه شده است. کتاب‌هایی از نویسندگان معتبر در حوزه ادیان مختلف ترجمه و همچنین آثاری بسیاری در دانشگاه به رشته تألیف درآمده‌اند. به عنوان مثال، کتاب «فرهنگ ادیان جهان» از جمله کتاب‌های معتبری است که به دست دوستان ما ترجمه شده است. در کنار این، ما از سال 1376 فصلنامه‌ای تخصصی در حوزه ادیان و مذاهب داریم به نام «هفت آسمان» و فصلنامه «پژوهش‌های ادیانی» که جای خود را در میان محافل علمی باز کرده‌اند و همچنان به صورت منظم منتشر می‌شوند.
اگر امکان دارد به‌طور خاص اشاره‌ای کنید به سابقه مطالعات یهودشناسی در ایران و این که چرا باید یک مجله آمریکایی از خواندن کتاب تلمود در قم، به عنوان نامحتمل‌ترین جای ممکن نام ببرد و اظهار تعجب کند؟
این برمی‌گردد به نوع نگاه آنها و اطلاعاتی که در آن جامعه درباره ایران وجود دارد. بیشتر انتظار دارند ایران رفتار تهاجمی نسبت به ادیان داشته باشد، به‌ویژه از قم که مرکزیت جهان تشیع است. به همین دلیل باور این مسئله برای آنها سخت است که مجموعه‌ای در قم وجود دارد که با بی‌طرفی و با انصاف کامل مهمترین منابع شریعت یهودی را مطالعه می‌کند. لذا شاید شنیدن نام تلمود و مترجم آن در قم برایشان شگفت‌آور بوده است. با این وجود این کار حدود بیست سال است که انجام می‌گیرد. البته از سال‌ها قبل از آن هم به صورت پراکنده وجود داشته است. اما از سال 1375 این کار به صورت رسمی انجام می‌شود و بعضی کتاب‌ها و مقالات در حوزه تلمود از سال 1376 ــ یعنی همان سال‌های اولیه تشکیل حوزه ادیان ــ منتشر شده است. ما ده‌ها کتاب و مقاله نوشته، ترجمه و همچنین تدریس‌شده درباره تلمود داریم.
تا چه حد از شخصیت‌های علمی یهودی برای تدریس واحدهای مربوط به دین یهود استفاده می‌کنید؟
ما در دانشگاه واحدی داریم به نام «شریعت یهودی» که در این واحد احکام فقهی این دین بررسی می‌شود. جالب این‌جاست که ما از خود شخصیت‌های علمی یهودی دعوت می‌کنیم که این واحد را برای ما تدریس کنند. در بسیاری از سال‌ها که من خودم این درس را تدریس کرده‌ام، حداقل در چند جلسه از مهمترین شخصیت‌های یهودی ایران دعوت کرده‌ام که بعضی احکام عبادی و مسائل دیگر را آنها بگویند، تا دانشجویان ما از زبان متدین آن دین بشنوند. بعضی سال‌ها، کل واحد شریعت یهودی را آنها تدریس کرده‌اند، تا آن چیزی که دانشجوی ما می‌شنود و می‌فهمد، واقعا مقرون به صواب و درست باشد و احتمالاً ذهنیت‌ها و فرضیات ما در آن دخیل نباشد. این رویه از روزی که دانشگاه ادیان شکل گرفته، همواره وجود داشته است.
سه‌شنبه ۲۴ شهریور ۱۳۹۴ - ۱۰:۲۸
نظر شما