به گزارش خبرگزاری کتاب ایران (ایبنا)، شب شاهنامه نقالان عصر امروز با حضور ژاله آموزگار، سجاد آیدنلو، ابوالفضل خطیبی، نیکنام حسیني پور، محمدرضا شفیعی کدکنی و محمد محمدعلی برگزار شد. اجرای این مراسم به عهده علی دهباشی بود. در  این مراسم از مجموعه پنج جلدی «شاهنامه نقالان» که به تازگی از سوی انتشارات ققنوس راهی بازار کتاب شده است،‌ رونمایی شد.

در ابتدای مراسم زهره حسین‌زادگان نماینده انتشارات ققنوس از مراحل انتشار مجموعه شاهنامه نقالان صحبت کرد و گفت: قرارداد انتشار این مجموعه در سال 1380 بین جلیل دوست‌خواه و خانواده مرشد زریری منقعد شد که متاسفانه انتشار این کتاب در زمان حیات ایشان محقق نشد. در سال 1393 به لطف آقای ماکان و روزبه زهرایی این مجموعه به انتشارات ققنوس سپرده شد و در طول دو سال یک هیئت 14 نفره روی این مجموعه کار کردند. به لطف نوه مرحوم زریری کار به خوبی پیش رفت و توانستیم 3830 صفحه را در پنج جلد با لوح فشرده حاوی صدای گرم مرحوم زریری و ویدئویی از جلیل دوستخواه ویراستار مجموعه منتشر کنیم.

ژاله آموزگار در اين مراسم گفت: این مجموعه، داستان‌های پهلوی ایرانیان را در زنجیره‌ای از روایت‌های سینه به سینه و طوماری از نقالی‌های مرحوم وزیری از دوره کیومرث تا پایان دوران اسکندر در برمی‌گیرد. عنوان این کتاب را ویراستار برایش برگزیده و در انتها از آن به عنوان زریری‌نامه نام برده است.


ژاله آموزگار

در ادامه آموزگار از نقش نقالی در زندگی روزمره مردم صحبت کرد و گفت: مردم ساده‌دل در پایان روز سری به قهوه‌خانه‌هایی می‌زدند که در آن خبری از قهوه نبود. در آن محافل همه مهمان شاهنامه بودند،‌شاهنامه‌ای مردمی‌تر و مهمانانی پر از صفا. این محافل از سویی آمیزه‌ای از فرهنگ عامه و شاهنامه نیز بود. نقالان با آبروی فردوسی بر آبروی خود در میان جمع می‌افزودند و روایات شاهنامه را به میان مردم می‌بردند. شاهرخ مسکوب آن‌ها را خادمان بی نام و نشان شاهنامه می خواند. از سویی دیگر نقالان داستان‌های شاهنامه را با آموزه‌های دینی در هم می‌آمیختند و در نتیجه آن مخاطبان نزدیکی بیشتری با قهرمانان شاهنامه حس می کردند. تاریخچه نقالی به دوران صفویه می‌رسد.

وی افزود: سنت نقالی تاییدی است بر سنت دیرپای تاریخ شفاهی در سرزمین ما. نقالان داستان‌های عاشقانه و حماسی را به یاد داشتند و با نقل آن‌ها تاریخ روایی ما را شکل داده‌اند. در دوران مادها و پارس‌ها هم آموزگاران آموزه‌های خود را با روایت‌های تاریخی می‌آمیختند و از روایت‌های شفاهی کمک می‌گرفتند. حفظ سینه به سینه اوستا هم مربوط به تاریخ شفاهی است. پس از به کتابت درآمدن اوستا برتری گفتار به نوشتار در آن مشخص بود. سخن زنده شفاهی از آنچه مکتوب است، بسیار مهم‌تر است و کمال را باید در سخنان شفاهی جست و مصداق آن موبدهایی هستند که متون را از بر بوده‌اند. نقالان همیشه متکی به حافظه خود بودند و ذهن آن‌ها مانند رایانه پرظرفیتی بود که همه چیز را در خود داشت. افسوس که نقالی، این سنت قدیمی جای خود را به سریال‌های بی محتوا داده است که در آن‌ها همه چیز جز ایرانی بودن و فرهنگ وجود دارد.

در ادامه مراسم فیلمی از صحبت‌های جلیل دوست‌خواه ویراستار مجموعه شاهنامه نقالان پخش شد. دوست‌خواه از بازتاب‌های جهانی انتشار این کتاب خبر داد و شعف خود را از چاپ و انتشار این مجموعه اعلام کرد.


ابوالفضل خطیبی

سخنران بعدی مراسم ابوالفضل خطیبی بود. وی شعری در وصف ارزش شاهنامه از گلرخسار شاعره معروف تاجیکی خواند و گفت: آن‌چه از وطن مانده،‌ شاهنامه بوده است. اهانت به شاهنامه اهانت به وطن است. جلیل دوست‌خواه پنجاه سال برای ویراستاری این کتاب زحمت کشید و مرشد زریری هم 18 سال برای کتابت نقالی‌های این مجموعه تلاش کرد. به قول خود زریری او با سخنانش شنوندگان را تسخیر می‌کرد.

سپس خطیبی درباره شباهت‌های شاهنامه با تاریخ هرودت و داستان هراکل توضیحاتی داد. این شاهنامه‌پژوه در ادامه به تفاوت‌های شاهنامه با نقالی‌ها اشاره کرد و گفت: مثل «نوشدارو پس از مرگ سهراب» برگرفته از شاهنامه نیست و از روایات نقالان برآمده است و می‌بینیم که تا چه اندازه این روایات بر زندگی عادی و فرهنگ عامه تاثیرگذار بوده است.

در ادامه مراسم شب شاهنامه نقالان،‌ دو مرشد به نام‌های میرزاعلی و مرشد ناری به روی صحنه آمدند و به نقالی پرداختند. مرشد میرزا علی تنها هنرمند پرده‌خوان و نقالی است که دارای نشان درجه یک هنری، معادل دکتری است؛ او این نشان را به دلیل فعالیت در 4 رشته، کارگردانی، تعزیه، پرده‌خوانی و موسیقی دریافت کرده است.


مرشد میرزاعلی

آخرین سخنران مراسم،‌ سجاد آیدنلو،‌جوان‌ترین شاهنامه‌پژوه کشور بود. وی سخن خود را با ابیات اول شاهنامه فردوسی آغاز کردو در این لحظه دکتر شفیعی کدکنی وارد سالن شد که با استقبال گسترده حضار قرار گرفت.


محمدرضا شفیعی کدکنی

آیدنلو در ادامه گفت: سابقه نقالی به دوره صفویه بازمی‌گردد و کهن‌ترین طومارهای نقالی مربوط به دوره آخرین فرمانروای صفوی است. اما نقالی را در معنای موثق می‌توان تا نقل داستان‌های ملی هم عقب برد. گزارشی از فردوسی که به قلم خودش در ابتدای شاهنامه آورده شده هم موید این موضوع است. فردوسی از شاهنامه‌ای به نام شاهنامه ابومنصوری نام برده که شخصی آن را به سان نقالان امروزی روایت می‌کرده است.


سجاد آیدنلو

وی افزود: اغلب تلمیحات شعرای ادب فارسی مبتنی بر شاهنامه فردوسی است. از سده ششم به بعد به نام‌ها و داستان‌هایی اشاره شده که در روایت‌های نقالی و نه در شاهنامه یافت می‌شوند. یکی از آن‌ها همان نوشدارو پس از مرگ سهراب است که سخنرانان قبلی به آن اشاره نمودند. نقالی از متداول‌ترین سرگرمی‌های مردم ایران بوده است. در شب آخر اجرای نقالی که سهراب کشان نام داشت، سراسر قهوه‌خانه را سیاه می‌بستند و تعدادی برای وساطت نزد نقال میرفتند تا از کشتن سهراب و نقل آن شب منصرفش کنند و در کمال تعجب گاهی هم موفق می‌شدند. داستان‌های بسیاری از کشته شدن واقعی کسی که نقش سهراب را بازی می‌کرده وجود دارد و سینه به سینه نقل شده که احتمالا واقعیت دارد.


آیدنلو در ادامه از نفوذ اصطلاحات نقالی در فرهنگ و زبان مردم سخن گفت و توضیح داد: برای مثال اصطلاحی مانند هفت لشگر به معنای یک نوع خوراک به کار می رود که از زبان نقالی وارد زبان مردم شده است.
این شاهنامه پژوه در انتها از تفاوت‌های شاهنامه با طومار نقالان صحبت کرد و گفت: نقال‌ها عموما از حافظه نقل می کردند و ماخذ نقالان صرفا شاهنامه نیست. محتوای طومارهای نقالی در توالی از کیومرث تا اسکندر شبیه است اما در نقل جزئیاتش تفاوت دارد و از تخیل نقالان در آن دخل و تصرف صورت گرفته است. این مجموعه از معتبرترین طومارهای نقالی که بالغ بر 999 صفحه بوده، تهیه شده است و حاصل تلاش پنجاه ساله‌ جلیل دوست‌خواه است. دوست‌خواه کار ویراستاری و تصحیح این مجموعه را از سال 1343 آغاز کرد و صد افسوس که در زمان حیات مرشد عباس زریری توفیق انتشار نیافت.
وی در ادامه به تاثیر فرهنگ شیعی بر روایت نقالان پرداخت و گفت: این تاثیر به حدی بوده که در روایات نقالی از نبردی میان رستم و حضرت علی سخن رفته که طی آن رستم مسلمان و شیعه می‌شود!

آیدنلو در ادامه از رویکردهای ضعیف نسبت به نقالی انتقاد کرد و سخنانش را با خواندن شعری از شهریار در وصف کم‌رونقی نقالی پایان داد.


مرشد امیر صادقی

حسن ختام مراسم شب شاهنامه نقالان اجرا و نقالی مرشد امیرصادقی بود. صادقی حاضرین را با نقالی خود به وجد آورد و دقایق آخر مراسم ابیات ارزشمند شاهنامه بود که در سالن طنین می‌انداخت. سپس دو نقال کودک و نوجوان بخشی از نبرد گردآفرید و سهراب را به دو زبان انگلیسی و فارسی برای حضار اجرا کردند.
در انتهای مراسم از تمام نقالانی که در جمع حضور داشتند برای رونمایی مجموعه «شاهنامه نقالان» دعوت به عمل آمد و مراسم رونمایی از این مجموعه ارزشمند به پایان رسید.


نیکنام حسیني پور