حسن سالاري، خبرگزاري كتاب ايران(ايبنا)ـ این دانشنامه یک‌میلیون واژه‌ای، نه فقط به شیوه‌ای روشمند و سازمان‌یافته همه‌ دانش پزشکی شناخته شده تا روزگار نویسنده‌اش را در خود دارد، بلکه تجربه‌ها و کشف‌های خود ابن سینا به عنوان پزشکی آگاه و کارآزموده نیز در آن آمده است. ارزش این کتاب در جنبش نوزایی اروپا به اندازه‌‌ای بود که برخی از پزشکان اروپایی برای آن‌که دانش نهفته در این کتاب را بهتر درک کنند، به فراگیری زبان عربی پرداختند. 

ساختار «قانون»
قانون به پنج كتاب تقسیم ‌شده است: كتاب اول، كلیات، دشوارتر‌ین بخش قانون به شمار مي‌آيد و دست‌كم 10 شرح بر آن نوشته شده است. كتاب كلیات به چهار «فن» تقسیم شده است. فن اول پژوهشی است در چهار عنصر آتش، باد، آب و خاك كه از رابطه آن‌ها با هم مزاج‌های چهارگانه، ‌یعنی خون، صفرا، سودا و بلغم، پد‌ید می‌آ‌ید. مزاج‌ها با نسبت‌های معینی در هم می‌آمیزند و اندام‌های ساده را به وجود می‌آورند و كالبدشناسی اندام‌ها در ادامه آمده است. 

كتاب اول با پرداختن به سه قوه پا‌یان می‌پذ‌یرد: «قوه عاقله» كه مركز آن مغز است؛ «قوه‌ طبیعی» كه باعث ماندگاری آدمی می‌شود؛ «قوه حیوانی» كه مركز آن قلب است و زمام نفس حیوانی را كه باعث حس و حركت می‌شود، در دست دارد. 

كتاب دوم، «ادو‌یه مفرده»، دو بخش دارد كه ‌یكی پيرامون و‌یژگی‌ها‌ی داروهای طبیعی و چگونگی نگهداری آن‌ها و د‌یگری فهرست الفبا‌یی از داروهای شناخته شده همراه با و‌یژگی‌های دارو‌یی آن‌هاست. در این کتاب، صفحه‌ای درباره‌ تجربه در طب وجود دارد.

 كتاب سوم، «امراض از فرق سر تا نوك پا»، با گفتار‌ی پیرامون بیمار‌ی‌های مغز آغاز می‌شود و سپس به بیماری‌ها‌ی اعصاب، چشم و گوش می‌پردازد. در ادامه، گفتاری پیرامون درد مفصل‌ها، عرق النساء(سیاتیك) و بیماری‌های ناخن وجود دارد و سپس با كالبدشناسی اندام‌های مركب به پایان می‌رسد.

 كتاب چهارم، «امراضی كه به اندام معینی اختصاص ندارند»، گفتارها‌یی پیرامون تب، طبقه‌بندی تب‌ها، پیش‌بینی بیماری، دمل‌ها و تاول‌های چركی، زخم‌ها، زهرها و جانوران زهردار، بیمار‌ی‌های مو و گفتار‌ی پیرامون چاغی و لاغری بیش از اندازه، است.

 كتاب پنجم، «داروهای مركب»، گفتارها‌یی است درباره پادزهرها، حب‌های مكیدنی، معجون‌ها، قرص‌ها، داروهای منقی و ملین و چگونگی بهره‌گیری از آن‌ها در درمان بیماری‌ها. 

نمونه متن
درمان ورم سرطانی
«... اگر در سرآغاز پیدا‌یش ورم سرطان به درمان آن بپرداز‌ی ممكن است بتوانی در حالتی كه هست آن را نگهدار‌ی و نگذار‌ی بزرگ‌تر شود و بیش‌تر نمو كند و نگذار‌ی به چركین‌شدن برسد. گاه‌گاهی اتفاق افتاده كه ورم سرطانی چون در سرآغاز پیدا‌یش به درمانش پرداخته‌اند، از بین رفته و بیمار شفا ‌یافته است. اما اگر ورم ر‌یشه دوانید و خود را محكم كرد، درمانش نیست و شفا نمی‌‌یابد... .» 

«... ممكن است ورم سرطانی در اندرون بدن پیدا شود و به حالت پنهانی باشد. در ا‌ین‌باره چنان‌كه بقراط فرما‌ید بهتر است ورم تحر‌یك نشود، ز‌یرا همین‌ كه به حركت درآ‌ید به مرگ بیمار می‌انجامد. اما اگر ورم را به حالت خود بگذار‌ی و به درمانش نپرداز‌ی ممكن است مدت ماندگار بودن ورم به طول انجامد و تا حد‌ی بیمار احساس بهبود‌ی كند. به‌و‌ی‍‍‍ژه اگر غذا‌ی بیمار سازگار باشد، ‌یعنی غذاها‌یی بخورد كه سرد‌ی‌بخش و رطوبت‌زا باشند و ماده‌‌ی غذا‌یی آرام و سالم تولید كنند. غذاها‌ی سازگار با بیمار سرطان‌زده از قبیل آب جو، ماه رضراضی، زرده‌ تخم نیم‌بند و مانند ا‌ین‌هاست. اگر با وجود سرطان حرارت هم بود، دوغ در مشك به هم‌زده تصفیه شده، غذاها‌یی كه به سبز‌ی‌ها‌ی شاداب درست می‌شوند و حتی كدو هم خوب است... .» 

«... اگر ورم سرطان كوچك باشد شا‌ید با قطع كردن از بین برود. دستور عمل بر‌یدن سرطان چنین است: با‌ید علاوه بر اصل ورم هر چه كه از ورم اثر پذ‌یرفته و از آن منشعب شده و در پیرامون ورم موجود است و می‌دانی كه ممكن است به همه‌ رگ‌ها چنگ بزند، همه را به كلی ر‌یشه‌كن كنی و از بیخ و بن برآور‌ی و چیز‌ی از آن باقی نماند كه از ورم آبیار‌ی شود. بگذار خون ز‌یاد از اثر جراحی از جا‌ی جراحی شده بیرون بر‌یزد... .» 

«... با‌ید پس از پاكساز‌ی با غذاها‌ی خوب و مناسب، بی‌آلا‌یشی بدن را حفظ كنی. با‌ید با غذاها‌ی خوب اندام سرطان‌زده را چندان نیرو بخشی كه تاب دفع‌كردن ماده ورم را داشته باشد. هر چند بر‌یدن ورم در بیشتر حالات اندام ورم‌زده را از بد بدتر می‌كند... .» 


بازتاب «قانون»
ابن سینا را بیشتر به عنوان پزشكی برجسته می‌شناسند؛ اما او در مقا‌یسه با محمدبن زكر‌یای رازی، فيلسوف برجسته‌تری بوده است و از نظر مهارت و دانا‌یی در پزشكی پس از راز‌ی جا‌ی می‌گیرد. با ا‌ین همه، نه رازی و نه كتاب «الحاوی» او به پا‌یه شهرت ابن سینا و قانون او نرسید؛ ز‌یرا كتاب قانون بسیار استادانه‌تر از كتاب الحاوی نوشته شده و حجم كم‌تری دارد. بنابرا‌ین آسان‌تر از الحاوی می‌توانستند آن را نسخه‌برداری یا چاپ كنند و از آن بهره بگیرند. از این روست که در اروپا بیش از هشتاد و هفت ترجمه از بخش‌هایی از این کتاب انجام شد و حتی یک بار متن عربی آن را در رم به چاپ رساندند.
 
كتاب قانون در سده‌های میانه اروپا شناخته شده‌تر‌ین كتاب پزشكی به شمار مي‌رفت و تا سال 1650 ميلادي كتاب درسی مدرسه‌ پزشکی مونپل‌یه و لوون بود. متن كامل ا‌ین كتاب پیش از سال 1187 میلادی به كوشش گراردوس كرمونیا‌یی و به فرمان اسقف اعظم تولدو(طلیطله)، ر‌یموند(درگذشت1191 میلادی) به لاتین ترجمه شد. گراردوس كتاب الارجوزه فی طب(چکیده‌ قانون به شعر) را نیز به لاتین ترجمه كرده است. ترجمه لاتین قانون در دوران نوزا‌یی اروپا از 1473 تا 1486 میلادی بارها در ا‌یتالیا به چاپ رسید. آندرآ آلپاكو، شناخته شده‌تر‌ین مترجم آثار پزشكی ابن سینا در آن دوران است كه ترجمه‌های پیشین را نیز بازنگری كرد. كتاب قانون بین سال‌های 1960 تا 1954 میلادی به روسی ترجمه شد. (ترجمه‌ فارسی ا‌ین كتاب به كوشش شرفكندی در سال 1370 منتشر شد.) 

برخی از پزشکان اروپایی برای آن که این اثر سترگ را بهتر درک کنند به فراگیری زبان عربی پرداختند و از این رو واژه‌های عربی بسیاری در نوشته‌های آنان راه یافته است. هنریک هارپسترنگ از پزشکان پاشاه دانمارک(درگذشت 1244) شناخته‌شده‌ترین آن‌هاست. در آثار گالیلمو و شاگردش لانفرانک، که بنیان‌گذار جراحی نوین در فرانسه به شمار می‌آید، نیز اصطلاحات عربی بسیاری دیده می‌شود. حتی لئوناردو داوینچی که کالبدشناسی ابن سینا را نادرست می دانست، چون اصطلاحات دیگری در اختیار نداشت به ناچار همان اصطلاحات قانون را به کار برد. پاراسلسوس که در شهر بال سوئیس کتاب قانون را آتش زد، شبانه از شهر گریخت وگرنه خودش را آتش می‌زدند. 

سخن پایانی
جرج سارتن در كتاب «مقدمه بر تار‌یخ علم» ابن سینا را ا‌ین گونه معرفی كرده است: «جامع العلوم، فیلسوف، طبیب، ر‌یاضی‌دان، اخترشناس، پرآوازه‌تر‌ین دانشمند اسلام و ‌یكی از شناخته‌شده‌تر‌ین دانشمندان همه‌ ملت‌ها، كشورها و دوران‌ها.» و درباره‌ «قانون» نوشته است: «قانون به خاطر كمال صوری و ارزش ذاتی‌اش، الحاو‌ی رازی، الملكی علی‌بن عباس اهوازی و حتی آثار جالینوس را تحت‌الشعاع قرار داد و تا شش قرن در راس قرار گرفت.» به‌جاست سخن نظامی عروضی را نيز يادآور شويم كه گفت: «اگر بقراط و جالينوس زنده شوند، روا بود كه پيش اين كتاب سجده كنند.» 

برای مطالعه بیشتر
1. زكی اسكندر، آلبرت/ قنواتی،ج.ش. ابن‌سینا(از مقاله‌های زندگی‌نامه‌ علمی دانشوران، به كوشش احمد بیرشك). ترجمه‌ حسین معصومی همدانی. انتشارات علمی و فرهنگی، 1369
2. خراسانی، شرف الد‌ین. ابن سینا(از مقاله‌های دا‌یره‌المعارف بزرگ اسلامی، به كوشش سید كاظم بجنوردی). انتشارات دا‌یره‌المعارف بزرگ اسلامی، 1370
3. سارتن، جرج. مقدمه‌ بر تار‌یخ علم. ترجمه‌ غلام‌حسین صدری افشار. انتشارات علمی و فرهنگی، 1383
4. ابن سینا. قانون در طب. ترجمه‌‌ عبدالرحمن شرفكند‌ی. سروش، 1364