خبرگزاري كتاب ايران(ايبنا) ـ گردآوري اطلاعات و نگارش چنين اثر گسترده‌اي به دست نويسنده‌اي كه درگيري‌هاي سياسي و نظامي نيز داشته است، نشان‌دهنده‌ پشتكار و شب‌زنده‌داري‌هاي فراوان است كه فقط در افرادي ديده مي‌شود كه زندگي را به معني بيدار بودن مي‌دانند. 

پليني كيست؟
پليني در شهر "كوموم" در شمال ايتاليا به دنيا آمد و در رم آموزش‌هاي نخستين و سپس آموزش نظامي ديد و به ارتش روم پيوست. پس از شركت در چند جنگ، به رم بازگشت و به آموختن حقوق پرداخت. به چند مقام نظامي و اداري دست يافت و چندي نيز والي سوريه بود. مي‌گويند هنگامي كه آتشفشان كوه "وزو" فوران كرد براي ياري مردم به آنجا نزديك شد و در اين راه جان باخت.
 
پليني از دوران آموزش‌هاي نخستين به دانش و معرفت علاقه پيدا كرد و زير نظر آنتونيوس كاستور، بزرگ‌ترين گياه‌شناس آن دوران، آموزش ديده بود. از اين رو، به هنگام سفرهاي نظامي كه داشت كوشيد اطلاعات زيادي درباره‌ جغرافيا و مواد طبيعي سرزمين‌هايي كه به آنجا پا مي‌گذاشت گردآوري كند و از نوشته‌هاي پيشينيان نيز بهره‌مند شود. با وجود اين، اثر او با مطالب نادرست و خرافات بسيار نيز آميخته است. 

خواهرزاده‌ پليني(مشهور به پليني كهين) كه پس از مرگ پليني مهين(بزرگ) به سامان‌دادن و ويرايش آثار او پرداخت، درباره‌ پدرخوانده و استاد خود مي‌گويد: "او مردي پركار بود، بسيار كم مي‌خوابيد و ساعت‌هاي خواب را در شمار اوقات زندگاني به حساب نمي‌آورد. به گفته خود او، زندگي به معناي بيدار بودن است. همچنين، هر ساعتي را كه به كاري غير از آموزش صرف شود، از دست رفته مي‌شمرد. در پايان زندگي، 160 دفتر يادداشت از خود به جاي گذاشت."
 
پليني در تاريخ طبيعي سخنان اخلاقي و انسان‌دوستانه نيز آورده و از فاصله‌ طبقاتي كه در امپراتوري روم وجود داشته، بسيار شكوه كرده است. از جمله در كتاب هجدهم از توانگري ياد مي‌كند كه بخشي زيادي از ثروت خود را در جنگ داخلي از دست داده؛ اما هنوز بيش از چهار هزار برده، بيش از سه هزار جفت گاو، بيش از دويست و پنجاه هزار جانور ديگر و مقدار زيادي پول نقد دارد. در جايي ديگر افسوس مي‌خورد "چه بسيار دست‌ها كه از كار مي‌افتد تا زيوري ظريف روي مفلي لطيف ساخته شود." همچنين، از چپاول مردمان خاورزمين شكوه‌ها دارد و اين سخنان چنان‌كه محمدعلي مولوي در دايره المعارف بزرگ اسلامي گفته است: "از يك فرمانده سپاه روم كه در كشورگشايي‌هاي يك ابرقدرت آن روزگار شركت داشته است، دلكش مي‌نمايد."( جلد سيزدم؛ ص 694) 

تاريخ طبيعت گوناگون
تاريخ طبيعي مجموعه‌اي از مطالب گوناگون در باره‌ طبيعت، پديده‌هاي طبيعي و موجودات گوناگوني است كه در آن وجود دارد. در مقدمه‌ اين اثر، از نو بودن اين كار در ادبيات روم مي‌گويد. همچنين، مي‌گويد كه در 36 جلد اين اثر بيش از 20 هزار موضوع را گنجانده و براي گردآوري اين حجم از اطلاعات از نوشته‌هاي بيش از 100 نويسنده بهره برده است. 

او فهرست مطالب همه‌ جلدها را در جلد نخست ذكر مي‌كند.
جلد دوم: كيهان‌شناسي و توصيف فيزيكي جهان
جلدهاي سوم تا ششم: جغرافيا و مردم‌شناسي
جلد هفتم: درباره‌ انسان و نوآوري‌ها انسان
جلد هشتم: درباره‌ جانوران خشكي‌
جلد نهم: درباره‌ جانوران آبزي
جلد دهم: درباره‌ پرندگان
جلد يازدهم: درباره‌ حشرات
جلدهاي دوازدهم تا نوزدهم: گياه‌شناسي و پرورش گياهان
جلدهاي بيستم تا بيست و هفتم: درباره‌ گياهان دارويي
جلدهاي بيست و هشتم تا سي و دوم: داروهايي با خاستگاه جانوري
جلدهاي سي و سوم تا سي و ششم: درباره‌ كاني‌ها و سنگ‌هاي جواهر 

در كتاب پليني ـ همانطور كه گفته شد ـ در كنار اطلاعات درست، مطالب نادرست و خرافي نيز بسيار است. محمدعلي مولوي در مقاله پليني به برخي از آنها اشاره كرده، مي‌نويسد: "پليني گرايش شديدي به نقل شگفتي‌ها دارد و البته گاه ناباوري خود را نسبت به اين شگفتي‌ها ابراز مي‌كند؛ اما در بيشتر موارد چنين مي‌نمايد كه خود نيز به آنچه نقل مي‌كند اعتقاد دارد: در اتيوپي سگي شاه قبيله‌اي بوده است و مردم قبيله فرمان‌هاي او را از حركات او درمي‌يافته‌اند ... در كتاب دهم نقل مي‌كند كه برخي پرندگان از توانايي آموزش فلسفه دارند و آنگاه حكايت غازي را مي‌آورد كه براي آموختن حكمت در پي لاكيدس حكيم به راه افتاده بود و هرگز او را ترك نمي‌كرد ... زردشت يگانه انساني بود كه در نخستين روز زندگي‌اش خنديد و مهراد بزرگ بيست و دو زبان مي‌دانسته و با همه‌ رعاياي خود بي‌ياري مترجم سخن مي‌گفته است."(همان) 

مولوي درباره‌ شيوه‌ كار پليني نوشته است: "وي از مآخذ اثر خود به تفصيل ياد كرده و اين ويژگي براي روزگار وي كم‌مانند است ... وي در مقدمه‌ كتاب خود نيز به كساني كه نوشته‌هاي ديگران را كلمه به كلمه، اما بدون ذكر ماخذ نقل مي‌كنند، حمله مي‌كند. از اين سخن نبايد نتيجه گرفت كه وي در همه‌ موارد، به‌درستي از مآخذ تاليف خود ياد كرده است. در حقيقت، ذكر مآخذ بيشتر در فهرست مطالب اثر، يعني در كتاب نخست صورت گرفته است."(همان، ص 692) 

دانشنامه تاريخ طبيعي از نخستين آثاري بود كه در دوره‌ نوزايي اروپا به چاپ رسيد(1469 در ونيز). چند خلاصه از آن پديد آمد و به زبان‌هاي آلماني، فرانسوي و انگليسي ترجمه شد. بخش‌هاي كاني‌ها و معادن اين كتاب بسيار مورد توجه بود و "جورج آگريكولا" در كتاب‌هاي كاني‌شناسي خود بسيار از آن ياد كرده است. سرانجام، توماس براون با انتشار كتابي با عنوان "اشتباهات پليني" در سال 1492 ميلادي، تا اندازه‌ زيادي از اعتبار تاريخ طبيعي كاست. با وجود اين، تاريخ طبيعي هنوز هم به عنوان كتاب مرجع براي تاريخ‌شناسان ارزشمند است.
 
ايران در تاريخ طبيعي
هنوز پژوهش كاملي درباره‌ آنچه پليني از ايران و دستاوردهاي تمدني ايرانيان در كتاب خود آورده، انجام نشده است. حتي در دانشنامه‌هايي كه در ايران نوشته شده نيز نويسندگان مدخل پليني توجه چنداني به اين موضوع نداشته‌ و فقط به معرفي پليني و اثرش پرداخته‌اند. با وجود اين، به برخي از چيزهايي كه به طور پراكنده در كتاب‌هاي ديگر به نقل از تاريخ طبيعي آمده است، اشاره مي‌شود. 

1. "كلمان هوار" در كتاب ايران و تمدن ايراني(اميركبير، چاپ چهارم، 1384) مي‌نويسد: "برخي گياهاني كه به آب و هواي اروپا خو گرفته‌اند و پرورش داده مي‌شوند، در اصل از ايران به اروپا آمده‌اند. پليني مي‌گويد يونجه را ايرانيان به هنگام لشكركشي داريوش اول به يونان و به قاره‌ اروپا آورده‌اند."(ص7) در ادامه از وارد شدن هلو، ياسمن و ياس كبود از ايران به اروپا مي‌گويد و مي‌نويسد كه نام گل رز از واژه‌ اوستايي "ورد" گرفته شده است. پليني نيز به هنگام توصيف عطرها مي‌گويد كه عطر رز پرمصرف‌ترين عطر روزگار اوست. 

2. "لارنس لاكهارت" در نگارش مقاله‌اي با عنوان "ايران در نظر مردم مغرب‌زمين" كه در كتاب ميراث ايران(علمي و فرهنگي، چاپ سوم 1384) هنگام پرداختن به شيوه‌ حكومت در دوره‌ اشكاني به تاريخ طبيعي اشاره مي‌كند و مي‌گويد كه پليني در كتاب ششم بخش بيست و پنج، توصيف درستي از مرو و كشور اشكاني آورده است. همچنين مي‌گويد: "پليني صفحاتي از كتاب تاريخ طبيعي خود را به گياهان اختصاص داده و از جمله گفته است، هلو به طوري كه اسم آن در زبان لاتين(Persicum) حكايت مي‌كند، اصلش از ايران بوده است."(ص403) 

3. "يوزف ويسهوفر" در كتاب ايران باستان(ققنوس، چاپ هفتم، 1384) توصيف‌هاي پليني از جغرافياي تاريخي آسيا را از جمله منابعي ياد مي‌كند كه براي بررسي تاريخ اشكانيان سودمند است و ايالت پارتيا، مسكن پارت‌ها، را اين گونه توصيف مي‌كند: "منطقه‌اي بود كه اشك شهر جديد خود دارا را در آنجا بنياد نهاد و نخستين آرامگاه افراد سلسله در آنجا قرار دارد و پليني مهين آن را حاصلخيز(يعني خودكفا) دانسته است." 

4. "ريچارد نلسون فراي" در كتاب تاريخ باستاني ايران(علمي و فرهنگي، چاپ دوم، 1382) يك ‌جا هنگام اشاره به شورش‌هايي كه پارسيان عليه سلوكيان انجام دادند و كشته شدن 3 هزار پارسي به دست سردار سلوكي به تاريخ طبيعي پليني اشاره مي‌كند كه در جلد ششم "از پيروزي نومنيوس فرماندار ميسن در زمان آنتيوكوس بر پارسيان در جنگ دريايي در تنگه‌ هرمز در نزديك كرمان" ياد كرده است(ص260). 

5. مهندس محمد زاوش در كتاب كاني‌شناسي در ايران قديم(پژوهشگاه علوم انساني و مطالعات فرهنگي، چاپ دوم، 1375) از كتاب پليني بسيار ياد كرده است. از جمله، در مقدمه‌ كتاب خود مي‌نويسد :" پليني در كتاب تاريخ طبيعي خود در چند جا از مواد معدني كه در ايران استخراج شده نام مي‌برد و در چند جا از زردشت ياد مي‌كند كه روشن نيست آيا همان زردشت پيغمبر است يا كسي ديگر."(ص نوزده) سپس فهرستي از مواد معدني ايران در كه كتاب پليني آمده به دست مي‌دهد و مي‌نويسد :"به اين ترتيب ملاحظه مي شود كه در دوره‌ پليني و پيش از آن معدن‌كاري ايران معروف و دامنه‌ آن وسيع بوده است."(ص بيست) 

6. نگار نادري در مقاله پلينيوس در دانشنامه جهان اسلام مي‌نويسد: "در تاريخ طبيعي پلينيوس اشارات بسياري به وضع طبيعي، برخي شاهان، موقعيت شهرها، و طوايف ايران يافته مي‌شود(براي مثال، بارها خليج فارس يا درياي فارس را با نام ذكر كرده است." (جلد پنجم،1379)
نمونه‌هايي كه در اين جا آمد نشان مي‌دهد كه تاريخ طبيعي پليني يكي از منابعي است كه به هنگام بررسي تاريخ باستاني ايران بايد مورد توجه باشد و چه شايسته است كه پژوهشگران ايراني بررسي كاملي در اين دانشنامه كهن داشته باشند.