به گزارش خبرگزاری کتاب ایران(ایبنا)، با توجه به اینکه سطح زمین در نتیجه تغییر فرآیندهای تاثیرگذار، دائما در حال تغییر بوده و از شکلی به شکلی دیگر درمی‌آید و همواره زیست انسان و عرصه‌های فعالیت وی را دچار خدشه می‌کند، نیازمند بررسی دقیق چگونگی تحولات آتی است تا بتواند چشم‌انداز آتی زیست انسان را در سطح زمین مشخص کند. استخراج معادن، تاثیر نیروهای زمین‌ساخت در ایجاد حرکات سطح زمین، رخداد زمین‌لغزش‌ها، تأثیر فرآیندهای آبی، بادی و یخچالی در وقوع فرسایش، ازجمله مواردی هستند که پایداری و ناپایداری را در سطح زمین مشخص کرده و عرصه‌‌های زیست انسان و فعالیتش را تحت‌تاثیر قرار می‌دهند. تاثیر انسان از طریق فعالیت‌های مختلف از یک‌سو و فرآیندهای طبیعی از سوی دیگر با تغییر در لیتوسفر زمین، رخداد ناپایداری تکتونیکی از طریق وقوع زلزله‌های متعدد، وقوع فرونشست‌ها و زمین‌لغزش‌ها، فرسایش حوضه‌های آبریز و انتقال مواد رسوبی از مهم‌ترین جنبه‌های تغییر چهره سطح زمین در مقیاس جهانی است که در کشور ما تأثیرات و چالش‌های زیادی را سبب شده است.
 
کتاب «چالش‌های محیط طبیعی» به‌طور مشترک از سوی مجتبی یمانی، احمد نوحه‌گر، مهران مقصودی، ابوالقاسم گورابی، سید کاظم علوی‌پناه و منوچهر فرج‌زاده؛ اعضای قطب علمی ژئومورفولوژی و توسعه پایدار دانشگاه تهران تدوین و به‌تازگی از سوی نشر انتخاب راهی بازار نشر شده است.
 
مجتبی یمانی؛ استادتمام دانشگاه تهران، رئیس انجمن ژئومورفولوژی ایران و مدیر قطب علمی ژئومورفولوژی و توسعه پایدار دانشگاه تهران که تالیف کتاب‌هایی همچون «نقشه‌های ژئومورفولوژی»، «مبانی نقشه‌خوانی» و «ژئومورفولوژی ساحلی شرق تنگه هرمز» را در کارنامه دارد،‌ در گفت‌وگو با خبرنگار ایبنا با محوریت کتاب «چالش‌های محیط طبیعی»، درباره مهم‌ترین مخاطرات طبیعی ایران، پیامدها و راهکارها، مباحثی را مطرح کرد.
 
چه ضرورتی منجر به تدوین کتاب «چالش‌های محیط طبیعی» شد؟
کشور ما با توجه به موقعیت جغرافیایی (کوهستان، کویر و کمربند زلزله) که در آن قرار گرفته، مخاطرات طبیعی خاص خود را داشته و در ردیف کشورهای در معرض خطر قرار دارد. چهار دسته اصلی مخاطرات به ترتیب براساس بیشترین میزان فراگیری، آسیب‌ها و خسارت‌ها عبارتند از: زلزله، سیل، حرکات دامنه‌ای و فرونشست‌ها و ریزگردها. البته تعداد دیگری از مخاطرات نیز وجود دارد، اما عوامل ذکر شده دارای بیشترین خسارات مالی و جانی هستند. این کتاب با توجه به اولویت‌های پژوهشی و مرجعیت علمی انجمنِ ژئومورفولوژی و توسعه پایدار تدوین شده است. در کتاب حاضر، هم دیدگاه‌های نظری و هم بحث‌های کاربردی و دستورالعمل‌ها پیرامون این چهار موضوع اصلی در قالب هشت فصل «مقدمه‌ای بر شالوده مطالعات محیط طبیعی و چشم‌انداز کشور»، «بحران آب در کشور»، «بحران خاک در کشور»، «مخاطره زمین‌لغزش‌ها»، «چالش فرونشست»، «مخاطره زمین‌لرزه»، «مخاطره سیلاب» و «روش‌های پژوهش در چالش‌های مطالعات محیطی» مطرح می‌شود.
 
با توجه به اطلاعات و داده‌های موجود می‌دانیم که کشور ما در ردیف کشورهای در معرض خطر دنیاست. ولی با وجود این ، باز هم زلزله‌ای 6 ریشتری یا بارشی شدید، خسارات مالی و جانی بسیاری برجای می‌‌‌گذارد. علت اصلی این موضوع را در چه عواملی می‌دانید؟‌
زلزله‌ای با شدت 6 ریشتر ممکن است در کشوری مانند ژاپن دو مصدوم یا کشته آن هم به دلایلی ساده و جزئی داشته باشد، ولی در ایران ممکن است تلفات آن تا 25 هزار نفر هم برسد؛ درحالی‌که امروزه هم نقشه‌های زمین‌شناسی را در اختیار داریم و هم آگاهیم که کشور ما روی کمربند زلزله واقع شده است. می‌توان طوری برنامه‌ریزی و سیاستگذاری کرد که حتی زلزله هشت ریشتری هم کمترین خسارات را درپی داشته باشد. به‌نظر می‌رسد که مشکل اصلی در زمینه ساخت‌وسازها و رعایت نکردن استاندارد و ضعف در قوانین نظارتی است. متأسفانه همگام با کنترل جمعیت و توسعه شهرها، به ساخت‌وسازها توجه نشده است. در شهر تهران، محل گسل‌ها کاملا مشخص بوده و ایستگاه شتاب‌نگاری هم داریم که مشخص می‌کند گسل‌ها در کدام نقاط فعال‌تر است، لذا باید روی ساخت وسازها نظارت جدی صورت گیرد. البته اقداماتی در دستور کار قرار گرفته، از جمله اینکه شهرداری برای مجوز ساخت ساختمان‌های بلند، ارائه نقشه ژئوتکنیک را ملزم دانسته است. امروزه در بیشتر شهرهای بزرگ، این موضوع لحاظ می‌شود، ولی در شهرهای کوچک و مناطق روستایی کمرنگ است.
درباره مسأله سیل که بهار امسال نیز بخش وسیعی از مناطق  شمال، غرب و جنوب غرب کشور را درگیر کرد و خسارات مالی و انسانی بسیاری نیز به بار آورد، مشکل از کجا ناشی می‌شود؟
درباره موضوع سیل، مشکل اصلی از آنجا آغاز شد که زمین‌های اطراف رودخانه‌ها ارزش زیادی پیدا کرد و حریم رودخانه‌ها رعایت نشد و نظارت جدی و قانونی نیز بر ساخت‌وسازها صورت نگرفت. به‌طور مثال در شهر پُل‌دختر که در سیل امسال نیز بسیار خسارت دید، حدود 70 درصد اراضی در حریم رودخانه‌هاست. در بسیاری از شهرها و ازجمله تهران نیز این مشکل وجود دارد. سال 1364 سیل در دربند و گلابدره، خسارات فراوانی برجای گذاشت و امروز برای محدوده جاجرود و رودخانه کن مخاطره احساس می‌شود.
 
همانطور که در کتاب نیز مطرح شده، یکی از مشکلات اساسی که در شهرها با آن روبه‌رو هستیم، مربوط به ساخت‌وسازهای گذشته در حریم رودخانه‌هاست که تخریب آن‌ها با مشکلات زیادی مواجه است. همچنین برای رعایت حریم رودخانه باید بستر رودخانه‌ را وسیع درنظر گرفت تا در دوره‌های 10 تا 200 ساله‌ای که پیش‌بینی می‌شود، آمادگی لازم برای مقابله با خطر وجود داشته باشد. البته گسترش بستر و حریم رودخانه‌ها ساختار شهری را دچار مشکل می‌کند، ولی برای این مسأله نیز راهکارهایی مانند ساخت بوستان‌ها وجود دارد.
 
در زمینه موارد مطرح شده چه اقدامات قانونی و نظارتی صورت گرفته و یا لزوم تدوین و اجرای چه قوانین الزام‌آوری احساس می‌شود؟
از سال گذشته بنیاد مسکن، پروژه‌ای را در دستور کار قرار داده که در راستای آن در طرح ساماندهی روستایی کشور، درباره مخاطرات مطرح شده در چهار موضوع اصلی، سیاستگذاری صورت گرفت. می‌توان این استانداردها را به سازمان‌های اجرایی و موسسات پژوهشی ارائه کرد تا مورد بررسی قرار گیرد و به مرحله اجرا برسد. مجریان هم می‌توانند با همکاری دهداری‌ها، بخشداری‌ها، فرمانداری‌ها، شهرداری‌ها و استانداری‌ها این استانداردها و قوانین را عملیاتی کنند. این موضوع باید در سطح کشور فراگیر و مسئولان نیز موظف به اجرای آن شوند. اما متأسفانه بحث نظارت بر قوانین در کشور، چندان قوی و جدی نیست.
 
با توجه به نوسانات آب دریای خزر، چند دهه قبل حریمی برای آن معین شد تا ساخت‌وسازی در حریم دریا صورت نگیرد، ولی نظارت جدی صورت نگرفت و خاطیان به روش‌های مختلف قانون را دور زدند. متأسفانه در تصمیمات درازمدت محیط زیستی، ثبات وجود ندارد که ازجمله موارد آن، موضوع رعایت حریم بستر رودخانه‌ها و دریای خزر است. حتی وقتی در منطقه‌ای کوهستانی جاده‌ای ساخته می‌شود، تعادل دامنه بهم می‌ریزد که با استاندارد‌ها و بحث‌های محیط زیستی سازگار نیست. در آینده با از بین رفتن پوشش گیاهی و تغییرات درون‌گرایی، مخاطرات محیط زیستی به‌وجود خواهد آمد.
یکی دیگر از چالش‌ها و مخاطرات اصلی مطرح شده در کتاب، زمین‌لغزش است. درباره علل ایجاد این پدیده‌ و عواملی که آن‌ را تشدید می‌کند، توضیح دهید.
زمین‌لرزه ازجمله عوامل تشدیدکننده لغزش‌های زمین است. به‌عنوان مثال به دنبال زلزله رودبار و منجیل، صدها زمین‌لغزش در دامنه‌ها رخ داد. البته بخش زیادی از علل ایجاد این پدیده به ساخت‌وسازها مربوط می‌شود. در سیل امسال نیز، بارش شدید باعث ایجاد صدها لغزش در دامنه‌ها شد. ساخت‌وسازهایی که به‌ویژه در دامنه کوه‌ها انجام شده، باعث کم شدن اصطکاک بین زمین و لایه‌های پایینی می‌شود که مشکلاتی را به دنبال دارد. معمولا در بارش‌ها و زمین‌لرزه‌ها، حرکات دامنه‌ای را زیاد مشاهده می‌کنیم. خَزِش و سیلاب گِل‌ولای، از دیگر چالش‌‌های طبیعی است. البته خَزِش کندتر صورت می‌گیرد و بیشتر باعث ترک‌خوردگی در دیوارها و سقف خانه‌ها می‌شود. پدیده سیلاب گِل‌ولای را نیز کمتر در ایران مشاهده می‌کنیم. معمولا وقتی آتشفشانی فعال می‌شود، توده‌های انباشته خاکستر آتشفشانی بعد از بارندگی به‌صورت یک رودخانه خروشان گِل‌ولای با سرعت و قدرت به حرکت درمی‌آید. این پدیده در مقیاس پایین‌تر در ایران دیده می‌شود.
 
از دیگر مخاطرات طبیعی مطرح شده در کتاب، موضوع گردوغبار است که در سال‌های اخیر مناطقی از کشور به‌ویژه منطقه جنوب ایران را با مشکلات بسیاری مواجه کرده است.
در بحث گردوغبار، دلایل متعددی وجود دارد که تغییرات اقلیمی و فعالیت‌های انسانی مهم‌ترین آن‌هاست. مثلا در منطقه خوزستان، فعالیت‌های اکتشاف نفت و گاز، باعث خشک شدن دشت‌ها شد که در نتیجه سطح خاک ناپایدار و سست شده و با کوچکترین جریان باد، ذرات رُس از زمین بلند می‌شود. از بین بردن پوشش گیاهی در سطح دشت‌ها به‌ویژه در مناطق خشک، از عوامل تشدیدکننده است. کاهش میزان بارش، منجر به افزایش دوره‌های خشکی می‌شود که در نتیجه آن پوشش گیاهی دچار کاهش و زمینه برای رُفت‌وروب باد افزایش پیدا می‌کند. چرای دام‌ها در دشت‌های مناطق خشک و تردد بی‌رویه ماشین‌ها، ساختار خاک را از حالت طبیعی خارج و سست کرده است. روی محدوده مناطق خشک کشور باید کنترل بیشتری اِعمال شود. چندی پیش سفری به منطقه جازموریان داشتم، متأسفانه در این محدوده حتی یک متر زمین پیدا نمی‌شود که رد چرخ‌های ماشین‌های قاچاقچیان در آن دیده نشود. پوشش گیاهی و بافت خاک این منطقه در حال نابودی است که مشکلات فراوانی را درپی خواهد داشت.
 
بخشی از مشکلات ریزگردها در کشور نیز فرامرزی بوده و از کشورهای همسایه و منطقه همچون عراق و عربستان و پاکستان و افغانستان نشأت می‌گیرد.   
به‌عنوان جمع‌بندی مباحث مطرح شده، چگونه می‌توان از تخریب بیشتر محیط زیست جلوگیری کرد و خسارات ناشی از مخاطرات طبیعی را به حداقل رساند؟

کشور ما در عرض جغرافیایی 30درجه قرار دارد. با توجه به تغییرات اقلیمی که در پیش‌داریم، شدت و مدت بارش‌ها نیز تغییر پیدا خواهد کرد که در نتیجه آن بارندگی‌ها رگباری و کوتاه‌مدت، ولی خسارت‌بار خواهد بود. تاکید می‌کنم که در بحث مخاطرات طبیعی، به‌ویژه در بحث زمین‌شناسی، صدور مجوز‌های ساخت‌وساز (به‌ویژه در دامنه‌ها و حریم رودخانه‌ها)، گسترش بستر رودخانه‌ها و موضوع ریزگردها، باید نگاه درازمدت داشته باشیم. در این زمینه، تأکید و توجه بر دو اصل ضروری است: 1- تعریف استانداردها با نگاه درازمدت 2- تقویت سیستم نظارتی بر قوانین و استانداردهای تدوین شده.