به گزارش خبرگزاری کتاب ایران(ایبنا)، ارمنستان در درازنای تاریخ یک پادشاهی توانگر با فرهنگی پرمایه بود که در برهه‌ای از زمان همه سرزمین‌های میان دریای سیاه و خزر را در بر می‌گرفت. ارمنستان مدت‌های زیادی جزیی از ایران بوده و فرهنگ آن از ایران تاثیر بسیاری پذیرفته است. پس از سرنگونی پادشاهی ارمنستان در سال ۴۲۸ میلادی، این منطقه از نو بخشی از ایران شد. در دورانی از حکومت ایران، بخش مرکزی ارمنستان کنونی جزیی از خانات ایروان بود.

در دوران صفویه ارمنستان شاهد رقابت و جنگ‌های دو امپراتوری صفویه و عثمانی بود و ایروان چندین بار به تصرف قوای عثمانی درآمد. بر اساس پیمان زهاب در سال ۱۶۳۹ میلادی ارمنستان شرقی که شامل ایروان هم می‌شد تحت نفوذ صفویه و ارمنستان غربی (مناطق شمال شرقی ترکیه امروزی به مرکزیت شهرهای ارزروم، سیواس و وان) تحت تصرف عثمانی در آمد. در جنگ‌های ایران قاجاری و روسیه تزاری بر سر قفقاز منطقه سیونیک واقع در جنوب ارمنستان کنونی به تصرف روسیه درآمد و بر اساس پیمان گلستان ایران ادعای خود در باب گرجستان که بخش شمالی ارمنستان فعلی را در اختیار داشت، پس گرفت.

از بهار سال 1918 م. تا زمستان 1920 م، مردم ارمنستان به مدت دوسال‌ونیم، تلاش مجدانه‌ای در جهت برپایی حکومتی مستقل مبذول داشتند. این حکومت نخستین موجودیت سیاسی آنان پس از گذشت پانصد سال به شمار می‌آمد و مشکلات بسیار و حل‌نشدنی بر سر راهش قرار داشت؛ اما این ملت که مشقات بی‌سابقه سال‌های 1915-1916 را متحمل شده بود، سخت کوشید تا به موفقیتی همگانی دست یابد. اگرچه ارمنی‌ها کاملا نامنتظر به استقلال رسیده بودند، اما دیری نپایید که دریافتند عامل اساسی صیانت ذات و تجدید حیاتشان همین استقلال است.

اکنون با گذشت نیم قرن آشکار شده است که آن لحظه تاریخی برای دستیابی ارمنی‌ها به استقلال پایدار رویدادی بی‌موقع بوده است چراکه آن فرصت در مقایسه با ملل آسیا و آفریقا بسیار زود و در برابر تجربه مردم بالکان، بسیار دیر برای ارمنی‌ها پیش آمده بود. این واقعیت که نه ترکیه ناسیونالیست و نه اتحاد شوروی، ارمنستانی مستقل را در قلمرو رومانف و عثمانی سابق برنمی‌تابیدند و قوای متفق و ایالات متحده نیز در به ثمر رساندن برنامه‌ها و تعهدات‌شان با شکست مواجه شده بودند و ارمنی‌ها خود به تنهایی برای دفاع از کشور قلیل و ضعیف بودند، عواملی بود که منجر به از هم پاشیدن جمهوری ارمنستان شد. ماجرای آن جمهوری، تاریخ طولانی ملت ارمنی با مبارزه‌ای نابرابر و تراژیک نمود می‌یابد. مقاومت متهورانه دولت جدید در برابر بی‌عدالتی‌های شدید، حس همدردی همگان را برمی‌انگیزد.

کتاب «تاریخ جمهوری ارمنستان» در سه جلد تدوین شده است. جلد نخست در چهارده فصل تنظیم شده است. به سوی استقلال، نخستین گام‌ها، اساس درگیری، درگیری ارمنی-گرجی، نخستین زمستان، تلاش برای تصاحب قره‌باغ و زنگزور، الحاق قارص، پیشروی به نخجوان، ارمنستان در کنفرانس صلح، واکنش متفقین، دیپلماسی قفقاز و ارتش سفید، به سوی افق‌های بلشویک، در مناطق کوهستان آناتولی و به سوی دومین سال از جمله فصل‌های این بخش را دربرمی‌گیرد.

جلد دوم نیز در پانزده فصل گردآوری شده است. جمهوری پس از یک سال، اودیسه ایتالیایی، سراب بازگشت، قیام در تابستان، خروج نیروهای بریتانیا، روابط ارمنی ـ گرجی، روابط ارمنی ـ آذربایجانی، زنگزور و گوقتان، سیاست‌های حزبی، فعالیت‌های دولت، چشم انتظار آمریکا، شکل‌گیری سیاست آمریکا، بازگشت متفقین به لندن، بحران روسیه و ماوراء قفقاز و به رسمیت شناختن بالفعل دربردارنده جلد دوم کتاب است.

جلد نخست آن ناظر به برپایی جمهوری و رویارویی آن با مشکلات پیاپی است، مشکلاتی از قبیل نیاز به تحکیم حکومت، مقاومت در برابر زمستان طاقت‌سوز، حل منازعات پیچیده و طاقت‌فرسای ارضی با گرجستان و آذربایجان و نیز جلب حمایت نیروهای متفقین و کنفرانس صلح پاریس. در نخستین سالگرد جمهوری، سرنوشت ارمنستان همچنان نابسامان و بی‌ثبات باقی ماند که این مساله عمدتا ناشی از عملکرد متضاد و سوءظن‌های متقابل بریتانیای کبیر، فرانسه، ایتالیا و ایالات متحده آمریکا بوده است. در این میان، جنبش مقاومت در ترکیه شکل گرفت و رژیم شوروی در روسیه تحکیم یافت.



جلد دوم این کتاب شامل نیمه 1919 م. تا میانه 1920 م. است (از زمان امضای پیمان صلح ورسای در ژوئن 1919 م.) که بر گسترش فعالیت‌های داخلی و خارجی ارمنستان و نفوذ فزاینده ترکیه ناسیونالیست، روسیه شوروی و گروه‌های کمونیست محلی قفقاز نظر دارد. سرانجام در دومین سالگرد جمهوری، به نظر می‌رسید، کنفرانس صلح پاریس در قبال استقلال ارمنی‌ها موضعی قاطع اتخاذ کند اما از سوی دیگر، تهدیدات داخلی و خارجی که حکومت ضعیف را آماج خود قرار داده بودند، بیش از هر چیز دیگر نگران‌کننده بود.

این جلد از کتاب تا به رسمیت شناخته شده جمهوری‌های ماوراء قفقاز از سوی نیروهای متفق و گشایش کنفرانس لندن در امور خاور نزدیک، در اوایل سال 1920 را مورد بررسی قرار می‌دهد. این مجلد شامل اوضاع داخلی قفقاز، رخدادهای ارمنستان، از زمان اعلام ارمنستان متحد در ماه مه 1919 تا آغاز دومین جلسه پارلمان به تاریخ فوریه 1920 است. دگرگونی‌های پدیدآمده طی آن چند ماه با اهمیت و تا حدی مؤثر بودند اما همچنان‌که جمهوری تحولی بنیانی می‌یافت، آینده ملت ارمنی بار دیگر به مخاطره افتاد، به‌ویژه به دلیل عدول نیروهای متفق و هم‌پیمان از بیانیه‌های مکرر خود مبنی بر جدایی کامل ایالات ارمنی از امپراتوری ترکیه و ایجاد کشور ارمنی نیرومند و متحد که ارمنستان روسیه (شرقی) و ارمنستان ترکیه (غربی) را به هم پیوند می‌داد.

جلد سوم آن نیز که در دست چاپ است پیرامون نیمه دوم 1920 م را دربرمی‌گیرد، جنبه‌های گوناگون تلاش بی‌امان ارمنستان را به شکلی جامع دربرمی‌گیرد؛ این تلاش شامل دستیابی به مصالحه موقت با روسیه شوروی، متقاعد کردن نیروهای متفقین و متحد جهت به اجرا درآوردن پیمان سور فعال گردانیدن اتحادیه ملل و مقاومت در برابر تهاجم حساب شده و سنجیده ارتش ناسیونالیست ترکیه است. اما شکست در تمام سطوح، منجر به واگذاری بسیاری از سرزمین‌های تاریخی ارمنستان به ترکیه تحت حکومت مصطفی کمال و پذیرش سلطه شوروی در منطقه کوچکی از خاک باقیمانده شد.
در میان منابع عمده این تاریخ، اسناد هیات آمریکایی مامور مذاکرات صلح در کنفرانس صلح پاریس و مکاتبات سیاسی آمریکا و مقامات رسمی متفقین در ترکیه، قفقاز و ارمنستان موجود است.

این اسناد به همراه انبوهی از مدارک مربوط به آن، به مراکز اسناد و مدارک ملی ایالات متحده، به ویژه در بایگانی‌های شماره 59، 84، 256 بخش اسناد قانونی، قضایی و سیاسی نگهداری می‌شود. آرشیو سلطنتی بریتانیا نیز حاوی اطلاعات فراوانی در زمینه رویدادهای پس از جنگ اول جهانی در خاورمیانه است که اسناد موجود در دفاتر هیئت دولت، وزارت جنگ و وزارت امور خارجه جزو مهم‌ترین آن‌هاست. این مطلب که بریتانیای کبیر در دوران پس از جنگ از لحاظ سیاسی و نظامی بیش از سایر ملل متفق در امور ارمنستان و قفقاز دخالت داشته، نشانگر اهمیت اسناد و مدارک است. از سال 1952 به بعد ستاد کل ترکیه مبادرت به انتشار پیاپی اسناد مربوط به جنبش ناسیونالیست و «جنگ استقلال» کرد.

اسناد و مدارک ارائه شده هیئت نمایندگی جمهوری ارمنستان به کنفرانس صلح پاریس از جامع‌ترین منابع این تاریخ به‌شمار می‌آید. این مدارک پر حجم، اکنون در بایگانی‌های فدراسیون انقلابی ارمنستان در بوستون و ماساچوست نگهداری می‌شود و نه تنها شامل کلیه مکاتبات هیئت نمایندگی است، بلکه پرونده‌های ماموریت‌های سیاسی در سراسر جهان، یادداشت‌های بسیاری از گروه‌های غیر ارمنی در پاریس، بریده جراید گردآوری شده روزنامه‌های معتبر در قفقاز و مهم‌تر از همه، اصل رونوشت هزارات سند را که در وزارت امور خارجه ارمنستان در ایروان رد و بدل کرده دربرمی‌گیرد.

در این میان حتی برخی از کتاب‌‌های خاطرات نیز در شکافتن جزئیاتی که تاکنون ناشناخته بوده‌اند، تاثیر بسزایی داشته است. به ویژه آثار منتشر شده اخیر مقامات وقت شوروی و ترکیه، برای نخستین‌بار چند و چون حقیقی همکاری بلشویک‌های شوروی و ناسیونالیست‌های ترک را در قبال جمهوری ارمنستان روشن می‌کند. مضمونی که به کرات در خاطرات نویسندگان ترک، به‌ویژه خاطرات رهبران نظامی دیده می‌شود، حاکی از مخالفت شدید علیه بقایای دولت مستقل ارمنی در داخل یا آن سوی مرزهای امپراتوری عثمانی سابق است. این خاطرات به همراه اسناد و مکاتبات سیاسی منتشر شده توسط حکومت‌های ترکیه و شوروی برای ارزیابی، تایید یا اصلاح مدارکی است که نویسندگان ارمنی ارائه داده‌اند و مدعی هستند که کشورشان قربانی تبانی از پیش طراحی شده مسکو و آنکارا شده است.

«تاریخ جمهوری ارمنستان» در شمارگان 500 نسخه، بهای جلد نخست 70 هزار و جلد دوم 150 هزار از سوی انتشارات نشانه منتشر شده است.