صنعت نشر هم به‌عنوان یک صنعت مهم و فرهنگی در کشور، از آسیب‌های این مهمان ناخوانده بی‌نصیب نبوده و سه حلقه اصلی آن، یعنی «ناشر»، «توزیع‌کننده کتاب» و «کتاب‌فروشی» در معرض آسیب‌های جدی قرار گرفته‌اند؛ آسیب‌هایی که عموما از زبان ناشران یا کتاب‌فروش‌ها در رسانه‌ها بازتاب می‌یابند تا به گوش مسئولان امر برسند. در این میان اما کمتر کسی به مشکلات موزعان و پخشی‌های کتاب پرداخته است؛ حلقه‌ای که حد واسط ناشر و کتاب‌فروش قرار دارد و وظیفه تامین و شارژ قفسه‌های کتاب در کتاب‌فروشی‌ها، به عهده آن است.
سعید رهنمایی، کارشناس توزیع و پخش انتشارات ققنوس، درباره شرایط این صنف از صنعت نشر می‌گوید: «وقتی کتاب‌فروشی که دریافتش نقد و پرداختش به‌صورت چک است، بخواهد از دور خارج شود، پخشی که فعالیتش دو سر چک است، قطعا دچار مشکل می‌شود...»
خیر؛ کرونا تاثیر بسیار بدی روی وضعیت کاری ما گذاشت. فرقی نمی‌کند کتاب‌فروش باشی، توزیع‌کننده باشی یا ناشر! قطعا ما هم مانند همه این اقشار تحت‌فشار قرار گرفته‌ایم. یک بخش ماجرا، ناشر است که برای حضور در نمایشگاه، کتاب چاپ کردند و روی نقدینگی فروش نمایشگاه و البته فروش شب عیدشان حساب بازکرده بودند و متاسفانه هیچ‌کدام اتفاق نیفتاد.همچنین پاس نشدن چک توزیع‌کننده‌ها هم مزید بر علت می‌شود که ناشران تحت فشار زیادی باشند.
از آن طرف هم کتاب‌فروشی‌ها مانند مشاغل و صنف‌های دیگر، روی فروش شب عیدشان خیلی حساب باز کرده بودند و چون این فروش اتفاق نیفتاده، خیلی از تعهداتشان دچار مشکل شده‌است. یک‌سری از دوستان کتاب‌فروش صددرصد فشار را به توزیع‌کننده منتقل کرده‌اند؛ به‌طوری که هیچ‌گونه تعهدی را اجرا نکرده‌اند، کل چک‌های برج 12 و 1 آن‌ها برگشت خورده‌است و چون این چک‌ها به دستور بانک مرکزی سوءاثر نمی‌شد، اتفاقی هم برایشان نمی‌افتاد.
رویکرد شما در مواجهه با وضعیت پیش‌آمده چه بود؛ یعنی باتوجه به توقف فعالیت کتاب‌فروشی‌ها و ناتوانی پرداخت تعهداتشان، آیا روال ویژه‌ای پیش گرفتید؟
یک‌سری از فروشگاه‌ها هم بودند که قبل از اینکه تاریخ چکشان برسد، با ما تماس گرفتند و درخواست تقسیط چک خود و برگشت نخوردن آن‌ها را داشتند که ما هم تا جایی که توانستیم، سعی کردیم این مشکلات را درک و برطرف کنیم. همکاران دیگر اکثرا چک‌های مشتری را خرج می‌کنند؛ اما در پخش ققنوس، به‌واسطه اینکه فقط چک‌های خودش را به ناشران همکار می‌دهد، همه را پاس کرده‌ایم و درعوض کلی چک برگشتی گرفته‌ایم.
البته تا آنجا که من اطلاع دارم، یکی‌دو توزیع‌کننده دیگر هم تقریبا صددرصد تعهداتشان به ناشران را اجرا کرده‌اند و به‌تبع همین متعهد بودن، ضرری که برای ما ایجاد می‌شود، بسیار بالا است. چرا که اگر توجه کنید کتاب‌فروش هر ماه چک دارد و نمی‌تواند مازاد چک‌هایش هم خیلی پرداختی داشته باشد. ازآنجایی که شب عید یک فروش خیلی خوب را از دست داده است، به توزیع‌کننده اعلام می‌کند که برج دو یا سه یا حتی دیرتر از این موعد میتواند پرداختی داشته باشد. بنابراین ما باید خلاء پولی که باید کتاب‌فروش به ما می‌داده‌است را خودمان پر کنیم و به‌خاطر اینکه متعهد هستیم، قطعا ضرر بیشتری شامل‌حال ما می‌شود.
در این مدت دولت برای سرپانگه‌داشتن مشاغل مختلف کمک‌هایی داشته یا وعده‌هایی برای آینده داده است. برای موزعین هم چنین کمک‌هایی بوده است یا خیر؟
به ما اعلام شده بود که سه ماه بیمه‌ها را نمی‌گیرند؛ اما خیلی جالب است به یکی از همکاران که در تاریخ 1 اردیبهشت بیمه‌اش را واریز کرده بود، اعلام کرده بودند که چون بیمه برج یکم را واریز نکرده‌اید، شامل جریمه می‌شوید؛ درحالی که ما برج یک را تعطیل بودیم.
در پاسخ به این همکارمان گفته بودند، هنوز بخشنامه آن به دست ما نرسیده است؛ یعنی کمترین کمکی که دولت می‌توانست به ما کند، همین موارد بود که متاسفانه آن هم محقق نشد. البته صحبت‌هایی شده و قرار است اتفاقاتی بیفتد و باز کمک‌هایی بشود؛ ولی فعلا هیچ خبری نیست.
به نظر شما درحال حاضر شرایط موزعان یا شرکت‌های پخش کتاب، در مقایسه و به‌نسبت ناشرها و کتاب‌فروش‌ها چگونه است؟
همانطور که گفتم؛ پخشی‌ها به‌واسطه اینکه پیش ناشران متعهدند و از آن طرف کتاب‌فروشی‌هایی که نتوانستند -یا عده محدودی از آن‌ها نخواستند- چک‌هایشان را پاس کنند، زیاد هستند، ضرر بسیار بزرگی کردند. الان یک عده ناشران، به‌خاطر برگشت‌خوردن چک موزعان و اینکه نمی‌توانند گردش مالی داشته باشند، دیگر به آن‌ها کتاب نمی‌دهند. از آن طرف؛ کتاب‌فروش هم به موزع می‌گوید نمی‌تواند پرداختی به او داشته باشد.
در این شرایط ناشر میتواند کتابش را به توزیع‌کننده دیگری بدهد، کتاب‌فروش هم میتواند کتابش را از مسیر دیگری تهیه کند؛ اما پخش‌کننده نمی‌تواند سیستمش را به این راحتی عوض کند. بنابراین؛ ما هم جزو کسانی هستیم که در این حوزه ضرر بسیار زیادی کردیم. عددهای ما هم از همه عددها بیشتر است؛ چراکه فروش در مرکز توزیع تجمیع می‌شود و مرکز توزیع دوباره پرداختی‌هایش را به ناشران مختلف تقسیط می‌کند.
اینکه می‌گویید عدد توزیع‌کننده از همه عددها بیشتر است، منظورتان چیست؟
فرض کنید تعهداتی که الان به یک نشر پرداخت نشده، ممکن است 100 یا 200 میلیون باشد؛ ولی همین عدد برای پخش‌کننده به میلیارد و حتی چندین میلیارد می‌رسد. باتوجه به اینکه در ایران سود توزیع وابسته به گردش کار بوده و از دیگر بخش‌ها پایین‌تر است، جایگزین کردن این چک‌های برگشتی برای پخش‌کننده واقعا مشکل است.
در گفت‌وگوهایی که با اهالی نشر؛ به‌ویژه کتاب‌فروشی‌ها داشتیم، بعضا معتقد به نسبت عکس بین مساحت فروشگاه و میزان ضرر بودند. آیا در شرکت‌های پخش هم بزرگ بودن مجموعه، موجب پایین‌تر بودن ضرر و زیان است؟
اتفاقا میزان ضرر ما مصداق این ضرب‌المثل «هرکه بامش بیشتر، برفش بیشتر» است؛ یعنی اگر توزیع‌کننده بزرگ و گردشش بالا و درآمدش بیشتر باشد؛ هزینه‌هایش هم بالاتر، میزان چک‌برگشتی آن هم بیشتر او عدد آن بزرگتر می‌شود. البته یک پخش‌کننده کوچک هم به‌خاطر بضاعت کمش، احتمالا آن عدد هم برای او بزرگ است.
من فکر می‌کنم هرچقدر که توزیع‌کننده بزرگتر باشد، به نسبت میزان تعهدی که دارد، ضرر بیشتری خواهد داشت؛ عدد، عدد بزرگتری می‌شود و فشار بیشتری به توزیع‌کننده وارد می‌کند.
از طرفی پخشی‌های بزرگتر معمولا زودتر می‌توانند به چرخه برگردند؛ البته بیشتر تعهد مهم است، ولی پخشی‌های بزرگتر به‌واسط تعدد ناشرها و کتاب‌فروشی‌هایی که با آن‌ها کار می‌کنند، قاعدتا باید زودتر به چرخه معمول برگردند و روال کارشان عادی شود و بتوانند ادامه کار دهند.
برخی ناشران و کتاب‌فروشان معتقدند ادامه این وضعیت ممکن است موجب خارج‌شدن برخی ناشران و کتاب‌فروشی‌های کوچک‌تر از چرخه شود. این خطر برای پخش‌کننده‌ها چقدر محتمل است؟
وقتی کتاب‌فروشی که دریافتش نقد و پرداختش به‌صورت چک است، بخواهد از دور خارج شود، پخشی که فعالیتش دو سر چک است، قطعا دچار مشکل می‌شود. یعنی اگر کتاب‌فروشی نتواند تعهداتش را اجرا کند، قطعا پخش‌کننده دچار مشکل خوهد شد. کمااینکه از همین الان یک‌سری از همکاران ما به‌دلیل حجم کار و نوع سیستم کاری‌شان متاسفانه حتی هنوز نتوانسته‌اند تمام پرسنلشان را سرکار برگردانند.
البته ما در پخش ققنوس معمولا در این‌جور مواقع خودمان وضعیت را مدیریت می‌کنیم؛ یعنی خواسته مدیر مجموعه انتشاراتی ققنوس این است تا جایی که ممکن و مقدور است، با همکاران کتاب‌فروش همکاری کنیم و بدهی‌های معوقه و چک‌های برگشتی‌شان را تقسیط کنیم.
علاوه‌براین؛ دستور دادند تا چک‌هایی که در برج دوازده سال قبل و برج 1 سال جدید برگشت خورد را تا آخر برج یک پیگیری نکنیم. بنابراین ما تا پایان برج 1 هیچ پیگیری از کتاب‌فروشی‌ها نداشتیم و از برج دو شروع به صحبت با همکاران و پیگیری کردیم.
و در پایان به‌عنوان کارشناس توزیع، راه‌حل شما برای عبور از این بحران چیست؟
متاسفانه وضعیت توزیع‌کننده هم اصلا وضعیت خوبی نیست، ولی می‌شود مانند واحدهای صنفی دیگر، امکانات و تخفیفاتی مثل بحث بیمه، هزینه طرح ترافیک و این قبیل موارد، از طرف دولت درنظر گرفته شود؛ که بار هزینه‌های آن‌ها را سبک‌تر کند.
همچنین شنیده شده خانه کتاب تصمیم دارد با بهتر شدن وضعیت بیماری، طرح بهاره کتاب را برای ماه رمضان در فروشگاه‌ها داشته باشد؛ اگر این اتفاق بیفتد و بودجه‌ای که برای نمایشگاه بین‌المللی کتاب درنظر گرفته شده بود، به کتاب‌فروشی‌ها تزریق شود، خودبه‌خود چرخه صنعت نشر راه می‌افتد. یعنی اگر به همه کتاب‌فروشی‌ها، به هر شکلی اما هدفمند و درست کمک بشود، قاعدتا باید پخشی‌ها هم منتفع شوند.
قطعا هزینه‌های برگزاری نمایشگاه کتاب بالا است و می‌توان مقدار قابل‌توجهی از این هزینه را صرف کمک به کتاب‌فروشی‌ها شود؛ زیرا اگر وارد کتاب‌فروشی‌ها شود، قطعا صنعت نشر جان تازه‌ای خواهد گرفت. بنابراین درست است آن برنامه‌ریزی و فروشی که می‌بایست در برج 12 اتفاق می‌افتاد، اتفاق نیفتاده است؛ ولی حداقلش این است که تعهداتی که جاری بوده و باید اجرا می‌شده، اجرا می‌شود.
نظر شما