به گزارش خبرگزاری کتاب ایران (ایبنا) کتاب «شکاف‌های اجتماعی در ایران» مجموعه مقالاتی است از فاطمه صادقی، محمد مالجو، حسام سلامت، فروزان افشار و محمد روز خوش که در آن یکی از پر کاربردین مفاهیم اجتماعی سال‌های اخیر مورد تحلیل قرار گرفته است. کتاب البته این ادعا را ندارد که همه ابعاد شکاف اجتماعی را مورد بررسی قرار داده است اما مفاهیمی مانند شکاف طبقاتی، آموزشی و نابرابری جنسیتی از جمله حوزه‌هایی است که در مقاله‌های کتاب به شکل اجمالی اما سودمند مورد واکاوی قرار گرفته‌اند.
شکاف اجتماعی چیست؟
محمد روز خوش که این مجموعه زیر نظر او جمع آوری شده است، در مقدمه مفصلی که بر این کتاب نوشته است، ابتدا به تعریف مفهوم «شکاف اجتماعی» می‌پردازد و در ادامه و متناظر با همین مفهوم نابرابری، شکاف، تخاصم و مفهوم شکاف اجتماعی در ایران را توضیح می‌دهد. این مقدمه علاوه بر این که برای آشنایی ذهن مخاطب با مفهومی که ممکن است از آن تعاریف گوناگون و گاه چند وجهی وجود داشته باشد، مفید است، خط و مشی کتاب را (همانطور که سابقه نویسندگان این مجموعه نشان می‌دهد) انتقادی و برخاسته از سنت فلسفی چپ است، نمایان می‌کند. یکی دیگر از مواردی که روز خوش در این مقدمه بر آن دست می‌گذارد، انتقاد از نظریه‌پردازان و تحلیلگران علوم اجتماعی، همزمان با بالا گرفتن مشکلات اقتصادی است، روز خوش معتقد است هرچند که بسیاری از اصحاب علوم اجتماعی و سیاسی در هر حال حاضر می‌گویند که مدت‌ها قبل در مورد شرایطی چون امروز هشدار داده بودند اما در حقیقت این موضوع هیچ گاه دغدغه اصلی شان نبوده است: «علوم سیاسی و اجتماعی ایران، در طرد فرودستان چیزی کم از سیاست‌های رسمی نداشته، فقر و نابرابری به شکل جدی مسئله‌اش نبوده و جز از مجاری اشتغال خاطر گه‌گدارش به سیاست روز، در تحلیل‌هایش ساختار را هم به حال خود رها کرده است. (ص3)»
زنان و مسئله حقوق شهروندی در ایران
«فاطمه صادقی» یکی از چهره‌های مطرح در زمینه حقوق زنان است. او که سال‌هاست در این زمینه فعالیت می‌کند در این مقاله به نابرابری در فضای حقوقی و اجتماعی زنان در ایران اشاره می‌کند که می‌توان آن را دوگانگی یا پارادوکسی بنیادین دانست. همانطور که در مقدمه کتاب هم مورد اشاره قرار گرفته او در این مقاله که بیش از شکاف روی به مفهوم نابرابری دارد، «نابرابری جنسیتی را در پس زمینه حقوق شهروندی زنان (آزادی بیان و عقیده، حق انتخاب کردن و انتخاب شدن، حق اشتغال، حق آموزش و ..) می‌نشاند و دست اندازهایش را بررسی می‌کند» یکی از ویژگی‌های مهمی که صادقی در این مقاله دارد این است که هر چند برای بررسی‌های خود در ابتدا به قانون اساسی رجوع می‌کند اما در روند تحلیل موضوع تمام بار مسئولیت را بر سوگیرهای ایدئولوژیک و نقش دولت نمی‌گذارد، بلکه در تحلیل خود علاوه بر سیاست‌ها و روندهای اقتصاد داخلی، اقتصاد بین‌المللی را هم دخیل می‌کند و با مدد گرفتن از نمودارها و آمار شکل عینی تری به داده‌های خود می‌بخشد و از آن مهمتر به فاکتوری مهم که همان طبقه اجتماعی و سلسله مراتب خانواده است، نیز بی توجه نیست.
عوامل تکوین و تعمیق نابرابری‌های طبقاتی در ایران
افرادی که محمد مالجو را می‌شناسند و با خط فکری او آشنایند با خواندن این مقاله متوجه می‌شوند که مالجو در این نوشتار هم مسیر گذشته خود را پی می‌گیرد. مسیری که پیش از این نیز به آن پرداخته بوده است: «نابرابری‌های طبقاتی در ایران». بازه زمانی که محقق برای بیان مسئله خود در نظر گرفته است، همزمان با پایان یافتن هشت سال دفاع مقدس است. او آنچه در این سال‌ها به نابرابری‌های طبقاتی در ایران دامن زده است را در سه عامل اصلی که با یکدیگر پیوند خورده‌اند، می‌جوید: «تصاحب به مدد سلب مالکیت از توده‌ها»، « کالایی‌تر شدن نیروی کار» و «کالایی تر شدن طبیعیت». مالجو با توضیح عوامل موثر بر شکل‌گیری این موارد چهارچوب تحلیلی مقاله خود را پیش می‌برد و در ادامه تمرکز خود را بر تصاحب به مدد سلب مالکیت از توده‌ها می‌گذارد. او برای توضیح این مورد و میان سازوکارهای متنوع سلب مالکیت بر سه مورد «خصوصی سازی»، «خلق نقدینگی در بازارهای متشکل و غیر متشکل پولی» و «کالایی سازی خدمت آموزش عالی» مکث بیشتری می‌کند و با استدلال‌های مشخص‌تر فرآیند تعمیق نابرابری را توضیح می‌دهد.
آتش زیر خاکستر: شکاف‌های طبقاتی و پس لرزه‌های آن
حسام سلامت یکی دیگر از چهره‌های نام آشنا در مطالعات علوم اجتماعی چپ است. سلامت در این مقاله همانطور که از عنوان آن بر می‌آید، مانند مقاله مالجو تمرکز خود را بر شکاف‌های طبقاتی گذاشته و این شکاف را از خلال نابرابری درآمدی و موقعیت‌های شغلی پی می‌گیرد. سلامت برای صورتبندی مقاله خود سه گانه‌ای را معرفی می‌کند که در تعیین جایگاه طبقاتی افراد نقش مهمی دارند. «مالکیت»، «مهارت، تخصص و دانش» و «اقتدار سازمانی». روز خوش در مقدمه کتاب در توضیح مقاله سلامت و نسبت آن با شکاف اجتماعی می‌نویسد: «اگر کانون مقاله مالجو تبیین ضرباهنگ میزان نابرابری‌های طبقاتی و سازو کارهای مولد آن در سه دهه اخیر است، مقاله سلامت بر خود این نابرابری در قالب توصیف تبعیض درآمدی و تمایز جایگاه‌های شغلی دست می‌نهد...هر دو مقاله در کلی ترین برداشت – مقاله سلامت صریح تر و بی واسطه تر با مقوله شکاف هم نسبتی برقرار کرده‌اند. اما به بیان دقیق‌تر و فنیتر هیچ یک شکاف طبقاتی را در کانون پژوهش قرار نداده‌اند.» (ص 34)
تکوین شکاف تحصیلی در ایران
مقاله چهارم به قلم فروزان افشار از دو مقاله پیشین فاصله گرفته و محور بحث خود را بر مفهوم شکاف تحصلیی گذاشته است. نویسنده در پی این است که با تمرکز بر شکاف تحصیلی سیاست‌های اجتماعی و فرهنگی پس پشت آن را وا بکاود. این مقاله یکی از بنیان‌های ساختاری در تحول نظم اجتماعی در ایران را تحصیلات معرفی می‌کند و در نسبت این امر با شکاف اجتماعی می‌گوید: «مشکل بتوان از یک شکاف تحصیلی تمام عیار در ایران صحبت کرد اما مرزبندی میان گروه‌های متمایز تحصیلی را نیز به سختی می‌توان انکار کرد». او در پایان به 5 ساز و کار اشاره می‌کند که گرایش به ارزش‌های دموکراتیک همزمان با افزایش تحصیلات را تحت تاثیر قرار می‌دهد: پروژه اسلامی سازی دانشگاه‌ها، پداگوژی سنتی حاکم بر نظام آموزشی، تمرکزگرایی آمورشی، گسترش اشکال غیر حضوری آموزش، سیاست بومی گزینی دانشجویان.
صورت بندی شکاف نسلی در علوم اجتماعی ایران
آرش حیدری، نویسنده پنجمین مقاله کتاب با عنوان «شکاف نسلی در علوم اجتماعی ایران» است. آرش حیدری در این مقاله با دو تحلیل عمده به بحث می‌پردازد. او در ابتدا شکاف نسلی را به عنوان یک ایده مطرح می‌کند و در ادامه این ایده را از طریق نقد نظام دانش با تمرکز بر علوم اجتماعی ایران دنبال می‌کند. او برای تحلیل تبار مفهوم شکاف نسلی به دهه چهل باز می‌گردد و به این امر تاکید می‌کند که شکاف نسلی دارای تاریخ است او در این مقاله اعلام می‌کند که دغدغه اصلی‌اش این است که «شکاف نسلی چگونه به موضوع تاملات و سیاست‌های اجتماعی مبدل شده است؟»
فرهنگ عمومی و فرهنگ رسمی همنوایی‌ها و ناهمنوایی‌ها
پایان بخش این مجموعه مقاله‌ای از محمد روز خوش است. روز خوش در معرفی مقاله‌اش در مقدمه می‌نویسد: «این مقاله می‌کوشد فراتر از ایده بارها تکرار شده تقابل میان فرهنگ رسمی و فرهنگ عمومی به مسئله بنگرد. مقاله پس از طرح پس زمینه نظری و تاریخی بحث، یادآوری می‌کند که تلقی ایدئولوژی رسمی همچون کلیتی برآمده از «سنت» که در جدالی نفسگیر با جهان مدرن به سر می‌برد برداشتی به لحاظ مفهومی خطا و از دید تحلیلی عقیم است.» روز خوش در مقاله خود به مفاهیم و مقولات فرهنگی پرداخته و از جمله تحولات دینداری و مقوله حجاب در ایران را مورد بررسی قرار داده است. روز خوش در پایان این مقاله نتیجه می‌گیرد که شکاف فرهنگی یگانه عنصر یا مهم ترین مولفه برسازنده مناقشات اجتماعی فعلی نیست.
کتاب «شکاف‌های اجتماعی در ایران» با شمارگان 500 نسخه و به قیمت 30 هزار تومان به همت پژوهشگاه فرهنگ، هنر و ارتباطات در اختیار مخاطبان قرار گرفته است.
شکاف اجتماعی چیست؟
محمد روز خوش که این مجموعه زیر نظر او جمع آوری شده است، در مقدمه مفصلی که بر این کتاب نوشته است، ابتدا به تعریف مفهوم «شکاف اجتماعی» می‌پردازد و در ادامه و متناظر با همین مفهوم نابرابری، شکاف، تخاصم و مفهوم شکاف اجتماعی در ایران را توضیح می‌دهد. این مقدمه علاوه بر این که برای آشنایی ذهن مخاطب با مفهومی که ممکن است از آن تعاریف گوناگون و گاه چند وجهی وجود داشته باشد، مفید است، خط و مشی کتاب را (همانطور که سابقه نویسندگان این مجموعه نشان می‌دهد) انتقادی و برخاسته از سنت فلسفی چپ است، نمایان می‌کند. یکی دیگر از مواردی که روز خوش در این مقدمه بر آن دست می‌گذارد، انتقاد از نظریه‌پردازان و تحلیلگران علوم اجتماعی، همزمان با بالا گرفتن مشکلات اقتصادی است، روز خوش معتقد است هرچند که بسیاری از اصحاب علوم اجتماعی و سیاسی در هر حال حاضر می‌گویند که مدت‌ها قبل در مورد شرایطی چون امروز هشدار داده بودند اما در حقیقت این موضوع هیچ گاه دغدغه اصلی شان نبوده است: «علوم سیاسی و اجتماعی ایران، در طرد فرودستان چیزی کم از سیاست‌های رسمی نداشته، فقر و نابرابری به شکل جدی مسئله‌اش نبوده و جز از مجاری اشتغال خاطر گه‌گدارش به سیاست روز، در تحلیل‌هایش ساختار را هم به حال خود رها کرده است. (ص3)»
زنان و مسئله حقوق شهروندی در ایران
«فاطمه صادقی» یکی از چهره‌های مطرح در زمینه حقوق زنان است. او که سال‌هاست در این زمینه فعالیت می‌کند در این مقاله به نابرابری در فضای حقوقی و اجتماعی زنان در ایران اشاره می‌کند که می‌توان آن را دوگانگی یا پارادوکسی بنیادین دانست. همانطور که در مقدمه کتاب هم مورد اشاره قرار گرفته او در این مقاله که بیش از شکاف روی به مفهوم نابرابری دارد، «نابرابری جنسیتی را در پس زمینه حقوق شهروندی زنان (آزادی بیان و عقیده، حق انتخاب کردن و انتخاب شدن، حق اشتغال، حق آموزش و ..) می‌نشاند و دست اندازهایش را بررسی می‌کند» یکی از ویژگی‌های مهمی که صادقی در این مقاله دارد این است که هر چند برای بررسی‌های خود در ابتدا به قانون اساسی رجوع می‌کند اما در روند تحلیل موضوع تمام بار مسئولیت را بر سوگیرهای ایدئولوژیک و نقش دولت نمی‌گذارد، بلکه در تحلیل خود علاوه بر سیاست‌ها و روندهای اقتصاد داخلی، اقتصاد بین‌المللی را هم دخیل می‌کند و با مدد گرفتن از نمودارها و آمار شکل عینی تری به داده‌های خود می‌بخشد و از آن مهمتر به فاکتوری مهم که همان طبقه اجتماعی و سلسله مراتب خانواده است، نیز بی توجه نیست.
عوامل تکوین و تعمیق نابرابری‌های طبقاتی در ایران
افرادی که محمد مالجو را می‌شناسند و با خط فکری او آشنایند با خواندن این مقاله متوجه می‌شوند که مالجو در این نوشتار هم مسیر گذشته خود را پی می‌گیرد. مسیری که پیش از این نیز به آن پرداخته بوده است: «نابرابری‌های طبقاتی در ایران». بازه زمانی که محقق برای بیان مسئله خود در نظر گرفته است، همزمان با پایان یافتن هشت سال دفاع مقدس است. او آنچه در این سال‌ها به نابرابری‌های طبقاتی در ایران دامن زده است را در سه عامل اصلی که با یکدیگر پیوند خورده‌اند، می‌جوید: «تصاحب به مدد سلب مالکیت از توده‌ها»، « کالایی‌تر شدن نیروی کار» و «کالایی تر شدن طبیعیت». مالجو با توضیح عوامل موثر بر شکل‌گیری این موارد چهارچوب تحلیلی مقاله خود را پیش می‌برد و در ادامه تمرکز خود را بر تصاحب به مدد سلب مالکیت از توده‌ها می‌گذارد. او برای توضیح این مورد و میان سازوکارهای متنوع سلب مالکیت بر سه مورد «خصوصی سازی»، «خلق نقدینگی در بازارهای متشکل و غیر متشکل پولی» و «کالایی سازی خدمت آموزش عالی» مکث بیشتری می‌کند و با استدلال‌های مشخص‌تر فرآیند تعمیق نابرابری را توضیح می‌دهد.
آتش زیر خاکستر: شکاف‌های طبقاتی و پس لرزه‌های آن
حسام سلامت یکی دیگر از چهره‌های نام آشنا در مطالعات علوم اجتماعی چپ است. سلامت در این مقاله همانطور که از عنوان آن بر می‌آید، مانند مقاله مالجو تمرکز خود را بر شکاف‌های طبقاتی گذاشته و این شکاف را از خلال نابرابری درآمدی و موقعیت‌های شغلی پی می‌گیرد. سلامت برای صورتبندی مقاله خود سه گانه‌ای را معرفی می‌کند که در تعیین جایگاه طبقاتی افراد نقش مهمی دارند. «مالکیت»، «مهارت، تخصص و دانش» و «اقتدار سازمانی». روز خوش در مقدمه کتاب در توضیح مقاله سلامت و نسبت آن با شکاف اجتماعی می‌نویسد: «اگر کانون مقاله مالجو تبیین ضرباهنگ میزان نابرابری‌های طبقاتی و سازو کارهای مولد آن در سه دهه اخیر است، مقاله سلامت بر خود این نابرابری در قالب توصیف تبعیض درآمدی و تمایز جایگاه‌های شغلی دست می‌نهد...هر دو مقاله در کلی ترین برداشت – مقاله سلامت صریح تر و بی واسطه تر با مقوله شکاف هم نسبتی برقرار کرده‌اند. اما به بیان دقیق‌تر و فنیتر هیچ یک شکاف طبقاتی را در کانون پژوهش قرار نداده‌اند.» (ص 34)
تکوین شکاف تحصیلی در ایران
مقاله چهارم به قلم فروزان افشار از دو مقاله پیشین فاصله گرفته و محور بحث خود را بر مفهوم شکاف تحصلیی گذاشته است. نویسنده در پی این است که با تمرکز بر شکاف تحصیلی سیاست‌های اجتماعی و فرهنگی پس پشت آن را وا بکاود. این مقاله یکی از بنیان‌های ساختاری در تحول نظم اجتماعی در ایران را تحصیلات معرفی می‌کند و در نسبت این امر با شکاف اجتماعی می‌گوید: «مشکل بتوان از یک شکاف تحصیلی تمام عیار در ایران صحبت کرد اما مرزبندی میان گروه‌های متمایز تحصیلی را نیز به سختی می‌توان انکار کرد». او در پایان به 5 ساز و کار اشاره می‌کند که گرایش به ارزش‌های دموکراتیک همزمان با افزایش تحصیلات را تحت تاثیر قرار می‌دهد: پروژه اسلامی سازی دانشگاه‌ها، پداگوژی سنتی حاکم بر نظام آموزشی، تمرکزگرایی آمورشی، گسترش اشکال غیر حضوری آموزش، سیاست بومی گزینی دانشجویان.
صورت بندی شکاف نسلی در علوم اجتماعی ایران
آرش حیدری، نویسنده پنجمین مقاله کتاب با عنوان «شکاف نسلی در علوم اجتماعی ایران» است. آرش حیدری در این مقاله با دو تحلیل عمده به بحث می‌پردازد. او در ابتدا شکاف نسلی را به عنوان یک ایده مطرح می‌کند و در ادامه این ایده را از طریق نقد نظام دانش با تمرکز بر علوم اجتماعی ایران دنبال می‌کند. او برای تحلیل تبار مفهوم شکاف نسلی به دهه چهل باز می‌گردد و به این امر تاکید می‌کند که شکاف نسلی دارای تاریخ است او در این مقاله اعلام می‌کند که دغدغه اصلی‌اش این است که «شکاف نسلی چگونه به موضوع تاملات و سیاست‌های اجتماعی مبدل شده است؟»
فرهنگ عمومی و فرهنگ رسمی همنوایی‌ها و ناهمنوایی‌ها
پایان بخش این مجموعه مقاله‌ای از محمد روز خوش است. روز خوش در معرفی مقاله‌اش در مقدمه می‌نویسد: «این مقاله می‌کوشد فراتر از ایده بارها تکرار شده تقابل میان فرهنگ رسمی و فرهنگ عمومی به مسئله بنگرد. مقاله پس از طرح پس زمینه نظری و تاریخی بحث، یادآوری می‌کند که تلقی ایدئولوژی رسمی همچون کلیتی برآمده از «سنت» که در جدالی نفسگیر با جهان مدرن به سر می‌برد برداشتی به لحاظ مفهومی خطا و از دید تحلیلی عقیم است.» روز خوش در مقاله خود به مفاهیم و مقولات فرهنگی پرداخته و از جمله تحولات دینداری و مقوله حجاب در ایران را مورد بررسی قرار داده است. روز خوش در پایان این مقاله نتیجه می‌گیرد که شکاف فرهنگی یگانه عنصر یا مهم ترین مولفه برسازنده مناقشات اجتماعی فعلی نیست.
کتاب «شکاف‌های اجتماعی در ایران» با شمارگان 500 نسخه و به قیمت 30 هزار تومان به همت پژوهشگاه فرهنگ، هنر و ارتباطات در اختیار مخاطبان قرار گرفته است.
نظر شما