به گزارش خبرگزاری کتاب ایران(ایبنا)، با گذشت چند ماه از شیوع ویروس کرونا در جهان و حرکت فعالیت‌های اجتماعی و فرهنگی بر مدار فعالیت‌های دیجیتالی و آنلاین؛ هنوز هم در ارائه خدمات کتابخانه‌ای در قالب‌‌های مجازی خلل‌هایی وجود دارد. براین اساس درباره تغییرات بنیادین حوزه کتابخوانی، اطلاع‌رسانی، موانع و چالش‌های پیش‌رو فعالیت‌های کتابخانه‌ای و نقش کتابداران و نهادهای ذی‌ربط برای ارائه و دسترسی آسان و سریع افراد به منابع و اطلاعات، گفت‌وگویی با غلامرضا امیرخانی، مشاور ریاست سازمان اسناد و کتابخانه ملی ایران داشته‌ایم که در ادامه می‌خوانید؛
در ابتدا کمی درباره تاثیر حوزه اطلاع‌رسانی و ارائه خدمات کتابخانه‌ای از بحران همه‌گیر کرونا صحبت کنید؛ اینکه بخش ارائه منابع و دسترسی افراد به اطلاعات تا چه‌اندازه دستخوش این تغییر اجباری شده‌است؟
شیوع ویروس کرونا، اتفاقی است که بدون هماهنگی و ناخواسته پیش آمد و عمده تغییرات اجتماعی، اقتصادی، سیاسی و فرهنگی بسیاری که از خود به‌جای گذاشته، منفی بوده‌است. یکی از این تغییرات اصلی هم در حوزه فرهنگ؛ به‌ویژه کتاب، تعطیلی کتابخانه‌ها و محدودیت دسترسی مراجعه‌کنندگان به منابع است. البته طبیعی است که می‌توان در کنار هر واقعه منفی شاهد نتایج مثبت و بهینه هم بود. اهمیت ارائه خدمات پیوسته و متوسط دیجیتال‌سازی منابع به مراجعان در این شرایط مشخص شد؛ اینکه کتابخانه‌ها، مراکز مطالعاتی و کشورهایی که در این حوزه صاحب قدم و پیشگام بودند، چه‌اندازه در این شرایط توانستند سرویس‌دهی بهتری به مراجعان و پژوهشگران خود داشته‌باشند.
تسهیل دسترسی مردم به منابع کتابخانه‌ای از اعتبار کتابخانه نمی‌کاهد
در این شرایط که امکان دسترسی حضوری برای منابع و اطلاعات با چالش مواجه بود، یک‌سری از ارگان‌ها و نهادهای مرتبط برخی از محدودیت‌هایشان را به‌صورت موقت و یا ادامه‌دار کم کردند؛ مثلا در مرکز آرشیو بریتانیا که از حیث سابقه و نحوه ارائه خدمات، مهمترین آرشیو جهان باشد، مقداری از محدودیت‌های خود را برای ارائه اطلاعات کم کرد و بسیاری از خدمات را در اختیار مردم قرار داد و یا اگر هزینه‌ای بابت ارائه خدمات می‌گرفتند، از آن صرف‌نظر کنند. در ایران هم در این زمینه اتفاقات خوبی جریان پیدا کرد، منتها کتابخانه‌ها و مراکز آرشیوی ایران که اقدامی در این زمینه انجام نداده‌بودند و یا به‌قول معروف از قافله عقب بودند، در این شرایط هم، مقابل یک عمل انجام شده قرار گرفتند و هنوز نتوانسته‌اند که خود را به سبک ایده‌آل خدمات برسانند. اما به‌هرحال این مسأله برای تمامی مراکز اطلاع‌رسانی، کتابخانه‌ای اسنادی و آرشیوی ثابت شد که باید به‌هرصورت ممکن و با جمع‌آوری امکانات و منابع مشخص به جلو حرکت کنند و یک شیوه جدید برای اطلاع‌رسانی، تسهیل در دسترسی مردم به منابع باشند.
همچنین باید به این نکته دقت کرد که ممکن است مرکزی به هر دلیلی نخواهد خدمات خود را رایگان ارائه کند و درخواست هزینه داشته‌باشد. این مسأله را نمی‌توان زیر سوال برد؛ چراکه اصل بر ارائه و اشاعه خدمات به‌شکل سریع، سهل‌الوصول و با کیفیتی خوب است. متاسفانه در کشور ما هنوز برخی از مسئولان فکر می‌کنند که در اختیارگذاشتن اطلاعات به مردم، اهمیت سازمان و موسسات کتابخانه‌ای را کم می‌کند؛ یا زمزمه‌هایی شنیده می‌شود که لزومی ندارد که منابع را دیجیتال کرد که البته این حرف‌ها در این دوره و زمانه، در آستانه سال 1400 شمسی و هزاره سوم با وجود امکانات و تسهیلات فراوان موجود، غیرمنطقی است. بنابراین تمامی کتابخانه‌ها و مراکز آرشیوی باید به این سمت حرکت کنند که تمامی منابع خود را دیجیتال کنند. البته که باید از دوباره‌کاری‌ها پرهیز کرد و با تبادل اطلاعات و اشتراک منابع کاری ضمن تسریع فعالیت‌ها، از هزینه‌های اضافی نیز جلوگیری کرد.
خدمات کتابداری ایده‌آلی در ایام کرونا ارائه نشده‌است
موانع و مشکلاتی که کتابخانه‌ها و مراکز اطلاع‌ٰسانی در ایام کرونا با آن درگیر هستند را چه چالش‌هایی می‌دانید؟
در بحث کتابخانه‌ها با یک مشکل جدی فرهنگی مواجه هستیم و از حیث نگاه به اطلاعات، اطلاع‌ٰرسانی و خدمات مربوط به مراجعان و پژوهشگران چیزی نزدیک به یک قرن به‌لحاظ فرهنگ و نه تکنولوژی، دچار عقب‌ماندگی هستیم؛ یعنی علی‌رغم تعداد بالا و چشم‌گیر کتابخانه‌ها در کشور و افزایش دانشجویان دکتری، ارشد و کارشناسی این رشته از دانشگاه‌های دولتی، پیام‌نور و حتی متخصصان فارغ‌‌التحصیل از خارج کشور که به‌وفور در گروه‌های دانشگاهی وجود دارد و ما در این زمینه نیز پیشرفت‌های چشم‌گیری داشتیم، هیچ خدمات مرجع کتابداری ایده‌آلی در کتابخانه‌های کشور در ایام کرونا ارائه نشد و ما شاهد این روند نبودیم.
متاسفانه فرهنگ مشتری‌مداری و کاربرمحوری در کتابخانه‌ها جا نیفتاده‌است و در هیچ ارگانی ما شاهد این اتفاق نیستیم. نگاه به خواسته کاربر اهمیتی ندارد و این مسأله‌ای است که کشورهای پیشرفته 40 سال پیش به آن دست‌یافته‌اند. این فرهنگ در کشور ما نیست و معتقدم خدمات مرجع در کتابخانه‌ها؛ به‌شکلی که ارباب‌رجوع احساس راحتی کند، به‌صورت درست و تاثیرگذار در کتابخانه‌ها و به دانشجویان رشته علم اطلاعات و دانش‌شناسی آموزش داده نمی‌شود. معتقدم که مشکل ما فرهنگی است؛ یعنی از لحاظ تکنولوژی و حتی بودجه‌ای هیچ مشکلی نداریم و حتی در این زمینه شاید از برخی از کشورها در جایگاه بهتری باشیم.
ضرورت‌فرهنگسازی در خدمات کتابخانه‌ای
پیشنهاد شما برای بهبود شرایط ارائه خدمات بهتر و موثرتر کتابخانه‌ها توسط کتابداران چیست؟ و چه‌اندازه نقش نهادهای دولتی و خصوصی را در این زمینه موثر می‌دانید؟
برای رفع چالش‌های حوزه کتابداری و ارائه خدمات کتابخانه‌ای در ابتدا نیازمند برخی از اقدامات قانونی و الزام‌آور از سوی نهادهای ذی‌ربط و بالادستی هستیم که در تعیین برنامه‌های خود باید منابع قابل دسترسی را اولویت‌بندی کرده، دیجیتال‌سازی کنند و در اختیار مراجعه‌کنندگان قرار بدهند؛ چراکه بحران کرونا لزوم توجه به این موضوع را ثابت کرده‌است. از طرفی دیگر؛ به فرهنگسازی در آموزش کتابداری در دانشگاه‌ها و نهادهای مرتبط نیاز داریم که البته اقدامی زمان‌بر اما مثبت و موثر است. همچنین مطالبه‌گری مراجعه‌کنندگان و پژوهشگران نیز در پیشرفت و بهبود ارائه خدمات از سوی کتابداران و مسئولان کتابخانه نیز بی‌تاثیر نیست.
چشم‌انداز شما از فعالیت‌های صورت‌گرفته در حوزه خدمات کتابخانه‌ای در دوران کرونا و پس از آن چیست؟
پیش‌بینی‌ها این‌طور می‌گوید که ویروس کرونا در آینده دیگر به این شدت در زندگی‌ها جریان نخواهد داشت و مدتی بعد به‌شکل یک ویروس عادی همچون آنفولانزا که سالیان سال است مردم با آن زندگی می‌کنند، درخواهد آمد. البته با عادی‌شدن شرایط، مسئولان و کتابداران نباید از این تکاپو و تلاشی که حالا برای پیشرفت و ارائه خدمات آنلاین و دیجیتال دارند، غافل و فارغ شوند؛ بلکه پس از پایان شرایط اضطرار باید به این اقدامات ادامه بدهند؛ البته که تاثیرات این فعالیت‌ها تا پایان شرایط باقی خواهد ماند.
این شرایط اهمیت دسترسی آسان‌تر و استفاده از امکانات فضای مجازی و اینترنت در ارائه خدمات حوزه کتاب و کتابخوانی را نشان داد. نهادهایی که از این قافله عقب ماندند، ضرر کردند و به عقیده من، اگر هم تعمدی در این عقب‌ماندگی درکار باشد، این نهادها باید بازخواست شوند که چرا در زمانی که می‌توانستند کارهای مثبت و موثر ارائه کنند، کاری انجام ندادند. در مجموع، اگر نکات و تاثیرات منفی این بحران را کنار بگذاریم، خواهیم دید که این ویروس، جریان مثبتی همچون لزوم توجه به بحث دسترسی آسان محققان و پژوهشگران به منابع اطلاعاتی در حوزه کتاب، کتابخوانی و مراکز اسنادی و آرشیوی به‌وجود آورده‌است.
سه‌شنبه ۲۸ مرداد ۱۳۹۹ - ۱۰:۲۸
نظر شما