همراه با میرزا ابوالحسن‌خان در عهد لویی هجدهم، طی سال‌های 1234 ـ 1235 از راه استانبول و وین به مأموریت سیاسی به فرانسه و انگلستان سفر کرد. این مأموریت به دلیل جلب حمایت انگلیسی‌ها صورت گرفت که پس از سقوط ناپلئون، ایران در نظرشان دیگر آن اهمیت حیاتی پیشین را نداشت. او که پاریس را پس از سقوط ناپلئون و در عهد اعدامه سلطنت خاندان بوربن سیاحت می‌کرد، چنان تحت تأثیر آن شهر قرار گرفت که شعری در مدح آن شهر سروده است. پس از بازگشت از سفر اروپا که او افزون بر سیروسیاحت، منشی‌گری سفارت را نیز عهده‌دار بوده، در وزارت خارجه تازه‌تأسیس به امر رسیدگی به هیئت‌های خارجی در تهران گمارده شد.
میرزا محمدعلی خان به عنوان پنجمین وزیر خارجه ایران و نخستین وزیر خارجه در عهد ناصرالدین شاه شناخته شده است. همزمان با عهده‌دار بودن وزارت خارجه، ریاست دارالفنون نیز به او محول شد و وی نخستین رئیس دارالفنون بوده است. از آنجا که در ابتدای تأسیس دارالفنون سروکار معلمان اروپایی در اداره امور مدرسه با وزارت خارجه بوده و وزارت خارجه به چنین اموری رسیدگی می‌کرده، محمدعلی خان همزمان با وزارت خارجه، ریاست دارالفنون را نیز باید عهده‌دار می‌بود که البته یک‌ماه و اندی بیش نپایید و او در 18 ربیع‌الثانی 1268 درگذشت.
کتاب «روزنامه سفارت میرزا محمدعلی شیرازی به فرانسه در عهد محمدشاه قاجار» با تصحیح مهدی موسوی از سوی نشر تاریخ ایران منتشر شد. این کتاب پس از مقدمه در سه بخش نقش میرزا محمدعلی خان شیرازی در معاهده دوم ارزنه الروم، مأموریت فرانسه، سفارت‌نامه فرانسه به گزارش میرزا محمدعلی خان شیرازی از اقامت در استانبول، روزنامه سفارت میرزا محمدعلی خان شیرازی به فرانسه و گزارش میرزا محمدعلی خان شیرازی از انقلاب 1848 م در فرانسه پرداخته و در پایان تصاویری از این اسناد گنجانده شده است.
چاپ و انتشار سفارت‌نامه میرزا محمدعلی خان شیرازی به دو دلیل اهمیت دارد؛ یکی آنکه سفرنامه و سفارت‌نامه‌نویسی تا دوره ناصری امری رایج و معمول نبوده و جز معدود آثاری از این دست متعلق به نیمه نخست عهد قاجار باقی نیست. بنابراین این اثر می‌تواند بر ادبیات سفرنامه و سفارت‌نامه‌نویسی آن دوره بیفزاید. دوم آنکه میرزا محمدعلی خان در تصویب معاهده دوم ارزروم و معاهده بازرگانی در دوره محمدشاه نقش مهمی داشته و این اثر ارتباطی مستقیم با تصویب این دو معاهده دارد. مطالعه این سفارت‌نامه می‌تواند در روشن‌کردن هرچه بیشتر روند تصویب و سرانجام این دو موافقت‌نامه لازم و مهم شمرده شود.
در مقدمه کتاب کوشیده شده بر اساس مدارک و منابع این شخصیت کمتر شناخته‌شده قاجاری معرفی شود و همچنین به بررسی نقش حساس او در معاهده دوم ارزنه‌الروم پرداخته شده است. از او که در سایه عموی ناتنی ـ میرزا ابوالحسن‌خان شیرازی ـ محو شده و از نظرها به دور مانده، در منابع قاجاری به‌ندرت و گاه به بدی یاد شده است. در جریان تصویب عهدنامه ارزروم، او را خیانت‌پیشه و رشوه‌خوار خوانده‌اند. از این‌رو مصحح کوشیده تا نقش میرزا محمدعلی خان را در روند تصویب این عهدنامه در حد امکان به طور دقیق مورد بررسی قرار دهد.
نسخه دست‌نویس این اثر و همچنین تصویری که از میرزا محمدعلی خان شیرازی در این کتاب آمده، از مرکز اسناد و تاریخ دیپلماسی وزارت امور خارجه به دست آمده است. افزون بر اشارات بسیار به اسناد این مجموعه، گزارش مربوط به اقامت میرزا محمدعلی خان در استانبول و گزارش کوتاهی از او از رویدادهای انقلاب 1848 م در فرانسه از این اسناد نقل شده است.
گزارش نخست از آن‌رو آورده شده که با شرح سفر وی به فرانسه پیوند می‌خورد و گویی فصلی است از سفارت‌نامه او. جالب آنکه هر دو گزارش برای حاجی میرزا آقاسی نوشته شده؛ چراکه حاجی از او خواسته بود جزئیات مأموریتش را برای او بازگو کند. گزارش دوم نشان از توجه میرزا محمدعلی خان به انقلاب مهم فرانسه دارد که منجر به سقوط نظام سلطنت و روی کار آمدن دولت جمهوری دوم فرانسه شد. او شاید تنها ایرانی باشد که شاهد عینی ناآرامی‌ها بوده و شرحی هرچند بسیار کوتاه از آن اوضاع ارائه کرده است. افزون بر این، این شرح کوتاه می‌تواند مؤخره‌ای بر سفارت‌نامه وی باشد؛ چراکه این اتفاق تقریباً پس از مأموریتش در فرانسه روی می‌دهد و یکی از دلایل ناکامی سیاسی مأموریتش محسوب می‌شود.
در بخشی از کتاب می‌خوانیم: «... چنان که گذشت سرحدات دولتین ایران و عثمانی را مواد دوم و سوم معاهده مشخص و معین می‌کند. به این معنی که محمره و لنگرگاه و جزیره الخضر و اراضی طرف چپ شط‌العرب و همچنین اراضی شرقی جبالیه زهاب به حکم صریح جمعا ملک ایران می‌باشد و ایران نیز از حقوق خود نسبت به سلیمانیه به کلی چشم می‌پوشد و دولتین تا تعیین خط سرحدی به موجب همان قرارداد باید «وضع موجود» (استاتوکو) را حفظ و رعایت نمایند. طی مذاکراتی که درخصوص فصول و مواد این قرارداد جریان داشته است، مدت‌ها برای برداشتن و تغییر کلمه «موقوف» گفت و شنود به میان آمد، تا عاقبت به جای آن کلمه «ترک» را گذاشتند تا هیچ گونه ابهامی باقی نگذارد که موجب سوء تعبیر شود و خود امیر در نامه‌ای که در جمادی‌الاول ۱۲۶۶ به مشیرالدوله می‌نویسد موضوع را چنین تشریح می‌کند:
«مدت پنج سال در ارزنه‌الروم نشستند و توسط ماموران دو دولت بزرگ واسطه فقرات تسعه را که فی‌الحقیقه ایضاحاتی برای عهدنامه مقرره بود در کمال توضیح و تصریح قرار دادند و از لفظی که جزئی ابهامی داشت به کلی اجتناب کردند چنانچه در باب لفظ «موقوف» عالیجاه قولونل ویلیمس استحضار دارد که دو سه ماه طرفین برای همین یک لحظه گفت‌وگو داشتند که شاید معنی دیگر ببخشد تا لفظ موقوف را برداشتند و به جای آن لفظ ترک گذاشتند.» باوجود دقت و مراقبت شدیدی که عاقد قرارداد حتی روی الفاظ کرده بود، با این حال میرزا محمدعلی شیرازی با گرفتن ۲۰۰ هزار فروش آنچه را که دولتین انگلیس، روس و عثمانی خواستند، بدون داشتن اجاره‌نامه و کسب تکلیف از تهران به آن افزود.»
کتاب «روزنامه سفارت میرزا محمدعلی شیرازی به فرانسه در عهد محمدشاه قاجار» با تصحیح مهدی موسوی در 130 صفحه، شمارگان یک‌هزار نسخه و قیمت 55 هزار تومان از سوی نشر تاریخ ایران منتشر شد.
نظر شما