خبرگزاری کتاب ایران (ایبنا) در فارس - کیوان زارعی: «دیوان اشعار شیخ نجیبالدین رضا تبریزی» با مقدمه و تصحیح دکتر خیرالله محمودی دانشیار دانشگاه شیراز، مجموعه‌ای است شامل ۴۱۶ غزل، هفت قصیده، دو مثنوی طولانی، دو ترجیع‌بند و ۵۴ رباعی که در تمامی این اشعار روح عرفانی شاعر متجلی می‌شود.
نجیبالدین رضا در این اشعار به مباحث مهم عرفان نظری ازجمله بحث وحدت وجود، عشق، سما، اعیان ثابته و انواع تجلی و همچنین عرفان عملی مثل ذکر تبعیت از پیر و شرایط پیر و دیگر نکات مهم عرفانی به زبان شعر پرداخته است.
طبق بیان مصحح، از دیوان شیخ نجم‌الدین رضا تنها یک نسخه خطی موجود است که در کتابخانه حضرت شاهچراغ (ع) نگهداری می‌شود.
در اهمیت این دیوان علاوه بر پرداختن به مباحث عرفانی می‌توان به اهمیت ساختار زبانی و سبکی که بیانگر خصوصیات شعر عصر صفوی است، اشاره کرد. از دیگر نکات مهم این تحصیح، مقدمه‌‌ای است که دکتر محمدیوسف نیری بر آن نوشته و در آن شرح داده که شیخ نجیبالدین رضا از ارکان سلسله ذهبیه در قرن یازدهم هجری قمری و از چهره‌های برجسته و تاریخ‌ساز این سلسله و سی‌امین قطب سلسله ذهبیه است. وی تصریح دارد با اینکه شیخ نجیبالدین، مردی جامع الاطراف بود، هم در شریعت قدمی استوار داشت و هم در طریقت جلوه‌ای کم‌نظیر. وی صاحب کتاب‌های بسیاری است ولی با این همه تا لحظه مرگ در حجاب غربت و گمنامی زندگی می‌کند.
شیخ نجیبالدین در بسیاری از غزل‌های خود شیوه قلندری و خراباتی را وسیله‌ای قرار می‌دهد تا در آن روح عادت‌پرستی و جمود فکری را هدف قرار دهد و هوای تازه و حالی نو را پدید آورد.
در مقدمه دوم این کتاب به‌قلم سیداحسان‌الله عظیمی مروری می‌شود بر زندگی‌نامه و تالیفات شیخ نجیبالدین، همچنین تصحیح اشتباهاتی که تاریخ‌نگاران و تذکره‌نویسان درباره زندگی این شاعر و عارف کرده‌اند.
در بخش مقدمه مصحح این دیوان نیز، دکتر محمودی در ابتدا به شرح اوضاع تصوف در قرن دهم تا پایان دوره صفویه می‌پردازد و پس از آن در شرح احوال شیخ نجم الدین رضا تبریزی، پیر و مرشد و آثار و نوشته‌های وی و همچنین مذهب و مشرب عرفانی و قلم می‌گرداند.
نجیبالدین رضا در این اشعار به مباحث مهم عرفان نظری ازجمله بحث وحدت وجود، عشق، سما، اعیان ثابته و انواع تجلی و همچنین عرفان عملی مثل ذکر تبعیت از پیر و شرایط پیر و دیگر نکات مهم عرفانی به زبان شعر پرداخته است.
طبق بیان مصحح، از دیوان شیخ نجم‌الدین رضا تنها یک نسخه خطی موجود است که در کتابخانه حضرت شاهچراغ (ع) نگهداری می‌شود.
در اهمیت این دیوان علاوه بر پرداختن به مباحث عرفانی می‌توان به اهمیت ساختار زبانی و سبکی که بیانگر خصوصیات شعر عصر صفوی است، اشاره کرد. از دیگر نکات مهم این تحصیح، مقدمه‌‌ای است که دکتر محمدیوسف نیری بر آن نوشته و در آن شرح داده که شیخ نجیبالدین رضا از ارکان سلسله ذهبیه در قرن یازدهم هجری قمری و از چهره‌های برجسته و تاریخ‌ساز این سلسله و سی‌امین قطب سلسله ذهبیه است. وی تصریح دارد با اینکه شیخ نجیبالدین، مردی جامع الاطراف بود، هم در شریعت قدمی استوار داشت و هم در طریقت جلوه‌ای کم‌نظیر. وی صاحب کتاب‌های بسیاری است ولی با این همه تا لحظه مرگ در حجاب غربت و گمنامی زندگی می‌کند.
شیخ نجیبالدین در بسیاری از غزل‌های خود شیوه قلندری و خراباتی را وسیله‌ای قرار می‌دهد تا در آن روح عادت‌پرستی و جمود فکری را هدف قرار دهد و هوای تازه و حالی نو را پدید آورد.
در مقدمه دوم این کتاب به‌قلم سیداحسان‌الله عظیمی مروری می‌شود بر زندگی‌نامه و تالیفات شیخ نجیبالدین، همچنین تصحیح اشتباهاتی که تاریخ‌نگاران و تذکره‌نویسان درباره زندگی این شاعر و عارف کرده‌اند.
در بخش مقدمه مصحح این دیوان نیز، دکتر محمودی در ابتدا به شرح اوضاع تصوف در قرن دهم تا پایان دوره صفویه می‌پردازد و پس از آن در شرح احوال شیخ نجم الدین رضا تبریزی، پیر و مرشد و آثار و نوشته‌های وی و همچنین مذهب و مشرب عرفانی و قلم می‌گرداند.
در بخشی از مقدمه در باب سبک و زبان شاعر آمده است، که شیخ نجیبالدین همانند دیگر مجذوبان عاشق، به قالب و ساختار کلام چندان توجهی نداشته و بیشتر به مفهوم کلام پرداخته است. همچنان که در غزلی می‌گوید:
دیوان ماست نکته توحید و موعظه
نعت رسول و آل امامان باصفا
اسرار عشق در دل ما از ازل رسید
ما گنج حضرتیم به تحقیق ای فتا
اغلب اشعار نجیبالدین از نظر ساختار و به‌ویژه موسیقی بیرونی هم ریتم غزلیات مولوی است. استفاده از وزن‌های سبک و شاد، نشان از شور و جذبه عشق و مستی شاعر در هنگام سرودن دارد و گاه در این شور و نشاط از الفاظی استفاده کرده است که چندان در شعر معنی خاصی ندارد و تنها بیانگر شور و جذبه وی می‌باشد.
عاشق شد که رفت از خویشتن هی هی طرب هی هی طرب
گاهی چو تو گاهی چو من هی هی طرب هی طرب
از نظر محتوا نیز می‌توان گفت که اشعار نجیبالدین به گونه‌ای خاص با غزلیات حافظ هم‌خوانی دارد و غزلیاتش مشحون از نکات عرفان نظری و عملی و همچنین نقد رفتارهای اجتماعی و کجروی‌های نا اهلان دین فروش و خرقه فروش صوفی‌نما است.
وی در بعضی از غزلیاتش به وصف عشق پرداخته و در بعضی دیگر حالتی رندی و ملامتی دارد.
قلندر مطربی خواهم از دوست
که تا از جذب صوتش بر کنم پوست
و در جای دیگر عابدان و زاهدان ریایی را به باد طعن می‌گیرد.
بی‌دلان را ره نباشد بر حریم دلبران
زانکه این نامحرمان را زهد خشکی بر سر است
و همچنین در برخی ابیات، خرقه مکر صوفی‌نمایان خرقه‌پوش ریاکار را برملا می‌سازد.
زرق و شید صوفیان صورت ظاهر ببین
که این لباس صوف ظاهر سد راهش می‌شود
نجیبالدین در غزلیات خود از انحرافات اخلاقی جامعه نیز پرده برمی‌دارد و خود را پایبند به شریعت مقدس اسلام می‌داند.
ناگفته نماند که دیوان اشعار نجیبالدین رضا مشحون از نکات ظریف و اساسی عرفان نظری و عملی است که به گفته مصحح، دانستن مفهوم اصلی آن، نیاز به شرح کامل و مفصلی دارد.
یادآوری می‌شود، دیوان اشعار شیخ نجیبالدین رضا تبریزی با مقدمه دکتر خیرالله محمودی را نشر طلیعه نور در ۳۳۸ صفحه چاپ و منتشر کرده است.
نظر شما