به گزارش خبرگزاری کتاب ایران(ایبنا)، در برنامه‌ای پژوهشی با عنوان «محرم امسال» که توسط گروه فرهنگ و هنر دانشکده فرهنگ و ارتباطات و نیز اندیشکده راهبردی اربعین دانشگاه امام صادق (ع) طراحی و اجرا می‌شود، مراسم و اشعار اجرا شده توسط یازده مداح مطرح کشور در محرم سال ۱۳۹۹ مورد تحلیل هنری، ادبی، اجتماعی و فرهنگی قرار می‌گیرد.

برنامه پنجم از نشست‌های «محرم امسال» شامگاه چهارشنبه 30 مهرماه ۱۳۹۹ با حضور علیرضا سمیعی و امید شفیعی به عنوان منتقدین ادبی و سید حسین شهرستانی به عنوان کارشناس فرهنگی و اجتماعی به بررسی اشعار خوانده شده توسط محمود کریمی در ماه محرم امسال پرداخت.

حکایت عهد انسان با زمان‌ها و مکان‌های خاص
علیرضا سمیعی در ابتدای این نشست مجازی گفت: وقتی تصویر محمود کریمی را دیدم که آن‌طور غریبانه در کوچه‌ها رفت و مداحی ‌کرد یاد شعری از مولوی افتادم «نه من بیهوده گرد کوچه و بازار می‌گردم ...». محمود کریمی هرساله یک جلسه بسیار پربار و پرطرف‌دار و عزادار داشت و در جای خاصی جلسه خود را پرشور برگزار می‌کرد و هر سال نسبت به سال قبل شلوغ‌تر هم می‌شد.

وی اظهار کرد: این‌که ما در مکان خاصی و در زمان خاصی جمع می‌شویم و کار خاصی را انجام می‌دهیم معنای زمان و مکان را بازتعریف می‌کند. مکان و زمان به جز معنای عرفی یک معنای اصیل و فلسفی دارد و از زمان ارسطو این مباحث وجود داشته و تا امروز بحث‌های مفصلی از سوی هگل، هایدگر و ... درباره این‌ها مطرح شده است.

این منتقد ادبی ضمن بیان اینکه ما مکان‌ها و زمان‌هایی را گرامی می‌داریم و همه تمدن‌ها هم این‌گونه هستند، اضافه کرد: مثلاً آن روزی که حضرت محمد (ص) به دنیا آمدند زمانی است که امکانی برای مردم زمین گشوده شده است. امکانی که در زمان باقی بوده و برای مردمی که برای در زمان فانی هستند گشوده شده است این گشایش را ما جشن می‌گیریم و گرامی می‌داریم.

سمیعی عنوان کرد: مکان‌هایی هستند که برای ما عزیز هستند مثلاً مکه برای ما عزیز است و این به آن معنی است که زمان و مکان برای ما عهد است. فلسطین برای ما مکان مقدسی است مثل یک عهد ما آن را عزیز می‌داریم یا ماه رمضان زمان مقدسی است. حج یکی از برترین مکان_زمان‌هایی است که همچون عهد گرامی می‌داریم. در حج در یک زمان مشخص در یک جای مشخص مسلمین جمع می‌شوند و عهد خود را تازه می‌کنند.

وی افزود: همان‌طور که می‌دانید عهد چیزی است که شکسته می‌شود عهد به دو نحو شکسته می‌شود. این شکسته شدن عهد دو وجه دارد یک وجه قبیح دارد؛ مثل عهد شکستن انسان با خداوند یا ممکن است انسان به یک روز مهم بی‌حرمتی کند و قراری که با خداوند در روز الست گذاشته زیرپا بگذارد. اما گاهی شکستن عهد قبیح نیست و شکستن احسن است این عهدشکنی احسن از سمت خداوند است. ادبیات فارسی پر از خاطره این عهدشکنی است.

این منتقد ادبی با اشاره به اینکه شکستن عهد یا توبه فقط از گناه نیست، ابراز کرد: در برخی موارد ما از خیر و صواب و کار خوبی که می‌کنیم توبه می‌کنیم و به سمت کار بهتر سریع حرکت می‌کنیم به همین صورت است که گاهی آدم‌هایی یا مراحلی در زندگی بشر وجود داشته که با مسافرت، بی‌خانمانی، شکستن یک عهد یا رفتن از یک زمان و مکان به یک زمان و مکان جدید صورت گرفته است.

آوارگی و هجرت‌های مهم در تاریخ اسلام
سمیعی اظهار کرد: یکی از مهم‌ترین عهدشکنی‌ها که نتیجه‌اش آوارگی و بستن عهد جدید بوده؛ همان عهد اصلی ماست که در تاریخ معنوی ما و مخصوصاً در تاریخ نبوی ما تکرار شده است و آن آمدن آدم (ع) به زمین است. درواقع ایشان از بهشت آواره می‌شوند و توبه می‌کنند  و عهد بهشت شکسته می‌شود و عهد زمین را می‌بندند. وقتی به زمین می‌آیند در زمین سجده می‌کند و مسجد بنا می‌کند.

وی اضافه کرد: حضرت ابراهیم (ع) بعد از شکستن بت‌ها آواره شدند اما خانه خدا را تاسیس کردند و عهد جدید بستند و در این آوارگی به حضرت هاجر و حضرت اسماعیل هم رسید. حضرت موسی مصر را ترک کردند یعنی یک عهد قدیم را ترک کردند. در مورد حضرت محمد (ص) هم هجرت مسئله مهمی بوده است برای این‌که ما تاریخ را بنا بکنیم. به پیشنهاد حضرت علی (ع) هجرت حضرت محمد (ص) از مکه به مدینه مبدا تاریخ انتخاب شد و این هجرت یک آوارگی برای پیامبر بود.

این کارشناس ادبی گفت: آوارگی و هجرت در تمدن‌های دیگر مثل یونان و روم و ... هم دیده می‌شود. در فرهنگ ما هم این آوارگی چندبار تکرار شده که سه مورد آن بسیار شاخص است؛ یکی از آن‌ها آوارگی امام رضا (ع) است که از شهر خود خارج می‌شوند و به مشهد می‌آیند که گویی عهد جدیدی بسته می‌شود. یک نمونه دیگر که ما در آن آوارگی و مرحله به سر می‌بریم آواره شدن و یا بی‌خانمان شدن حضرت حجت (عج) است که از خانه خودشان به خاطر این‌که جانشان در خطر بود آواره شدند. سوم آوارگی بزرگ در تاریخ، آوارگی حضرت امام حسین (ع) است که از زمان و مکان خود آواره شدند و عهد حج را شکستند تا عهد عاشورا را در کربلا ببندند و دوره جدیدی در تاریخ شیعه تشکیل دهند.

سمیعی اشاره کرد: این آوارگی بعضی از مادحینی و مظلومتی که در محرم امسال داشتند من را یاد این آوارگی تاریخی انداخت و گمان می‌کنم ما که در آوارگی بزرگ بی‌خانمانی حضرت مهدی (عج) است اتفاقات امسال را باید همچون نشانه‌ای بدانیم و در آن تامل کنیم.

قرائت قرآن و مداحی تنها هنرهایی که کمترین فاصله را با مخاطب دارند
وی بیان کرد: یکی از مشکلات اساسی و بحران‌های بنیادین هنر شکافی است که در هنر وجود دارد از یک طرف هنرمند و اثر هنری و از طرفی دیگر مخاطب و اثر هنری را دارید. هنرمند اثر خودش را و به‌تنهایی و درخلوت می‌سازد و بعد باید آواره شود و آن را به مخاطب بشناساند و معنای خودش را پیدا کند و البته این شکاف مشکل هر اثر هنری است.

این کارشناس ادبی اظهار کرد: پیوند شعر و مناسک عزاداری به این صورت که ما می‌بینیم برمی‌گردد به دوره صفوی که شیخ بهایی شروع به سازمان دادن دسته‌های عزاداری و عزاداری را به این نحو منظم راه‌اندازی می‌کند. این ادامه پیدا می‌کند و تا به صورتی که امروز با آن مواجه هستیم می‌رسد.

سمیعی ادامه داد: ما در سنت خودمان رسوماتی داریم که اشاره می‌کند به این‌که چطور هنرمند می‌تواند در جلوت و در مقابل مردم قرار بگیرد و اثر هنری ایجاد کند که از آن به بداهه‌نوازی در موسیقی و بداهه سرایی در شعر یاد می‌کنیم.  در این موارد هم همچنان فاصله بین خلوت هنرمند و اثر و مخاطب و اثر هنری وجود دارد.

وی عنوان کرد: به نظر می‌رسد تنها دو صحنه و هنر این مسئله را حل کرده و این بحران را ندارد دو هنری که اتفاقاً سنتی و اسلامی است؛ یکی از آن‌ها قرائت قرآن از آن شدیدتر مداحی است. مداح که شروع به کار می‌کند اگر مخاطبی نداشته باشد، سینه‌زنی اتفاق نیفتد و مخاطب پاسخی ندهد چیزی به‌عنوان اثر هنری و مداحی به وجود نمی‌آید. یکی از عجیب و غریب‌ترین و الهام‌بخش‌ترین چیزهایی که ما می‌توانیم ببینیم که شکاف بین مخاطب و اثر هنری کمتر شود مداحی است.

محمود کریمی در محرم امسال انجام داد فاصله بین خلوت هنرمند و مخاطب را کاهش داد
این منتقد ادبی گفت: کاری که محمود کریمی در محرم امسال انجام داد فاصله بین خلوت هنرمند و مخاطب را به نحو بسیار بسیار عجیب و غریبی کاهش داد. محمود کریمی و مداحان دیگری که در این ماه محرم به میان مردم رفتند و آواره شدند این حالت ساختن اثر هنری در همان زمان و مکان را به شکل عجیب و غریبی متحول کردند.

سمیعی خاطر نشان کرد: درحقیقت مداحی کردن و آیین عاشورا تبدیل کردن جلوت به خلوت است و هرکس برای خودش تبدیل می‌شود به مرکز این عزاداری و همه با هم تنها می شویم. مثل مراسم حج که جلوت است درعین‌حال مسلمانان آن را بدل به خلوت می‌کنند و آن خلوت را بنا می‌کنند.

رکن‌های متعدد فن مداحی و مرثیه خوانی
در بخش دیگری از این تشست مجازی امید شفیعی، منتقد ادبی ابراز کرد: آثار مداحی حاج محمود کریمی به لحاظ موسیقایی بیش از سایر مداحان جای بررسی دارد. هنر یا فن مداحی و مرثیه خوانی رکن‌های متعددی دارد. یکی از آن‌ها موسیقی و صوت و لحن صدا شناختن آوازها و دستگاه‌ها است. یک جنبه فنی و هنری دیگر بحث شعر و سایر ژانرهای هنری است که در مداحی مورد استفاده قرار می گیرد. رکن دیگر بحث آشنایی با تاریخ، مقتل و آگاهی نسبت به روایات است. مسئله دیگر فنون اجرا و مجلس‌داری است که جنبه‌های فنی و هنری نیز دارد و رکن پنجم هم آداب و اخلاق و معنویات و بحث‌های رفتاری است.

وی با اشاره به اینکه در طول سال محمود کریمی و خیلی از مداحان دیگر مجموعه‌هایی دارند که کار شعر و سبک را انجام می‌دهند، گفت: شعرها و نوحه‌های زیادی در یک فرآیندی اصلاح و انتخاب می‌شوند و این‌که شرایطی به وجود بیاید که از آن نوحه‌ها و ملودی‌ها و ابزارهایی که آماده کردی بگذری و از مخاطبانی که داشتی بگذری و به خیابان بیایی و خود را محدود کنی به نوع خاصی از خواندن و مخاطبان خاص نکاتی است که باید دیده شود.

این منتقد ادبی ادامه داد: به قول اهالی موسیقی در مداحی در تکیه سیار، اجرای صحنه‌ای تبدیل به اجرای میدانی می‌شود که هر کدام و مقتضای خودش را دارد و حاج محمود کریمی در این زمینه‌ها توانایی بالایی دارند. وقتی کارهای ایشان را در کنار هم می‌بینیم متوجه می‌شویم که توانایی اجرای یک شعر با ملودی‌های مختلف را دارد. یعنی یک شعر را در یک سال یک جور و در یک‌سال دیگر جور دیگری می‌خواند و این‌ها اکثراً بداهه شکل می‌گیرد و این اتفاق یک هنر است. آقای کریمی توانایی زیادی در آهنگ‌سازی، خواندن، ملودی و ریتم دارند و نکته دیگر این است که حاج محمود کریمی استفاده فراوان و مناسبی از ظرفیت‌های موسیقی ایرانی می‌کند.

مداحان بیشتر از خوانندگان پاپ موسیقی را می‌شناسند
شفیعی اظهار کرد: مداح در قبال ذائقه‌ای که برای مخاطب خود می‌سازد مسئول است و توانایی جریان سازی هم دارد. کریمی روش خود را تغییر داد اما مخاطب خود را از دست نداد. شما می‌توانید کارهای خوبی ارائه بدهید و مخاطب خود را نیز حفظ کنید اما متأسفانه برخی‌ها می‌افتند دنبال ذائقه عام که خوب نیست.

وی عنوان کرد: وضعیت شناخت موسیقی و جوانب آن در بین مداحان از خوانندگان پاپ در ایران بسیار بهتر است و در این زمینه جلو هستند. یکی از علت‌های آن این است که ارتباط مداحان با شاعران خوب است و دراین‌بین وضعیت آقای محمود کریمی در بین مداحان بهتر از دیگران است.

اقدام محمود کریمی در محرم امسال پاسخ شایسته به کرونا بود
در ادامه نشست مجازی «محرم امسال» سید حسین شهرستانی گفت: در مورد آقای محمود کریمی دو جنس بحث می‌تواند این‌جا مطرح شود یکی در مورد کلیت شخصیت و دستاوردهای فرهنگی و هنری و مداحی‌های‌شان و یکی در خصوص واقعه امسال که یک رویداد و پاسخ شایسته‌ای به رخداد کرونا بود.

وی بیان کرد: انگار شیوع کرونا بادی بود بر پرچم استغنای الهی و وزیدن نسیم بی‌نیازی حق بود و درواقع وضعیت را به هم ریخت و همه ساختارها و امور عادی را غیرعادی کرد تا مبادا کسی اگر خودی هست به خود بیاید و اگر خودی نیست عبرت بگیرد. درواقع آقای کریمی در برابر این نسیم تن برهنه کرد و به استقبال این باد استغناء حق رفت.

این منتقد فرهنگی و اجتماعی افزود: آقای کریمی از آداب، آیین، مناسک، داشته‌ها و ادعاهاش و همه دستاوردها و تشکیلاتی که داشت دست کشید و به استقبال این نسیم رفت. حرکت او در کوچه‌ها و کاری که انجام داده چندان هم رسانه‌ای نشد و جنبه تصویری پیدا نکرد و امکانات بازنمایی نمایشی این کار چندان فراهم نبود و واقعاً این کار اصیل بود. آقای کریمی وقت‌شناسی کرد یعنی آنچه که شأن اهل هنر، حکمت، دین‌داری و عرفان است به جا آورد.

شهرستانی اظهار کرد: کریمی در حوزه مداحی جمع اضداد است و توانسته بین اموری که در بسیاری از موارد بین آن‌ها جدایی و تفرقه وجود دارد وحدت و توفیق ایجاد کند؛ به‌عنوان نمونه آقای کریمی از پیش‌قراولان مداحی جدید ومدروز بودند؛ مداحی که در فرهنگ جدید بین جوانان خوش می‌آید و از پیشتازان نسل جدید مداحی است اما هرچه از کار آقای کریمی گذشت به معیارها و موازین و اصول مداحی سنتی و مداحی اصیل ایرانی رجوع کرد. نکته مهم این است که این رجوع مجدد یک نوع کهنه‌پرستی نبود او در این کار توانست آثار خود را بازسازی و بازیابی کرده و ارتباطش را با مخاطب قوی‌تر کند و این رجوع موجب نشد که جامعه مخاطب او از دست برود. این اتفاق یک رجوع موضعی و از جنس میراث فرهنگی و پاسداشت میراث فرهنگی نیست و زنده و جوشان است.

مهم‌ترین میراث معنوی و ملی ما عزاداری امام حسین (ع) است
 وی بیان کرد: عزاداری امام حسین (ع) برای ما یکی از آداب و رسومی نیست که صرفا باید آن را به جا بیاوریم. البته مهم‌ترین میراث معنوی و ملی ما عزاداری امام حسین (ع) است ولی همه‌اش این نیست؛ عزاداری امام حسین نبض و زنده‌ترین و مؤثرترین کار و اکنونی‌ترین لحظه حیات و هستی اجتماعی ماست درعین‌حال که تاریخی و مبتنی بر سنت است.

این منتقد فرهنگی و اجتماعی ادامه داد: انسان‌ها در این دوره چند زمانه هستند. ما در چند زمان درحال زندگی هستیم بخشی از هستی ما در زمانی و بخشی دیگر در زمانی دیگر زندگی می‌کند. این هم افق شدن زمان‌ها در یک اثر و فرم و فعل می‌تواند به هم برسد. اتفاقاً هنر و ادبیات یکی از میانجی‌های قدرتمندی است که بین این ناهم‌زمانی و ناهم‌زبانی ارتباط برقرار می‌کند.

شهرستانی خاطرنشان کرد: یکی از ویژگی‌های آقای کریمی این است که واقعاً مستقر در قلمرو فن مداحی است. یکی از ساحت‌های انجام هر حرفه و کاری جدی گرفتن آن حرفه و فن و غرق شدن در آن است و آقای کریمی درواقع غرق در فن مداحی است. وجه فنی و حرفه‌ای کارش را جدی گرفته و این‌طور نیست که به حال و احوال و معنویات و مظاهر شعاری و مناسکی کار اکتفا کنیم تا بتوانیم به یک مداحی موفق برسیم.

ذوق و هنر به فن و تکنیک‌های مداحی جان می‌دهد
وی با اشاره به اینکه آنچه که در مداحی بالاتر از فن است چیزی است که ما به‌عنوان هنر و ذوق از آن تعبیر می‌کنیم، گفت: همه مداحان موفق اهل ذوق هستند این ذوق اگر در کار باشد آن فنون جان پیدا می‌کنند. فنون و تکنیک‌ها قابل آموزش و انتقال هستند. مداحان با ترکیب سه هنر شعر، موسیقی و اجرا که هر کدام انواع و اقسام هنرها و فنون دیگر را دارند که مداح باید به وجوه آنها تسلط داشته باشد. آن چیزی که این‌ها را با هم تلفیق می کند هنر و ذوق است و اگر ذوق وجود نداشته باشد تلفیق این‌ها مورد اقبال نخواهد بود.

این منتقد فرهنگی و اجتماعی عنوان کرد: ما در مداحی نمی‌خواهیم صرفا مشغول یک اثر هنری باشیم و به دنبال رسیدن به چیز دیگری هستیم این چیزی است که مداحی را فراهنر می‌کند. هنر می‌خواهد فرد را مشغول خودش کند اما مداحی می‌خواهد متوجه اجرا نشویم و مخاطب را به یک لحظه و تاریخ دیگری وصل کند. مداح می‌خواهد ما را از اینجایی که هستیم در حادثه عاشورا قرار دهد؛ بنابراین هرچقدر بیشتر هنرنمایی خودش را عرضه کند و مانع دیدار حقیقی ما بشود یعنی اصل کار رعایت نشده است.

همه هنرها از دل مناسک بیرون آمده‌اند
شهرستانی با بیان این نکته که در همه ملل مناسک ریشه هنر است، افزود: همه هنرها از دل مناسک بیرون آمده‌اند. اما در مداحی چیزی فراتر از هنر در کار است هنری است که در متن زندگی و حیات است. مداحی و فراهم کردن مراسم اقداماتی است برای رسیدن به غایت مداحی یعنی و فراهم شدن آن دم.

وی یادآوری کرد: جالب است که در آستانه انقلاب اسلامی و پیش از پیروزی انقلاب شکل‌گیری هیئت‌های مذهبی به این شکل جدید اتفاق می‌افتد آن هم با محوریت شخصیت آیت‌الله شاه آبادی که استاد امام خمینی (ره) بودند. شکل‌گیری سلوک جمعی که یک نمونه‌اش مراسم‌های دعای ندبه و کمیل است که در هیچ دوره‌ای از ادوار تاریخ شیعه باب نبوده و یک پدیده نوظهور است.

این منتقد فرهنگی و اجتماعی خاطرنشان کرد: لحن آقای کریمی و مداحی ایشان هم سوز و حزن و هم حماسه دارد. لحن ایشان به شدت حماسی است و مخاطب آن را حس می‌کند. گاهی اوقات او به نوع مداحی بوشهری و اهوازی که کاملاً ریتم حماسی دارد هم نزدیک می‌شود.